Bellach, roeddwn yn dechrau amau y milwr yn stesion Corwen y diwrnod cynt a ddywedodd fod digon o gantîns ar gael; soniodd o ddim am y chwarter milltir o giw a welech ymhob lle felly.

Yn y cyfarfod gweddi yn gweddio'n effeithiol yr oedd y brawd Peter Williams, Mount Pleasant, ac yr oedd Ysbryd Duw yn ei ddefnyddio ef i'w waith trwy ei weddi, oblegid fe ddywedodd eiriau a afaelodd yn enaid rhai oedd yn gwrando arno, ac yn eu plith yr oedd Richard Owen, Y Waun (ifanc pryd hynny), Owen George Jones ac eraill.

Nid yw hynny'n dilyn, yn enwedig os yr awn yn ol at yr hyn ddywedodd Kant yn y Ddeunawfed Ganrif.

Fe ddywedodd un o lenorion mawr Lloegr mai prin iawn fyddai'r beirdd ar ein daear onibai am farwolaeth.

Ni ddywedodd hi yr un gair wrtho.

Pan landiodd Begw ym Mhendre, doedd neb adra ond fy nain, a phan ddywedodd Begw fod Rondol wedi marw ac nad oedd ganddi'r un ddima i'w gladdu, ar ol paned o de, fe gafodd chweugain.

Rwyt ti'n siwr o lwyddo." Cofiodd yn sydyn hefyd am yr hyn a ddywedodd un capten llong wrtho unwaith pan oedd yn forwr ifanc iawn.

Gwelwn ar unwaith hen frawd o'r enw Wil Owen Hen Dy yn dyfod ataf yn gweiddi a gweddio, ac fe ddywedodd wrthyf: 'Fachgen, yr oeddwn yn meddwl mai cyfeirio at dy dad yr oeddet,' (am fod ef wedi ei ladd mewn gwaith heb fod ymhell oddi yno).

Ond ni ddywedodd ddim wrthym.

Pwy ddywedodd na ellir gwneud ffþl o'r bobl?

Mae'r profiad hwnnw, a'r dadrith a'i dilynodd, yn ganolog yn ei waith ond, fel awdur a ddywedodd unwaith fod pob llenyddiaeth werth-chweil yn wleidyddol, mae wedi ymdrin yn ddeifiol hefyd ag agweddau cynharach a diweddarach ar hanes yr Almaen.

ER pan ddywedodd Wiliam yn herfeiddiol na fedrai ddioddef bod yn gardotyn yn hwy yn y chwarel a'i fod am fynd i'r Sywth - yr oedd fel petai bwysau wrth ei chalon.

Ydych chi'n gwadu hynny?" Ni ddywedodd y twrnai ddim.

Parhaodd y garwriaeth rhwng Martin a hi am beth amser, ond yn y diwedd penderfynodd ef na fedrai adael ei wraig a'i blant er mwyn Mary Yafai, a phan ddywedodd hynny wrthi, digiodd yn llwyr a mynd unwaith yn rhagor i dŷ ei mam y tro hwn heb y plant.

Pan gyrhaeddodd yr Unol Daleithiau ar ddechrau'r Rhyfel Cartref, fe ddywedodd Abraham Lincoln wrtho na wyddai am ddim mwy pwerus na The Times, `heblaw efallai y Mississippi' ac, wrth gyrraedd India i roi sylw i'r Miwtini Mawr, fe drawodd fargen gyda phennaeth y fyddin i gael yr holl wybodaeth a oedd ar gael, ar yr amod na fyddai'n trafod hynny yn unman ond ei lythyrau i'r papur newydd.

Ddywedodd o'r un gair, ond gwyddwn yn iawn beth oedd yn mynd drwy'i feddwl, 'Ddim yn hir!

Pan ddywedodd hi fod yn ddrwg ganddi am farw John, meddai, 'Yn enw Duw, peidiwch â sôn dim am y diawl'.

Ond fe ddywedodd nad oedd am iddi hi briodi eto - y bydde fe'n 'i rhwystro hi rhag gneud hynny.

Ni ddywedodd neb yr un gair.

Y mae Hywel Teifi yn dyfynnu beth a ddywedodd Saunders Lewis am un o nofelau T.

