Yr ochr arall i'r lon i giat y Pandy mae fferm Glanrafon, ac ychydig i fyny oedd y Bull Inn, a gedwid gan John Thomas, a pherthynai y dafarn yr amser honno i Mr Lambert, gwr bonheddig oedd yn byw yn Tanygraig, Traeth Coch, ac mae gennyf gof amdano yn dod i'w oed yn un ar hugain, yn cael ei dynnu mewn cerbyd gan ddynion ifanc, ac rwy'n cofio bod pont o flodau ger y Pantom Arms.

Y ddau bennill allweddol, gennyf i, yw'r rhai hyn: Mae'n chwerthin eto'n aros ar y ffordd, A'n prudd-der eto 'nghadw ar y rhiw, Ac mae'n distawrwydd o'r naill du dan glo Yng nghoffrau creigiau Arfon heb na siw na miw.

Mae'n ddrwg gennyf orfod eich codi o'r gwely, meddai'r Arolygydd yn swta, ond mae gennyf warant i chwilio'r tŷ yma,' a chan chwifio'r papur yn ei law camodd dros y trothwy.

Er bod gennyf chwe wythnos i baratoi yr oedd profiad wedi dysgu na ddylwn laesu dwylo.

Dyddiau Martinelli, Schipa, Gigli a Rosa Ponselle oedd y rheiny, a hyd heddiw nid yw'n gywilydd gennyf ddweud gymaint y dotiais i atynt.

Hoff gennyf eiriau trawiadol Amig yn nrama Saunders Lewis Amlyn ac Amig am yr hyn yw ffydd: Rhodio fel un a wêl a gwybod nos y deillion Yw bywyd beunyddiol ffydd.

Bydd gennyf ddyled byth i dri yn arbennig, sef Mrs Burrell (daeth yn Mrs Burrell Jones yn ddiweddarach), John Roberts, Y Graig a'r annwyl Bob Edwards.

A dibwys a dibwrpas hollol ydoedd gennyf finnau.

Mae gennyf ryw deimlad fod y sawl a oedd am droi ei gefn ar galedwaith y pwll glo a chlawstroffobia'r ffas yn y cyfnod gorthrymus yma yn hanes y glofeydd yn mynd naill ai i'r weinidogaeth neu'n mynd yn dramp.

Mae'n rhyfedd gennyf sut y llwyddodd aml i saer coed i ddod i ben â'r gwaith cystal a heb ganddo ond ambell i erfyn priodol i'w gynorthwyo.

Maen nhw'n siarad fel hyn - 'Mae o ddim gyn fi' neu 'Le ma gwraig fi?' ond maen nhw'n sgrifennu, 'Nid yw gennyf' a 'Pa le mae fy ngwraig?' Iaith Afallon ydi hon wrth gwrs.

Mae gennyf gof fel y byddai mam a finna yn galw yno lawer i nos Sadwrn i gael torth fawr, a chael paned o de ar y bwrdd bach crwn, a byddai y Beibl ganddi ar y silff pen tan, ac yn hongian byddai Almanac Robert Roberts Caergybi, a llyfr cyhoeddiadau y Methodistiaid Calfinaidd (roedd hi yn ofalus iawn o'r achos).

Haws gennyf gredu mai'r hyn a ddigwyddodd oedd impio'r blaguryn newydd ar yr hen foncyff.

Erbyn amser cychwyn i'r cyfarfod yr oedd gennyf bwt o anerchiad, ac nid oedd y siarad yn blino dim arnaf, ond crynwn yn fy esgidiau rhag ofn i rywun of yn cwestiwn.

Droeon eraill buasai gennyf i a'm cyfeillion agosaf gynllun cyfrinachol ar y gweill.

Y mae gennyf domennydd o'r nodiadau hyn, a ysgrifenwyd mewn geiriau talfyredig ac mewn pensil blwm.

Fy rheswm dros ddibynnu ar y plu yma yw fod yr Arian Glas yn bluen oleu a'r Ceiliog Hwyaden Corff yn dywyll Beth bynnag fydd amgylch lliw gwiniadau'r tywydd a ffansi'r sewin mae'r ddau ddewis nawr gennyf ar yr un blaen llinyn.

Ac mi af innau y ffordd arall ac mi welaf rywun ac mi ddwedaf innau dy fod ti wedi marw, ac nad oes gennyf yr un ddima goch y delyn i dy gladdu'.

Adroddiad digon digalon fyddai gennyf y rhan amlaf, ond chwarae teg i JE gwerthfawrogai bopeth a wnawn a diolchai am y gymwynas leiaf.

