Yr oedd Ieuan Gwynedd yn byw yn Nhredegar pan ddechreuodd y tri Sais mawreddog ar eu gwaith o fwrw llinyn mesur dros Gymru a'i phobl.

Canmoliaeth arbennig i Sais arall - Rupert Moon.

Sais Gymry oeddynt, doeddyn nhw ddim yn siarad Cymraeg.

'Nid dyn yw e, ond Sais', meddai glowyr y fro wrth durio'n chwyslyd am 'ddiemwnt du' dros eu meistr estron.

Yn ôl ei disgrifiad hi o'r Sais a fun spario efo Naseen Hamed gallai rhywun yn hawdd faddau iddi hi am roi cic iawn iddo yn ei wendid.

Wedi'r cyfan, nid ei ansoddeiriau cymwys, er bod y rheini ganddo, nid saerni%aeth gymesur mewn ysgrif a phennod, yw gogoniant Owen Edwards, ond ei ddarluniau o ddarn o wlad; ei bortreadau o ddynion a gyfarfu; ei ddoniolwch direidus; ei hynawsedd a'i radlonrwydd; yr ychydig wermod weithiau pan wêl "wyneb coch rhyw Philistiad o Sais ariannog"; ei onestrwydd unplyg wrth gofio am Gymru yn yr Eidal neu Lydaw, a dewis ei moelni digelfyddyd crefyddus hi o flaen pob ysblander lliw a chyfoeth.

Diau fod eithriadau, sef y bodau hynny a eilw'r Sais yn freaks of nature, ac os ydyw Prodder Rhys yn un o'r freaks hynny, y mae'n wrthrych tosturi.

Rydw i'n amau a fyddai Sais wedi dilyn yr un trywydd.

Trown gan hynny at y Cymry eu hunain, rhag bod brycheuyn yn llygad y Sais yn peri na welom y trawst yn llygad y Cymro.

Haedda dau o'r rhain, y naill yn Sais a'r llall yn Gymro, sylw neilltuol.

Am y rhostir maith hwn a eilw'r Sais yn Denbigh Moors a ninnau Hiraethog yr ysgrifennodd T. Glynne Davies ei 'frawddegau':-

Yn gyntaf, y maen'n ymddangos i Forgan fanteisio hyd yr eithaf ar y cyfle a oedd ar gael yn y Coleg a'r Brifysgol i feistroli Hebraeg wrth draed tiwtoriaid dawnus fel y Ffrancwyr Antoine Chevallier a Philip Bignon a'r Sais John Knewstub (efallai mai'r Ffrancwyr a ddysgodd Ffrangeg iddo'n ogystal); yr oedd hyn, wrth gwrs, yn ychwanegol at yr addysg yr oedd yn ei derbyn neu wedi'i derbyn yn y celfyddydau a'r gwyddorau, athroniaeth, Groeg a diwinyddiaeth.

Er ei fod yn y rheng ôl yn y sgrym, safai Gareth Llywelyn wrth ymyl Anthony Copsey yng nghanol y lein, ond y Sais a enillodd y gystadleuaeth honno o ryw ychydig.

Roedd yna rhyw awydd yno i i symud o Manafon oherwydd doeddwn i ddim yn gartrefol ymhlith y Sais Gymry.

Yn ei sgwrs radio â Saunders Lewis, mae'n cyfeirio at adolygydd o Sais a ddywedodd amdani - 'Mae ei thristwch fel ochenaid hir ar draws y dyfroedd' - gan ychwanegu bod 'rhywbeth mwy tu ôl i ochenaid wedi'r cwbl.' Cawn T.

'I ba beth y gwnaed y Cymry?' , meddai'n guchiog rhyw dro, 'I durio y ddaear i'r Sais, a'i arbed ef rhag gweithio.' Loes calon iddo ef oedd gweld cynifer o Saeson yn ymgyfoethogi ar draul y Cymry, yn ysbeilio crombil y ddaear o 'frasder oesoedd' ac yn 'ddiwyd gasglu i'w llogellau gynnyrch trysorau ein gwlad'.

Y mae'r Cymry Cymraeg yn gallu dirnad sut beth yw bod yn Sais ond ni all Sais ddirnad sut beth yw bod yn Gymro Cymraeg.