Diflannu oddi ar wyneb y ddaear, dyna ddywedodd o.

Ddechrau'r wythnos, fe ddywedodd llefarydd eu bod "os yn bosib, yn mynd i ystyried cyflogi stiwardiaid Cymraeg."

Ni ddywedodd ei fam air, dim ond eistedd yn syllu i'r tân.

A Duw a ddywedodd, 'Bydded goleuni'.

Yn ei sgwrs radio â Saunders Lewis, mae'n cyfeirio at adolygydd o Sais a ddywedodd amdani - 'Mae ei thristwch fel ochenaid hir ar draws y dyfroedd' - gan ychwanegu bod 'rhywbeth mwy tu ôl i ochenaid wedi'r cwbl.' Cawn T.

Pan ddywedodd yr Iesu wrth y disgyblion i fod e'n mynd i baratoi lle iddynt, a'u bod nhw'n gwybod y ffordd, a'r lle 'roedd e'n mynd, a thra oedd y gweddill o'r disgyblion yn meddwl dros y peth, yn pwslo ac yn ceisio dyfalu beth i'w ddweud, Tomos oedd yr un, y very one a ddwedodd wrtho yn blwmp ac yn blaen nad oedden nhw ddim yn gwybod o gwbwl, y ffordd na'r lle.

Roedd wedi galw yn nhŷ Ali fore dydd Gwener pan ddywedodd Ali wrtho fod Mary wedi mynd i Lundain ac iddo roi decpunt iddi.

Yn ystod ei anerchiad yn oedfa sefydlu Curig dywedodd yr Athro J.Oliver Stephens wrtho, "Yr ydych yn dechrau eich gwaith mewn argyfwng mawr, a diau y penderfynir eich gwasanaeth i raddau helaeth ganddo." A gwir a ddywedodd.

Dymar actor a ddaeth i enwogrwydd cyffredinol yn sgîl y gyfres deledu Saesneg, Hornblower, ac a ddywedodd mai ei ddau uchelgais yw chwarae Romeo yn nrama Shakespeare a bod yn arwr mewn ffilm gowbois.

Pwy darodd Rondol arno ar y lon ond fy nhaid, ac fe ddywedodd wrtho fod Begw wedi marw ac nad oedd ganddo'r un ddima i'w chladdu, ac fe gafodd chweugain gan fy nhaid.

Fe ddywedodd - - fod hwn yn amlwg yn gysylltiedig â phopeth ariannol.

Ni ddywedodd Dafydd hynny wrthyf ac ni ddywedais innau wrtho ef; ond gwyddwn ein bod ein dau fel pe buasem o hyd yn disgwyl i Abel ddyfod i mewn.

Meddyg gwyn, yn siarad Cymraeg, a chyda blynyddoedd o brofiad yn ei swydd, a ddywedodd mewn ffordd ddifeddwl ac angharedig wrth wraig ifanc fod ganddi hi ganser ai gollwng wedyn yn syth yn ôl i ward i ganol cleifion eraill.

Ar adegau felly, hefyd, mae'r camerâu'n dechrau crwydro, gan geisio rhoi'r argraff fod cryn arwyddocâd i'r hyn ddywedodd Raisa Gorbachev wrth Nancy Reagan mewn amgueddfa yn Moscow.

Fe ddywedodd nhad lawer gwaith yn gyhoeddus nad oedd y tŷ o'r gwneuthuriad gorau, a fod yna gap rhwng y ffenest a'r parad.

Gwyliodd bob ystum o'i eiddo gyda llygaid barcud, ond ni ddywedodd air o'i ben.

Gruffydd, a ddywedodd fod dylanwad y Rhyfel hwn ar ddyfodol Cymru a'r iaith Gymraeg yn anhraethol fwy na dylanwad y Rhyfel Mawr.

Er bod Bedwyr wrthi'n traethu cerddodd Mrs R____ ar hyd yr ale/ i'r tu blaen, eistedd, edrych i fyw ei lygaid, a cherdded allan ar ei hunion y ffordd y daeth, gan ddweud wrth geidwad y drysau y tybiai hi mai DLlM a gyhoeddwyd i ddarlithio yno: "Dw-i wedi clŵad hwn o'r blaen." BLJ ei hun a ddywedodd y stori wrthyf i, gyda'r afiaith arferol hwnnw a gyffroai ei aelodau i gyd.

