Crynhoi'r cyfan ynghyd ( drwy gyfrwng cerddi'r Eisteddfod yn ystod dau ddegawd olaf y ganrif ), a diweddu'n weddol optomistaidd ar ôl canrif gythryblus, gan edrych ymlaen at gyfnod newydd cyffrous yn hanes Cymru, ond gan sylweddoli ar yr un pryd fod problemau yn bod yng Nghymru o hyd, ac y bydd sawl brwydyr i'w hymladd yn y dyfodol.

MERCHED Y WAWR YN DATHLU: Mewn cyfarfod ym Mhenuel, dan gadeiryddiaeth miss Menai Williams fe ddathlwyd chwarter canrif sefydlu mudiad cenedlaethol Merched y Wawr.

Bu'r rhaglenni hyn - o gyfnod sy'n cael ei ystyried yn un digon dreng yn hanes teledu Cymraeg - yn fodd i ddangos y newid a fu mewn teledu Cymraeg dros y chwarter canrif ddiwethaf.

Dyma felly gyfeiriad sy'n nodi Arthur fel patrwm o'r milwr perffaith, a phe gallem gredu fod holl destun y Gododdin, fel y mae traddodiad yn honni, yn waith bardd o'r chweched ganrif, gallem ddweud fod gennym yma grybwylliad o Arthur o fewn canrif, neu lai, i'w gyfnod ei hyn.

Yr oedd angen yn glir o'r Blaenau ar gychwyn canrif newydd.

Dywed y trydydd pennill 'trydydd chwarter canrif ni wêl dy gnawd'; a derbyn mai angau yw'r 'trydydd carchar ac osgo'i gysgod arnad', yna pa 'larwm', pa ragargoel a gawsai SL.

Fel y gwyddoch, mae'n debyg, y mae yna saith canrif ers i'r frenhiniaeth Seisnig sicrhau rheolaeth ar Gymru trwy rym arfau.

Ond, fe'i darllenais i eto, echnos ymhen mwy na hanner canrif, ac fe'm gwefreiddiwyd eto, lawn cymaint.

Yr oedd amryw a ddisgwyliai i Blaid Cymru fod yn fudiad iaith yn bennaf ac, a bod yn deg, ar un olwg dyna oedd y bwriad gwreiddiol hanner canrif yn ôl.

Oherwydd mai canrif amaethyddol oedd yr unfed ganrif ar bymtheg i'r rhelyw o Gymry, yr oedd cysylltiad agos iawn rhwng dyn a'r ddaear.

Bu Dr Gwynfor Evans ei hunan ynghanol y prysurdeb yn ystod yr hanner canrif diwethaf.

Dychwelodd adref i Fynydd Mwyn, troi llofft allan yn stiwdio, ac yno y bu yn paentio am y chwarter canrif nesaf.

Ai pedwar can mlynedd heibio cyn y blodeuai hwnnw, ond paratowyd y ffordd gogyfer ag ef yn niwedd yr oesoedd canol, ac, ymhen canrif neu ddwy wedyn, gan ymlediad gwybodaeth o'r iaith Saesneg ymhlith y rhai a gawsai addysg ffurfiol.

Pwrpas 'Polska' oedd dathlu cyfoeth diwylliannol gwlad Pþyl ar draws y canrifoedd, a hithau'n dri-chwarter canrif ers ei hailsefydlu fel gwlad annibynnol ar ôl y Rhyfel Mawr.

A fydd Eglwys Annibynwyr y Foel yn barod i drefnu eisteddfod sydd yn gysylltiedig a'r Foel bellach ers canrif a mwy mewn safle newydd yn y ganolfan?

Yr oedd y pryf yn y pren i'w weld yn eglur iawn i'r sawl a oedd yn berchen ar lygaid i ganfod yr effeithiau chwarter canrif yn ôl, cyn i'r Rhyfel dorri allan.

Wedi chwarter canrif o brofiad gwelwn mai gwaith cyson y Swyddfa Gymreig - ar wahan i'w chyfrifoldeb am y Gymraeg - yw (a) gweinyddu gyda help y cyrff annemocrataidd sydd dan ei rheolaeth, bolisiau craidd Adrannau nerthol Whitehall, boed y polisiau yn gyson â'n dyheadau yng Nghymru a'i peidio, a (b) cymryd cyfrifoldebau iddi ei hun a ddylai fod yn nwylo cynrychiolwyr etholedig y bobl.