Wel wrth gwrs da' chi'n gorfod cofio mai Sais Gymry oedd fy rhieni i ynte a phan symudodd fy nheulu o Gaerdydd, wel Morgannwg, i Gaergybi roedd fy nhad yn swyddog ar y llongau ac roedden ni yn ymdroi ymhlith y Saeson neu'r Sais Gymry ynte.

Fel y dywedodd (rywsut), eto yn Llangollen: petai gūr Glenys (yr hen foi cringoch-foel anghofiedig hwnnw) wedi mynd yn brif Weinidog, yna mi fyddai o wedi bod yn Gymro yn rheoli Lloegr (a fyddai hynny ddim yn iawn), ac felly mae hi'n iawn i Blw-byrd, fel Sais, reoli Cymru.

Enw'r llywodraethwr oedd James Walmsley, Sais o Swydd Gaerhirfryn.

Yr Athro WJ Gruffydd oedd hwnnw: yntau wedi dod allan yn Bleidiwr amlwg yn sgil ei wrthwynebiad i'r Ysgol Fomio, ac wedi'i gynhyrfu cymaint gan y prawf yn Llundain nes cyhoeddi y byddai Cymru mwyach yn cyfrif pob Sais yn elyn; galwodd ar Gymru oll i foicotio coroni'r brenin Siôr Vl, ond nid oedd hyd yn oed fro enedigol Gruffydd ei hun yn aeddfed i ymwrthod a the parti'r dathlu pan ddaeth yr adeg.

Amheuai eu gogwydd tuag at Gatholigiaeth a'u gwrthwerinoldeb, bid siwr; eithr yr hyn a barai'r anesmwythyd mwyaf iddo oedd parodrwydd digwestiwn eu hadwaith: 'Nid wyf yn hoffi ffolineb y Sais; ond nid wyf yn hoffi ychwaith ffolineb Ffrainc, ac ni all haeriadau Ffrainc fod ddim mymryn mwy deniadol i'm twyllo na haeriadau Lloegr.' Yn ei hanfod, ymryson oedd dadl Gruffydd a Lewis ynghylch pwy oedd gwir gynheiliad 'yr hen ddiwylliant Cymreig.' Yr oedd diffiniadau ehangach o'r cychwyn yn iswasanaethgar i Gymreigrwydd y ddwy estheteg a bleidiwyd.

Awyddai'n fawr y gwanwyn dilynol am glywed Sais yn siarad, i gael prawf ar ei wybodaeth o'r Saesneg.

Os yw am ddewis y ffordd hon i gael gafael ar fferm, peth doeth ar ran y darpar-ffermwr fydd trefnu i gael ei eni'n Sais neu'n Bwyliad, os yng Nghymru y dymuna gael ei fferm.

Rwyt ti wedi mynd yn fwy o Sais yn dy ffordd nag wyt ti o Gymro.

Ac er bod Paul, y Sais, yn dod o dan lach yr awdur a Harri, ac weithiau'n fflipant ei sylwadau ynglŷn â'r Cymry, mae ei driniaeth ef o Greta yn wahanol iawn i driniaeth Wil o Sali, a thriniaeth Terence, ar un adeg, o Sheila.

Erbyn diwedd y bedwaredd ganrif ar ddeg yr oedd y gwahaniaethau technegol rhwng Sais a Chymro a rhwng rhydd a chaeth yn llawer llai grymus nag y buont: y gwahaniaeth arwyddocaol bellach oedd hwnnw rhwng y rhai a lwyddai i gynnull tiroedd ac adeiladu ystadau a'r rhai a fethai wneud hynny ac a gâi eu gwthio tuag at y cyflwr o fod yn llafurwyr di-dir.

Pa ryfedd y gelwir y pysgodyn yn Lady of the Stream gan y Sais?

WYN JAMES sy'n dweud hanes Sais a Chymro a fu'n allweddol eu cyfraniad at gywyd diwylliannol Cymru yn y ganrif ddiwethaf, yn naill yn Esgob Tyddewi ar adeg pan oedd yr Esgobaeth yn cynnwys y rhan fwyaf o ddalgylch yr Eisteddfod, a'r llall yn un o'r 'hen bersoniaid llengar' ac yn enedigol o'r ardal.

Os yw Shakespeare o'r pwys mwyaf i blentyn o Sais, a yw Goronwy Owen yn llai pwysig i Gymro?

i Sais hybarch yng ngweinidogaeth yr Eglwys Fethodistaidd,--y Parch.