"Hoff gennyf yw ateb y morwr hwnnw o Wlad yr Haf pan ofynnodd Coleridge iddo paham yr oedd wedi mentro ei fywyd i achub dyn na welsai erioed ac na wyddai enw na dim amdano : "Mae amcan gennym tuag at ein gilydd.' Meithrin yr amcan honno yw galwedigaeth greadigol dyn, ac wrth geisio gwneud byd teilwng o frawdoliaeth daw ef ei hun yn deilwng o'i fodolaeth.'

Prin amser oedd gennyf i gadw fy het ac eistedd wrth fy nesg cyn i Sam ddod i fyny'r grisiau i'm hysbysu bod Matthew Owen wedi cyrraedd.

Bu'n gred gennyf erioed nad yw crefydd yn dyfod yn fyw hyd nes bod rhywun yn gofyn cwestiynau ac yn trafod.

Wrth ochr y Sukiennice y mae dau dþr enfawr yr Eglwys Gadeiriol (y mae gennyf gof da o fynychu cyngherddau yn yr eglwys hon gyda'r eira'n blastar y tu allan ac ymhell dros ddwy fil o bobl y tu mewn yn gwrando ar Mozart neu Verdi fel petaent mewn yn gwrando ar Mozart neu Verdi fel petaent mewn gwasanaeth crefyddol).

Cof gennyf o deithio droeon i Sir Fôn yn ystod y pedwardegau i wylio adar, ac uchafbwynt ymweliad berfedd gaeaf fyddai taro heibio Cors Cefni i gael golwg ar y Gwyddau Dalcenwen fyddai'n treulio rhan o'r gaeaf yno.

Dyna'r tair chwaer a fu gennyf, Jess, Dol a Fflos, ac erbyn hyn Fflos yn unig sydd yn fyw; ac y mae hi mor annwyl ag erioed.

mae'n fwriad gennyf, felly, chwilio cyfleoedd yn ystod y dyddiau nesaf i'w trafod yn anffurfiol gyntaf gyda swyddogion Adran Addysg y Swyddfa Gymreig cyn chwilio dyddiad ar gyfer y cyfarfod ffurfiol hwnnw.

Nid oedd gennyf ronyn o chwaeth at fasnach, ie yr oedd ynof wrthwynebiad mawr iddi; a theimlwn nad arnaf fi yr oedd y bai fy meistr Abel oedd wedi fy arwain i hyn, ac wedi creu ynof ddiflastod at fusnes a chyfeirio fy nhueddiadau at bethau eraill.

"Mae'n ddrwg iawn gen i am geisio dwyn eich eiddo, ond bwci tlawd iawn ydw i heb ddigon o fwyd gennyf i'w roi i'm plant.

Ni hawliai Iesu, y mae'n ddiogel gennyf, unrhyw swydd neu deitl o urddas gwleidyddol neu eschatolegol iddo ei hun, ond y mae'n sicr fod llawer yn ei oes yn meddwl amdano fel un a gyflawnai'r addewid am y Meseia, fel un a fyddai'n rhyddhau ac adfer Israel.

Ond cofiwn glywed rhai o'r bechgyn yn dweud eu bod yn gallu byw ar ychydig iawn yn y Bala; a meddyliwn y buasai'n dda gennyf gael dangos iddynt y gallwn i fyw ar lai na neb ohonynt.

Mae amryw hanesion y gallwn eu dweud ond nid oes cyfreithiwr mor dda â hynny gennyf!

Buasai'n dda iawn gennyf gael eich gweld i gael sgwrs am wahanol bethau sydd yn fy nghorddi i, ac yn ddigon tebyg yn eich corddi chwithau y dyddiau hyn.

Ni wn i beth yw'r ateb cywir i'r holl gwestiynau hyn (er bod gennyf syniad go lew) am nad oes neb yn eu gofyn; ond cwestiynau fel hyn sy'n rhaid eu gofyn os am sicrhau dyfodol i'n hiaith.

Nid wyf am geisio ail-ddweud hanes 'Fel Hyn y Bu', gan fod y gerdd yn ei ddweud ef yn gryno ddigon, a chan y bydd y rhai a glywodd Waldo'n ei adrodd yn helaethach, yn hynod anfodlon ar unrhyw ail ferwad a geir gennyf i, er ei bod yn weddus nodi fy mod innau'n ei gofio'n ychwanegu ambell damaid apocryffaidd, megis y sôn fod y brigâd tân wedi gorfod dod allan gyda'r heddlu i chwilio am y sbi%wr.