Yn ystod deng mlynedd olaf yr hen ganrif a deng mlynedd cyntaf ein canrif ni fe werthwyd miliwn o lyfrau emynau Cymraeg, - miliwn o lyfrau emynau ymhlith poblogaeth o ddwy filiwn, a dim ond hanner y rheini'n medru Cymraeg.

Ond yn y cyfamser, mae'n weddol saff i haeru - saffach nag unrhyw sedd mae hi'n debyg o'i chipio yn San steffan - fod ei henw yn fwy cyfarwydd i bobol na'r un actores ffilmiau aral i Loegr ei chynhurchu yn ystod y chwarter canrif diwethaf.

Bu cyfnewidiadau cymdeithasol aruthrol yng Nghymru yn y chwarter canrif diwethaf.

Tasg wirioneddol anodd yw crynhoi pymtheg canrif o hanes i ddeuddeg tudalen a thrigain.

Gwelodd Hyde yntau y gors y syrthiodd y gwleidyddwyr iddi, a byddent ynddi am chwarter canrif arall.

Dyna i chi ymlyniad pregethwyr, llenorion ac athrawon y tair canrif ddiwethaf at yr iaith, meddai.

Chwarae teg i'r Llywodraeth, trwy ryw bedair canrif o lywodraethu Cymru, er pob tro ar fyd, er pob newid ar ddull y Senedd a moddion llywodraeth, er pob chwyldro cymdeithasol, ni bu erioed anwadalu ar y polisi hwn o ddiddymu'r iaith Gymraeg yn iaith weinyddol mewn na swydd na llys nac unrhyw ysgrif gyfreithiol.

Aeth dros hanner canrif heibio er pan gyhoeddodd J. T. Jones, Rhosllannerchrugog, ei lyfr hwylus arno.

Mae Canrif o Brifwyl yn adrodd hanes Cymru yn ystod yr ugeinfed ganrif drwy gyfrwng yr Eisteddfod Genedlaethol.

Yn ystod cyfnod o chwarter canrif o ymwneud â seiciatreg, ychydig iawn a glywodd yr adolygydd yma am chwedlonaieth Geltaidd o enau neu ysgrifbin seiciatryddion neu seicolegwryr.

Yna, ryw bum canrif yn ddiweddarach, daeth ymfudiad arall ohonynt cyn belled a de-orllewin Prydain ac ymsefydlu yno.

Cynhaliwyd seremonïau dathlu diwedd yr Ail Ryfel Byd hanner canrif ynghynt.

Bu'r wlad yn dirywio'n raddol am bedair canrif.

Nid cydymdeimlad â phopeth oedd yn digwydd yno, na chydymdeimlad dall, ond ymgais i ddeall beth oedd creu gwladwriaeth newydd ar ôl dwy ganrif a mwy o goloneiddio a hanner canrif o ormes gwleidyddol trwm, gyda dim ond un cyfnod byr o annibyniaeth i oleuo rhwng dau ryfel byd.

Yn y modd hwn, fel yn rhyfeloedd Napoleon a rhai ein canrif ni, a'r Cymry yn falch o'u campau mewn cydweithrediad â'r Saeson, fe'u tynnwyd yn nes atynt; er i'r Cymry gartref barhau i deimlo yn o fileinig o wrth-Seisnig, fel y gwelir yng ngwaith y beirdd.

Dychwelodd y canwr opera rhyngwladol enwog, Bryn Terfel, i'w wreiddiau i roi anrheg Nadolig i'r gwylwyr yn Canrif o Gân lle canodd rai o ganeuon ei ieuenctid, gan gynnwys cerdd dant a fersiwn o Hen Feic Penny Farthing Fy Nhaid.

Bu'r hanner canrif diwethaf yn gyfnod pan welwyd cyfres o chwyldroadau rhy niferus i'w henwi i gyd.

Cafwyd newid er gwell, fodd bynnag, mewn sawl cyfeiriad yn ystod yr hanner canrif aeth heibio.

