Ceid ym mynachlogydd Margam a Nedd hen weithredoedd o bob math a chofnodion megis 'The Register of Neath', yn ogystal a chroniclau, fel y gwyddys.

MARGAM A NEDD: William Corntwn oedd y cyntaf o abadau Margam y cadwyd canu iddo, hyd y gwyddys - a bwrw mai dyma'r William Abad y canodd Dafydd Nant a Lewis Glyn Cothi iddo.

Amlygiad o'i safle yw iddo gael ei gladdu ym Margam.

Dichon hefyd mai ef oedd y 'William, abad Margam,' y dywed Thomas Wilkins iddo weld peth o hen hanes Morgannwg 'yn warrantedig' o dan ei law' o leiaf, nid oes amau ei ddiddordebau llenyddol.

Yn nyddiau ei fri yr oedd yn abaty cefnog a dim ond Abaty Margam yn gyfoethocach nag ef.

Enwir Lewis Tomas, abad olaf Margam cyn y dadwaddoliad, mewn cywydd a ganodd Lewys morgannwg dros Lewis Gwyn o Drefesgob i ofyn gwartheg gan wŷr o'r dalaith, llawer ohonynt yn perthyn i deuluoedd blaenllaw.

Unawdydd Ym mis Mehefin Meinir Thomas o Parkfields Rd oedd yr unawdydd mewn cyngerdd a gynhaliwyd yn Eglwys Abaty Margam fel rhan o Wyl Port Talbot.

Caiff croeso'r abad ei ganmol drachefn gan Lewis Glyn Cothi yn y cywydd marwnad a ganodd iddo: bu Margam yn ysbyty a Rhufain i Gymru oll odsano medd y bardd, 'A'n pab fu Wiliam Abad'.

Soniwyd eisoes am gyfeiriad Thomas Wilkins at ryw gronicl o dan law un o abadau Margam, a chofier hefyd am yr Annales de Margan.

Byddant ym Mharc Margam y penwythnos yma a gobeithio na fyddant yn hir cyn dychwelyd i Gymru wedyn.

Yn ystod abadaeth Lewis Tomas hefyd y canodd Tomas ab Ieuan ap Rhys ei gwndid nid anenwog lle sonia am ei gysylltiad bore a Margam ac am ei ddymuniad i gael ei gladdu yno.