Yn wyneb y dehongliad "treisgar" a roddai rhai pobl barchus ar dân Penyberth, yr oedd e'n tybio mai da fyddai pwysleisio'n gyhoeddus mai plaid gyfansoddiadol a heddychol oedd y Blaid; ond yn ôl y cof sydd gennyf i, nid oedd e'n sicr mai doeth fyddai codi'r mater i'r gwynt yn y Gynhadledd: tebyg ei fod yn ofni yr ai'n ddadl fawr ar y cynnig, a hynny'n fel ar fysedd y collfeirniaid o'r tu allan.

Mae gennyf rhyw frith gof fod Tom Parry, arweinydd Clwb Caernarfon, yn gweithredu fel trefnydd rhan amser ar y pryd.

auguste visschers, mae'n dda gennyf gael dweud bod carreg gyntaf teml heddwch wedi cael ei gosod ym mrwsel.

Yn ddigon rhyfedd, mi ddechreuais i ddarllen y llyfr mewn meddygfa - a chas gennyf fynd i'r fan honno.

Byddai Ffrancon Thomas hefyd yn rhoi datganias ar yr organ - y mae gennyf ddarn o boster yn hysbysebu cyngherddau organ o'r cyfnod yn enwi Sandy McPherson a Ffrancon Thomas hefo'i gilydd.

'William Davies' oedd enw tad fy nhad, ac y mae gennyf gymysgedd rhyfedd o atgofion amdano.

Mae honna'n un enghraifft o'r stôr o straeon sydd gennyf ar bapur ac ar fy nghof.

Da gennyf dy weld yn dal dy dir hefo'r gŵr bonheddig.

Daeth y meddyg, syllodd yn drist arni a daeth ataf i ystafell arall gan ddweud: Mae'n ofnadwy o ddrwg gennyf am hyn ond peidiwch â disgwyl medru cadw'r beth fach lawer yn hwy." "Fedrwch chi ddim rhoi rhywbeth bach i godi ei stumog?" gofynnais ymhen ysbaid.

Mae gennyf gôf plentyn o fynd ar y trên bach i'r Mwmbwls o Abertawe yn Ystod un o'r hafau poeth tragwyddol yna a gawsom i gyd fel plant, gan dreulio'r diwrnod i gyd ar fy hyd yn turio rhwng y creigiau am drysor.

Côf da gennyf gael cyfle a minnau'n efrydydd glas yn y Brifysgol, i ymweled ag un Coleg Diwinyddol a mynd i'r dosbarth ar y Testament Newydd.

Y mae'n dda gennyf am hyn gan ei fod yn arwyddo mor agored fyddai drws ein tŷ ni, ac mor eang ydoedd lletygarwch y ddau a eisteddai wrth ben ein bwrdd.

Ond nid dysgu sut i fagu meibion afradlon yw fy mhwrpas yma, er y bydd gennyf air ar fagu lloi maes o law.

Ni wyddai Hector druan hyn, ac onibai am archeb anferth Mrs Paton Jones a'i llythyr at y goruchwyliwr yn canmol yn frwd chwaeth a help gwerthfawr 'eich Mr Pennant' ni byddai'r stori hon gennyf i'w chroniclo, gan na chafodd Hector glywed gair am y llythyr.

Roedd Geraint Talfan Davies wedi datblygu tîm cryf dawnus tu hwnt o wneuthurwyr rhaglenni ac maen bleser gennyf allu adeiladu ar y sylfeini a osodwyd gan Geraint yn ei naw mlynedd fel rheolwr.

Credwn fod gennyf wrthsafiad cryf i'r firws.

'Na, alla'i ddim,' meddai eto, 'achos hyd yn oed os ydi Huws Parsli'n dweud y gwir - ac mae gennyf f'amheuon - hyd yn oed wedyn rwy'n credu fod yna fater bach arall ar ôl, yn toes?

Mae gennyf gof byw iawn o hyd o'r pwyllgor hwnnw er fod bron ddeugain mlynedd wedi mynd heibio erbyn hyn.

Ni allwn fy mherswadio fy hun fod gennyf ferch ac wyres, a deuthum i'r casgliad y byddai'n haws cymryd arnaf mai John ei hun oeddwn i.

Roedd Geraint Talfan Davies wedi datblygu tîm cryf dawnus tu hwnt o wneuthurwyr rhaglenni ac mae'n bleser gennyf allu adeiladu ar y sylfeini a osodwyd gan Geraint yn ei naw mlynedd fel rheolwr.

Y mae gennyf ryw syniad fy mod yn cofio am y rhai dur yn cael eu cyflwyno.