Ychydig dros hanner canrif yn ddiweddarach aeth Mr D J Williams Yn Chwech ar Hugain Oed i'r pyllau glo yng Nghwm Rhondda.

y rhai sydd yn cael trafferthion i ddeall y gwaith, - y rhai a allai droi'n wrthnysig ac yn anodd i'w rheoli, (yn arbennig felly os yw diffyg dealltwriaeth yn arwain at ddiffyg hygrededd ymysg cyfoedion, neu yn ddiweddarach yn eu gyrfa uwchradd, pan fo dealltwriaeth yn arwain at ddiffyg hygrededd), - y rhai galluog sydd angen eu hymestyn;yn bendant nid un o'r diwinyddon defnyddiol fel y 'Dr Goodwin, Dr Owen, Dr Gill, Marshall, Hervey, Usher' a'r lleill, yn Anglicaniaid a Phiwritaniaid, y cydnabu Williams Pantycelyn ei ddyled iddynt: mewn chwarter canrif o ddarllen ni ddeuthum ar draws un Methodist o'r genhedlaeth gyntaf a ynganodd ei enw hyd yn oed.

Yn ystod y chwarter canrif ddiwethaf ehangodd Addysg Gymraeg y tu hwnt i ddychymyg yr arloeswyr cynnar hyn.

Ni welaf fod rhestr gweithgareddau'r Uned Rhaglenni Cyffredinol heddiw yn cyffwrdd ag unrhyw faes nad oedd yn cael sylw llawn chwarter canrif yn ôl Y mae yna un neu ddau o ddatblygiadau sy'n gwneud bywyd yn haws i'r cynhyrchydd efallai.

Dau lyfr Canrif o Brifwyl gan Alan Llwyd, Cyhoeddwyr, Barddas.

Tir, dwr, consgripsiwn, radio, teledu, symud poblogaeth, mewnfudo, diweithdra, iaith ac addysg - prin bod agwedd ar fywyd y genedl na bu'n faes brwydro rywbryd neu'i gilydd yn ystod yr hanner canrif diwethaf.

Er bod Cymru'n wlad ddiwydiannol ers canrif a hanner, ni theimlodd y beirdd erioed yn gyfforddus gyda'r bywyd hwnnw.

Mae cofeb i'r Tri ym Mhenyberth erbyn hyn, ond fe gymrodd dros hanner canrif i'r tri dihiryn ddechrau troi'n barchus, heb son am ddechrau bod yn arwyr.

Ac y mae agweddau arni yn cael eu mynegi o hyd, bedair canrif ar ddeg yn ddiweddarach, yn epig faith enbyd Bobi Jones.

Ochr yn ochr â'r lluniau o bobl yn mwynhau a dathlu, mae eraill sy'n dystion prudd i'r dinist a'r lladd sy'n rhan o fywyd yng Ngogledd Iwerddon ers chwarter canrif.

Yn y modd proffwydol hwn y dechreuodd Saunders Lewis ar hanner canrif o newyddiaduraeth a phamffledi gwleidyddol yn Gymraeg, yn y cyfnodolyn gwleidyddol cyntaf i'w gyhoeddi yn yr iaith Gymraeg.

Agorwyd yr ysgol gynradd Gymraeg gyntaf hanner canrif yn ôl i gynnal y diwylliant a'r iaith Gymraeg ymhlith plant tref fechan Aberystwyth a oedd yn cyflym ymseisnigo.

Tua phedair canrif yw oed yr eglwys, ond bu adeilad o fath yma ers y bumed ganrif pan gysegrwyd yr eglwys gyntaf i Ddwynwen.

Cyhoeddwyd rhai ohonynt--stori'r 'Pysgodyn Mawr' ac eraill yn Canrif y Chwarelwr, ond y mae llawer eraill nas rhoddwyd ar bapur eto.

Cofio un Nadolig yn cael set trin ewinedd, ac mae hi'n dal gen i heddiw, ac yn cael ei defnyddio bron i hanner canrif yn ddiweddarach.

Dros gyfnod o bedair canrif, un tro ar ôl y llall, roedd Lithuania wedi bod yn Fabylon iddi ei hun - dyma bobl y gaethglud fewnol .

Hanner canrif ynghynt, roedd Evelyn Waugh wedi sgrifennu nofel gyfan, Scoop, yn rhoi pin yn swigen gohebyddion hunandybus yr Ymerodraeth Brydeinig.