Roedd un o ohebwyr ITN yn amlwg wedi ei ysgwyd pan ddywedodd mewn darn i gamera ei fod yn edifarhau ei fod yn newyddiadurwr yn hytrach na meddyg!

prifathro ata' i ar y diwedd hefyd a 'nghuro i ar fy nghefn a rhoi pat ar fy mhen i ac er bod taten boeth lond ei geg fe ddywedodd wrtha' i: 'We liked you most awfully but we thought your accent might militate againstyou in this type of establishment.

Ond fe gododd Richard Owen Waun ar ei draed, ac fe ddywedodd, 'Canwch "Gwaed y Groes sy'n codi i fyny%.' Ac fe'i canwyd â rhyw arddeliad rhyfedd, a dyblu a threblu 'Gad i'm deimlo/ Awel o Galfaria fryn'.

Bloeddiodd rhywun: `Da iawn Harvey.' `Dyna arwr.' `Mae e'n haeddu'r fedal.' Ni ddywedodd Harvey air.

Ond mi ddywedodd yr Ysgrifennydd Amaeth, Christine Gwyther, cyn y bleidlais y gallai'r cynnig ond nodi dymuniad y Cynulliad i wahardd cnydau wedi'u haddasu'n ennynol.

Os yw'r hyn ddywedodd yr entomolegydd yn gywir, a chan gofio mai nid yn y ddaear yn unig y gaeafa pryfetach dylid sicrhau fod gennym gyflenwad o leiddiaid i'w gwrthwefyll, hynny yw os credwn mewn cemegau felly.

Cipar oedd, ac fe ddywedodd wrthyf ei fod wedi cael y feddyginiaeth gan hen sipsi.

Ond fe ddywedodd Owain Williams, cadeirydd Cymru Annibynnol, y bydden nhw'n cadw golwg ar y sefyllfa yn y dyfodol, ac y byddai rhagor o brotestio pe bai yna fwy o broblemau yn deillio o'r defnydd o'r iaith Gymraeg.

Yn ystod y dydd, fe ddaeth Owen George Jones at yr hen frawd Robert Evans, Glan y Môr, ac fe ddywedodd wrtho ei fod yn ei deimlo'i hun yn bechadur mawr, ac wedi darfod amdano ym mhob man; ni wyddai am un lle i droi ato ond at Dduw trwy weddi, ac ni allai weddio ei hun.

Ddywedodd yr athro yr un gair yn ôl na blaen, dim ond canlyn ar y wers fel petasai dim wedi digwydd.

Felly, fe ddywedodd yn gadarn, "Rydw i'n barod i anghofio am ffolineb neithiwr a chychwyn o'r newydd heddiw.

Am na wyddai neb mai dymuniad pennaf Abel oedd imi fynd i'r coleg, ac am na ddywedodd efe wrth un enaid byw ond wrthyf fi fy hun na chawn fod mewn eisiau o geiniog tra byddwn yno, ac am imi ystyried Siop y Gornel fel fy nghartref bob amser.

"Paid â chymryd sylw ohoni." Gallai daeru bod yr wylan wedi gwyro'i phen ac wedi gwenu'n sbeitlyd arno pan ddywedodd hynny.

Ddywedodd Meic yr un gair.

Ond maen amhosib anwybyddu yr hyn a ddywedodd David Dobson yn y Dail Express yn dilyn y digwyddiad a roddodd gymaint o wefr i ohebwyr a gwneuthurwyr brâs.

Mae hi'n edrach yn ddigon hen." Edrychodd arnaf gyda chwrteisi dwys ac ailadroddodd yr hyn a ddywedodd ynghynt.

Mae'n debyg na ddywedodd Saunders Lewis ddim, gan ei fod yn cadeirio ar y pryd; wrth gwrs, gŵyr pawb nad yw ef yn basiffist ond fe weithredodd yn dra anrhydeddus ar y penderfyniad hwn.

'Fe wyddost be ddywedodd y Sarjant yna ...' meddai.