Y mae llyfrau ac erthyglau godidog y Parchedig Ddr Isaac Thomas wedi datgelu'n glir gwrs y cyfieithu, ac y mae'n dda gennyf allu dibynnu yma ar ei gasgliadau ef, fel y bydd ysgolheigion yn sicr o wneud am genedlaethau i ddod.

Mae gennyf syniad na fuasai rhisgl coed sy'n cynnwys ystor y defnydd gludiog sydd mewn coed conwydd, yn addas heb symud yr ystor yn gyntaf.

Paid â gwrthod, was i ne cinio digalon fydd o i mi." Diolchais yn gynnes i'm cyfaill, yn fwy felly gan nad oedd gennyf olwg am fawr o ddim amheuthun fy hun.

Fydda i'n gwneud hynny'n aml, gwario prês, ac yna ystyried ydi o gennyf i'w wario.

Ac mae'r wir edifar gennyf.

Nid oes gennyf i hawl i ddweud beth a gostiodd hyn oll yn ariannol i Mr a Mrs Beasley.

Yr unig gwyn sydd gennyf yw fod y darluniau at ei gilydd yn siomedig ac yn ymddangos braidd yn gyntefig o ystyried fel y mae crefft ffotograffio wedi ei pherffeithio yn ystod y blynyddoedd diwethaf.

Mae'n syn gennyf gofio am yr ystad freuddwydiol yr oeddwn ynddi ar y pryd.

Ffrydiodd y cyfan 'nôl, yna clywodd lais Janet eto: 'Mae'n ddrwg gennyf, Miss Beti, ond fe redodd Robin bach o'm gofal yn y Neuadd Fawr.

Roeddwn eisiau gweld trenau yn y stesion ond nid oedd gennyf y newid iawn i dalu am fynd i mewn.

Mae gennyf gof hefyd am fy Nhad yn mynd a ni i lawr at yr afon, wedi iddi dywyllu, i ddangos mordan inni, y golau ffosffor ar wyneb y dwr.

Nid yw'n fwriad gennyf fi i drafod ei farddoniaeth yma.

Mae gennyf rai llyfrau yn fy llyfrgell a berthynai i Lloyd George.

Yn sydyn dyma rhywun yn gafael yn fy mraich a llais yn dweud 'Come with me I need you urgently' Derek Laws oedd yno sef prif swyddog y Swyddfa Ganolog yng Nghaerdydd, cyfaill a gŵr yr oedd gennyf barch mawr iddo.

Nid oedd dim amdani ond darllen rhyw ddau neu dri rhifyn o'r Ddraig Goch a oedd gennyf wrth law yn fy llety.

Pan daeth y meddyg ataf - merch - i roi'r rheswm am ei farwolaeth gofynnodd yn annwyl a oedd gennyf rywbeth arbennig y buaswn yn hoffi ei roi amdano.

Nid oes gennyf ychwaith ddim ond dirmyg at y sawl sydd y ntorri Streic, oherwydd ar eu llwfrdra y mae'r Llywodraeth hon yn dibynnu ac nid ar synnwyr cyffredin a chyfiawnder.

Mae gennyf frith gof am y Stiwt/y Meinars/Plas Mwynwyr, yn cael ei godi.

Yr oedd gennyf gymaint o feddwl o Ioan Brothen fel gþr diwylliedig nes imi ddweud ar ddarlith i fyfyrwyr Bangor un tro : "O ran ei ddiwylliant mi dynnwn fy het i Ioan Brothen na chafodd ond chwech wythnos o ysgol o flaen eich hanner chi% Ym myd hynafiaethau bu Ioan Brothen yn fwy o help imi na neb.

'Roedd popeth yn barod gennyf a disgwyliwn yn eiddgar on ni ddaeth teligram.

Mae gennyf gof am ddyn tal yn hoblian rhedeg am y promenâd, deifar un goes o'r enw Dolphin, ac achubwyd un llanc.

Yr oedd yn llawenydd i mi eich bod wedi darganfod gwreiddiol Scren Heddwch Islwyn, rhaid imi gyfaddef na wyddwn i ddim am Jane Simpson ac nid oes gair amdani yn y Biographical Dictionary sydd gennyf.

Pan ddywedais ar y dechrau nad i'n cyfnod ni y perthyn Elfed, yr oedd hyn yn un o'r pethau oedd gennyf mewn golwg: rhyngom ni ac ef y mae chwyldro meddwl y mudiad cenedlaethol gwleidyddol.

Ni fydd yn chwith gennyf gefnu ar y Pencadlys, gan fod mwyafrif llethol y cwmni a ddaeth yma o Rouiba wedi gwasgaru eisoes.

