Y ddau bennill allweddol, gennyf i, yw'r rhai hyn: Mae'n chwerthin eto'n aros ar y ffordd, A'n prudd-der eto 'nghadw ar y rhiw, Ac mae'n distawrwydd o'r naill du dan glo Yng nghoffrau creigiau Arfon heb na siw na miw.

Rhyw gul-de-sac oedd Troed y rhiw a rhaid oedd troi'n ol at y Red Cow, a chofiais mai hon oedd y dafarn a fynychid gan brodyr fy mam a lle y dysgodd ei brawd John sut i ddawnsio, camp yr ymffrostiai ynddi drwy ei oes.

Yr oedd yn noson olau leuad glir o hyd ac felly, er iddo danio'r injan, nid aildaniodd oleuadau'r Land Rover, dim ond troi ei drwyn i lawr y rhiw.

Yr oedd hi'n dechrau nosi nawr ac ni allent weld ond ffurf y tŷ mawr rhyngddynt â'r awyr, rhiw silŵet llwyd ar "sgrin" ruddgoch y machlud tua'r de-orllewin.

Yn raddol, gwasgarodd pawb a gwthiodd Dilwyn, Rhian ac Ifan eu beiciau'n araf i ben y rhiw cyn dringo arnynt a theithio'n flinedig hyd bentref y Bont, heb ddweud gair.

Gwthiodd y bygi i ben y stryd, rownd y gornel ac i fyny'r rhiw at y siopau.

Ond 'na fe, be all e'i wneud yn wyneb eu deddfe Nhw?' Gyda hyn, trodd Mr Williams drwyn y cerbyd i fyny'r rhiw at gartref Dilwyn a bu tawelwch hyd nes iddo stopio y tu allan i ddrws ffrynt Llwyngwern.

Mae Gweinyddiaeth Amddiffyn Lloegr newydd gyhoeddi ei bwriad i ehangu mastiau a gwifrau ei pharatoadau rhyfel ar ochr Mynydd y Rhiw.

Rhiw serch!

Ac fe gefais gyfarwyddiadau - manwl; pwy ffordd i'w dilyn allan o Langolwyn, troi i'r chwith wrth eglwys y Santes Fair, a dilyn y ffordd fawr am ryw ddwy filltir, troi oddi ar honno wedyn wrth westy'r Tarw Du, a dilyn y ffordd gulach i fyny'r llechwedd; troi heibio talcen capel Methodus a dilyn ffordd y chwarel garreg galch; yna, ar grib rhiw go serth, ac yng nghanol y wlad yr oedd Trem Arfon.

Mae 'na lefydd i bobl boncyrs 'run fath â ti!' Ac ar hynny i ffwrdd ag ef i lawr y rhiw ar wib.

RS Thomas yn Sarn y Plas, Y Rhiw, Aberdaron Cytgord

Gwyddent yn iawn beth oedd ystyr y corn yn canu i ddweud fod diwrnod gwaith ar ben, ac mae cof o hyd am geffyl a weithiai yn Chwareli'r Oakeley, pan ollyngid ef o'r tresi ar ganiad y corn, yn mynd ar hyd rhan o'r chwarel a thrwy y Lefal Galad, yna dilyn Llwybr y Ceffylau oedd yn mynd dros geg y Twnnel Mawr, i lawr i'r ffordd fawr ac i'w stabl yn y Rhiw ac at y minsiar heb neb wrth ei ben i'r dywys.

Y noson honno cafodd Gwaethfoed a Morfudd lety gyda chawr o'r enw Carwed Feudwy wrth odre Rhiw Garwedd ond pan geisiodd y cawr lofruddio'r ddau yn eu cwsg fe laddodd Gwaethfoed hwnnw hefyd.

Y mannau yw Mynydd y Rhiw, Betws Garmon, Clynnog Fawr a Pentreuchaf.

pryd: Nel Llwyn Gwalch, Mena Garth, Margaret Tŷ Coch, Wenda Geufron, Helen Hafod Rhisgl, Helen Castell, Madge o Glwb Penygroes, Diana a Dafydd Noble, RE Jones Pengwern, Idwal Helfa Fawr, Huw Caer Loda, John Tŷ Mawr o Glwb Pistyll, Harland Greenshields a John Bach Rhiw.

Gosododd rhyw 'awdurdod' neu'i gilydd fastiau dur anolygus yn enw cyfathrebu ar y Rhiw, ac y mae nifer y man feysydd carafannau wedi cynyddu fel pa bai 'Byclins' yn berwi drosodd wrth i ffermwyr sylweddoli fod carafan wen a Saeson brych yn llai o drafferth ac yn fwy proffidiol na defaid a gwartheg.

Gan fod hen draddodiadau yw'n cysylltu mwy nag un cawr â'r Hengae mae'n bosibl iawn mai yno y trigai Carwed ac mae Rhiw Garwed oedd hen enw'r llechwedd rhwng Bwlch y Clawdd Du a'r Hengae.

Ond ni wyddom beth oed tynged Lewis Hughes, Llannor, na Robert Morris, Rhiw.

Gan roi'r lori mewn gêr is dechreuodd ddisgyn lawr y rhiw serth tua'r dref.

Dim ond un clerigwr a ddiswyddwyd, sef Owen Owens o'r Rhiw, a hynny am "scandal".

Bu'r Comisiwn Coedwigaeth yn plannu gwinllannoedd bytholwyrdd ac anniddorol ar Fynydd y Rhiw a Mynydd Cefnamwlch ac ambell i safle ddiffaith arall.

Gan gerdded drwy'r gwlybaniaeth i fyny'r rhiw mewn esgidiau rasio cyn deneued â phapur, meddyliais yn galed am y ceffyl roeddwn wedi dechrau'r ras ar ei gefn, a cheisio didol a dethol yr hyn yr o'n i am ei ddweud wrth ei hyfforddwr.

A'r Nefoedd a'u bendithio, mae pobol y Rhiw yn wynias ffyrnig.