Cyflwynwyd Canrif o Brifwyl mewn pedwar cyfrwng; teledu a radio yn ystod Chwefror a Mawrth 2000, a mewn arlein a dau lyfr.

Cyflwynodd y cynhyrchwyr annibynnol Antena Canrif o Brifwyl ar S4C a BBC Radio Cymru.

Dyma'r bobl a fu yn ei gefnogi ragor na chwarter canrif yn ôl.

Yn yr hanner canrif bron a aeth heibio oddi ar hynny ni newidiodd y Blaid ddim ar ei nod.

Alan Llwyd ac Ioan Gruffudd Cafwyd hanes huawdl am newidiadau cymdeithasol yr 20fed ganrif yn Canrif o Brifwyl, cyfres chwe rhan a ysgrifennwyd gan y bardd enwog Alan Llwyd.

Mae'n wir y gallasai cydweithrediad cynghorau sir Gogledd Cymru fod wedi codi trefn well er budd i'w broydd chwarter canrif yn gynt.

Ond yr ydan ni'n lwcus o gael ein cynrychiolwyr etholedig efo ni o hyd yn dal yma ar waetha pawb a phopeth 'dan ni yma o hyd, o hyd, pa hyd, o Dduw, pa hyd y mae'n rhaid i ni eistedd yn llywaeth a sbio arnyn nhw fel hyn yn mynd dros y geiria, yn sbio ar y geiria caled du ar y gwyn llyfn, ac yn llyfnhau'r ffordd fel hyn i wneud lle i'r dim byd fydd i fod i'n gwarchod am y chwarter canrif nesa'/tan bydd yr iaith wedi marw.

Noson i ddathlu hanner canrif o addysg gorfforol ddechreuodd fel Coleg Hyfforddi Dinas Caerdydd - clwstwr o hen gutiaur fyddin ar Barc y Waun.

Yn yr unfed ganrif ar bymtheg, sef canrif y gerdd 'Calanmai' gan fardd anadnabyddus, fe edrychid ar holl brofiadau'r ddynoliaeth yng nghyd-destun cylchdro'r tymhorau a chyd-ddibyniaeth bywyd a marwolaeth.

Edrychodd Gerallt Lloyd Owen, yn ei awdl fuddugol, ' Cilmeri ', yn Eistedfod Abertawe, 1982, yn ôl dros saith canrif at ddiwrnod arall o anobaith i Gymru.

Er gwrthwynebiadau gwleidyddol (ac yn aml, ansicrwydd gwyddonol), yn ystod y chwarter canrif ddiwethaf, trawsnewidiwyd ein hamgyffred o'n dibyniaeth ar yr amgylchedd - tyfodd ymwybyddiaeth newydd ac, yn araf, blaenoriaethau newydd.

Yr unig ateb yw cael Deddf Iaith 2000 i ateb anghenion canrif newydd.

Diau fod Saunders Lewis yn ystyried y ganrif ddiwethaf, a'i chymryd yn ei chrynswth, fel canrif drychinebus yn ein hanes (er nad yw'n condemnio pob unigolyn a phob mudiad, wrth gwrs).

Cynigiodd Branwen Jarvis mai SL ei hun yw Mabon, yn hanner cant oed, yn edrych yn ôl dros 'ddau chwarter canrif ...

Cafodd hwb gan ryfeloedd Napoleon, a barhaodd am bron i chwarter canrif.

Bu Nain Nyrs yn un o sefydliadau plwy Llanengan am hanner canrif a mwy.

Yn agos at ddiwedd canrif, pan oedd safonau byw a gwaith wedi gwella tu hwnt i holl obeithion yr ymgyrchwyr cynnar, 'roedd Ieuan Wyn yn ein hatgoffa nad oes ystyr i fuddugoliaethau heddiw na llwyddiannau yfory heb gofio am frwydrau ddoe.

Fy mraint i yn ystod y chwarter canrif diwethaf fu cael rhoi ar gof a chadw ronyn o'r etifeddiaeth gyfoethog yn Uwchaled a'r cyffiniau, ac, mewn darlith, ysgrif a chyfrol i rannu'r trysor hwn ag eraill.

Yn gyntaf, y mae'n arolygu'r frwydr genedlaethol tros yr hanner canrif diwethaf.