Fe ddywedodd - - fod hyn yn seiliedig ar "track record" y cynhyrchwyr.

Mi gymrwn fy llw ei bod hi'n falch o wneud hynny, er na ddywedodd hi'r un gair, dim ond gwneud tursiau arnaf fi.

Ni ddywedodd Sylvia ragor, ond gofynnodd i Heledd ddal edafedd iddi gael rhowlio pelen.

Dyna a ddywedodd wrthyf cyn fy ngadael, gan ychwanegu'n ddireidus, Mi ddeuda i wrthyn nhw fod y rihyrsal drosodd.

Yn chwithig braidd, y gwr a adfywiodd y cof am Penri oedd yr Eglwyswr piwus, Anthony a\ Wood, bywgraffydd cynfyfyrwyr Prifysgol Rhydychen a dyn y dywedwyd amdano 'na ddywedodd air da am neb erioed'.

Ond, yn ôl Pengwern, yr hyn a ddywedodd oedd: 'Rwyf yn medru mynd i mewn yn well i "gymdeithas ei ddioddefiadau Ef" ar ôl dioddef hyn.' Mor bell oedd y cenhadwr a'r pwyllgor yn Lerpwl oddi wrth ei gilydd yn eu meddyliau bryd hyn!

Fe ddywedodd cyfaill am un arall o'r gohebwyr tramor mawr, Nicholas Tomalin, ei fod yn `sgrifennu damhegion a gadael i eraill greu'r credo'.

Fe glywais i beth ddywedodd o ar ei wely angau, fe glywodd fy mam a nhad a'm modryb i hefyd, ac yr oedden ni i gyd yn iawn.

Un o'i gynfyfyrwyr, Peter Telfer, a ddywedodd amdano, 'Paul a wnaeth i mi sylweddoli fod paent yn medru mynegi teimladau.

Cwynodd honno ar unwaith fod Guto a Rhodri wedi crafu blaenau eu hesgidiau newydd ond ni ddywedodd air o gymeradwyaeth am yr olwg sbriws oedd ar ddillad y tri, canlyniad ymdrechion Mali i'w cadw'n lân.

A hithau'n dal i ddiferu ar ôl cymryd cawod o dan fwced dyllog, fe ddywedodd un wraig, Im Sarin, wrtha' i fod y prinder o ddynion yn gosod straen gynyddol ar wragedd sy' wedi diodde' cymaint yn barod.

Ond chwarae teg, os sylwodd o gwbl ni ddywedodd ddim, oddieithr dymuno'n dda imi.

Neil Kinnock a ddywedodd yr wythnos diwethaf nad oes gan William Hague obaith yn y byd bod yn Brifweinidog - oherwydd ei fod on foel ac nad yw pobol foel byth yn trechu rhai gwalltog mewn etholiad.

Rŵan, mae hynny drosodd; rydan ni'n dechrau cofio mor braf yr oedd o." Ni ddywedodd yr un o'r lleill air o'u pennau.

Ni chymerodd Bleddyn arno ei fod wedi clywed dim a ddywedodd Alun, ac aeth ymlaen i gwyno am Bedwyr.

Dyfynnir Gruffydd Robert a ddywedodd mai 'dysgu, helpu, diddanu a pherffeithio gwŷr' oedd y nod.

Rywbryd yn ystod y Saboth digwyddodd daro ar y ffordd fawr â Mr Jones y Person, a ddywedodd wrtho: `Cofia di, Harri, ddod hefo ni fory i godi llwynog, a gobeithio'r nefoedd y cawn ni ddiwrnod braf.' `Trystiwch chi fi y byddaf yno,' ebe Harri.

Ni ddywedodd air wrth y lleill am y peth.

Wn i ddim a ddywedodd hi hyn i wneud i mi deimlo'n well ai peidio ond fe weithiodd.

Mynd i fod ddywedodd hi a gallai hynny olygu ei bod yn dal i edrych arno fel plentyn, yn llyfn, heb fagu siâp.

Wrth gymharu gwahanol esboniadau ar hanes, hawdd y gellir cydymdeimlo â barn adnabyddus yr hanesydd H. A. L. Fisher pan ddywedodd mai'r unig wers y mae Hanes yn ei ddysgu inni yw nad yw Hanes yn dysgu gwers o gwbl!