Mae'n arferiad gennyf roddi tair owns o'r halen Epsom mewn peint o ddwr claear i'r fuwch rhyw wythnos cyn ei hamod, gan fy mod yn meddwl ei bod yn well osgoi trafferth na'i gyweirio!

Cefais fy nghyhuddo unwaith o 'ddwgyd' yr enw oddi wrth y baswr lleol adnabyddus Jac Pennar Williams, ond gellid dadlau fod gennyf ddwbl hawl y cantor hynod hwnnw, hynod ei ddawn a'i lais - er ei fod, gyda llaw, yn gerddorol anllythrennog.

Y mae'n amheus gennyf a sylweddolem yn y Blaid ar y pryd mor chwyldroadol oedd yr hyn a hawliem.

Yn hyn o genhadaeth mae'r cylch yn grwn: y cof cyntaf sydd gennyf i o BLJ yw'r cof amdano yn Ystafell Gymraeg Coleg y Gogledd yn arwain cylch trafod llenyddiaeth a gododd ef ei hun; y mae yn ei rifyn olaf o Daliesin gerddi a stori%au byrion gan raddedigion newyddaf y Gymraeg.

Ond, a minnau'n hoffi'r ddau, gwell gennyf ddweud eu tynghedu hwy i wrthbwyso'i gilydd fel y gwna deuddyn tal a byr neu dew a thenau yn rhwymau glân briodas.

Ond ni waeth gennyf i; mae'n braf cael enwi Gwyn a dod ag ef i'r sgwrs mor naturiol â phe bai'n dal gyda mi.

Mae'n bleser gennyf eich hysbysu, fod y gofgolofn i'r Dywysoges Gwenllian wedi ei chodi o'r diwedd, yn Sempringham.

Fe'n cludwyd i iard gefn yng nghanol tref Palembang, heb fod nepell o'r becws yr oedd gennyf atgofion mor hyfryd amdano.

* Wrth gwblhau'r cynllun hwn, a oes gennyf ddealltwriaeth a chefnogaeth y canlynol:

Rhaid i mi gyfaddef fy nhwpdra, 'doedd gennyf ddim syniad pwy oedd Michael Jackson nes i mi weld ei lun dro ar ôl tro ar y teledu.

Erbyn heddiw, byddaf yn meddwl hwyrach ei fod yn gwybod fy mod yn hanu o Fynytho a bod gennyf ddiddordeb mewn barddoni, fel llawer o'r ardal honno.

"Biti na f'asa dy geg di 'nte, Mari!" Gresyn na fuasai gennyf finnau amgenach rheolaeth ar fy nhafod.

Ond mae arnaf ofn mai sgwrs digon disylwedd a gafwyd, gan nad oedd gennyf lawer o ddiddordeb mewn barddoniaeth na llenyddiaeth yr adeg honno.

Golygai gryn swm o arian i brynu peth felly, wrth gwrs, ond mi wyddai Nel yn eithaf da na fuasai gennyf byth ddigon o wyneb i;w gwrthod a minnau wedi gwario ugeiniau o bunnau ar lyfrau ychydig ddyddiau ynghynt.

Fe'm hysbysir gan fy mhlwyfolion na bydd gennyf forwynion o gwbl ac y bydd yn amhosibl i mi gael neb os na chaniatâf yr arferiad.

P'run bynnag, daethom i orsaf Caer ac er nad oes gennyf lawer o gof amdani, mae'n rhaid ein bod wedi newid trên yno am Crewe.

Nid oes gennyf amheuaeth o gwbl mai llwyddo wnaiff fy achos yn y diwedd, waeth beth fyddai'r profedigaethau a'r gorthrymderau y dof i, a'r rhai sy'n rhannu fy ngweledigaeth, ar eu traws ar y daith.

Mynnodd gennyf ddilyn y gwersi Cymraeg yn yr ysgol elfennol, ac wedyn yn yr High School 'roedd yn rhaid i mi gymryd y Gymraeg fel pwnc.

Ond y rheswm paham fy mod i yn lleiafrif o fewn lleiafrif yw am ei bod yn edifar gennyf bod hyn oll wedi digwydd.

Fel pob pregethwr mae ganddo bennau i'w bregeth, ond gyda hyn o wahaniaeth: nid oes gennyf i ond dau ben i'm testun, sef y chwarel ddoe a'r chwarel heddiw.

Oherwydd yr oeddwn yn ddeg ar hugain oed cyn dechrau dysgu Cymraeg o ddifrif, a chan na chefais y fraint o gael fy magu mewn awyrgylch Cymraeg, nid oes gennyf mo'r reddf na'r hyder sy'n anhepgor i un a fynnai arfer iaith yn y modd mwyaf celfydd sydd, sef i wneud cerdd.