Fe ddywedodd - - y dylid edrych ar y broblem o atebolrwydd fel problem o werthuso gwaith yn hytrach na dilysu.

Yr hyn a symbylodd Anweledig i gynhyrchu Gweld y Llun oedd rhywbeth ddywedodd y comedïwr Billy Connoly yn un o'i sioeau yn y Neuadd Albert yn Llundain - roedd o'n dychanu'r llywodraeth am wastraffu arian ar arfau niwclear.

O sylwi fel y trodd bopeth a ddywedodd yn 'Safonau Beirniadaeth Lenyddol' â'i wyneb i waered yn 'Swyddogaeth Celfyddyd', mae hynny'n sicr o fod yn wir.

Fe'i cyflwynwyd iddo 'yn ysbryd Owain Glyndŵr', ond y cyfan a ddywedodd Mr Michael oedd, 'Gawn ni dipyn o ysbryd heddiw, ia?' cyn dechrau edliw cymaint oedd yn siarad Cymraeg yn y Cynulliad.

Cymerid yn ganiataol fod cyfnod Cristionogaeth ar ben, ac ategwyd y farn honno gan un o'r caplaniaid a adnabu pan ddywedodd fod wyth deg a phump y cant o'r bechgyn dan ei ofal heb un arlliw o gysylltiad â chrefydd.

'Rwy'n methu cofio pwy ddywedodd wrthyf ar ôl i'r Weinyddiaeth daflu dŵr oer ar ein cynlluniau: "Dyna ti wedi gorffen 'nawr .

Pan gyrhaeddodd fy nhaid adra y peth cyntaf ddywedodd fy naid wrtho oedd 'Begw druan!

Llam ffydd oedd bod yn Gristion iddo, ac fe ddywedodd yn ddifloesgni na bu ganddo sicrwydd erioed:

Fe ofynnais i un o'r meddygon beth fyddai'n digwydd i'r pobl a'r plant hyn yn y gaeaf, ac fe ddywedodd, 'Mi fydden nhw'n marw'.

Ond ddywedodd e'r un gair o'i ben.

'Roedd dylanwad yr holl blant o Saeson yn poeni pobl fel W. J. Gruffydd, a ddywedodd fod dylanwad y Rhyfel hwn ar ddyfodol Cymru a'r iaith Gymraeg yn anhraethol fwy na dylanwad y Rhyfel Mawr.

Confucius a ddywedodd; "Eistedd i lawr mewn hedd - Os siglo y bo'r gadwyn Cynhesach fydd y sedd." Glyn Roberts (Llanarmon Dyffryn Ceiriog)

Pan ddywedodd John Morgan (Rambler) wrth Ddaniel Owen na chlywsai neb gwell nag ef am adrodd straeon, ateb Daniel oedd, 'Twt, beth pe clywech chi Dafydd fy mrawd?

Ddywedodd Ffransis ddim byd.

Fe ddywedodd eu harweinydd ei fod yntau hefyd wedi gweld ysbryd ym Mhrydain.

'Chlywaist ti ddim beth ddywedodd ei mawrhydi?

Rhoddodd ef mewn sach a'i gario adref, a phan ddywedodd fy ewythr wrtho mai ffwlbart oedd ganddo ni fynnai goelio.

'Fy nhaid ddywedodd yr hanes wrtha i, fel rydw inna'n 'i ddweud wrthyt tithau.'

Yn ystod y bore fe ddaeth John Hughes, Bryntirion ataf, ac fe ddywedodd wrthyf:

Fedra i ddim bod yn sicr, ond fe ddywedodd ei fod am fynd i ddawnsio ac y byddai'n hwyr arno'n cyrraedd.' Mi gawn weld,' a heb rybudd taranodd eilwaith.

Fe ddywedodd Simon B.

Ry'n ni'n perthyn i'r pentref ac ry'n ni'n atebol i'r pentref.' Pwy ddywedodd nad yw pobol â nam meddyliol yn cael eu derbyn gan gymdeithas?

Am fod Steve ei hun yn greadur hoffus, ni ddywedodd neb fawr o ddim.