Sŵn bodlon Sais hyderus, er iddo fod yn Sais wedi'i ddadymerodraethu sydd yn yr atebion.

I un Dirprwywr a ddaeth ar draws Sais uniaith yn dysgu Cymry bach uniaith, roedd y peth yn ddigri.

Y cyntaf i adysgrifio darn o Gymraeg mewn symbolau sinegol oedd y seinegydd enwog o Sais, Henry Sweet, a ddyfeisiodd wyddor seinegol a alwai 'Romic'.

Yr oedd gwneud y fath hawl, wrth gwrs, yn mynd at wreiddyn a sylfaen y berthynas rhwng Cymru a Lloegr, yn tanseilio'r berthynas honno, ac yn gosod i fyny deyrngarwch newydd yn lle'r teyrngarwch i'r wladwriaeth Brydeinig y disgwylid i bob Cymro, fel pob Sais, ei roddi a'i arddel yn rhinwedd ei ddinasyddiaeth.

`Never forget the wonder of it all', meddai'r gohebydd profiadol o Sais, Martin Bell wrtha i rhywdro, gan led-awgrymu fod amheuaeth reddfol y newyddiadurwr yn ei rwystro weithiau rhag gweld ambell ryfeddod.

Sôn a wna'r Athro am eiriau a lefarwyd ychydig cyn hynny gan y diweddar Dr T Gwynn Jones, sef 'nad yr iaith a sieryd pobl sy'n bwysig ond yr hyn a feddyliant: gofalwch am y meddyliau, ac fe ofala'r iaith amdani ei hun.' Yna, meddai'r Athro, 'os goddefir imi gymhwyso'r geiriau mewn enghraifft, y mae'n well ganddo Sais yng Nghymru sy'n meddwl yn iawn na Chymro sy'n meddwl yn gam.' Hawdd credu i'r geiriau trawiadol hyn gael eu camddeall a'u camesbonio gan lawer y pryd hwnnw ac y byddai'n anodd gan nifer heleath o Gymry heddiw ddeall eu gwir arwyddocâd.

Tybed ai'r llanc ieuanc a fu'n canu am dd^wr a fydd y dyn i roi terfyn ar y glastwreiddio hwn a dweud nad yw'r Sianel eisiau bod yn Sais?

Hwn, yn ôl un awdur o Sais, yw'r peryclaf o'r drygau sy'n bygwth y ddynoliaeth heddiw.

Daliai'r diweddar John Arthur Price fod peth o'r ysbryd hwnnw yn yr achos cyfreithiol a ddug wardeiniaid Trefdraeth ym Môn yn 1773 yn erbyn penodi Sais uniaith yn berson y plwy.

Er enghraifft, os oedd Sais yn dymuno cyfansoddi cerdd foliant i'w noddwr, byddai'n meddwl yn gyntaf am efelychu Pindar neu Horas.

Sais Gymry oedd pobl Manafon a'r cylch, wedi cyflyrru i'r dull Seisnig o fyw.

Gan nad Sais mohono, mi gaiff aros yma gyda ni a defnyddio'r tŷ.

Yr ydw i wedi ei ddweud o'r blaen; does yna ddim byd difyrrach, doniolach ac yn destun cymaint o hwyl a Sais yn meddwl ei fod wedi cael cam.

Byswn i'n hoffi se nhw'n dewis Sais - mae Sais yn deall anian ei bobol ei hun.

Y mae yna duedd ymhlith rhai ohonom o hyd i roi'r bai am ddirywiad yr iaith yn bennaf wrth ddrws y Sais yn hytrach na chyfaddef esgeulustod y Cymry eu hunain.

O gofio mai Sais ydoedd, meddyliais lawer am ei ddywediad, ond symud wnaeth i gadw tafarn, a daeth Mr Sleigh yn ei le.

Doedd Luned ddim yn fodlon dod i'r seremoni, ond roedd pawb yn deall hynny, ac fe gafwyd Sais oedd wedi symud i bentre Blaen-pant i wneud hynny, achos wedi'r cyfan, ma' rhaid ichi gal bobol go iawn i neud pethe fel hyn.

Torri 'ngwallt i heb yngan gair, dim ond gwenu a chrechwenu'n y drych wrth ddefnyddio'r siswrn obeutu 'nghluste i, ac esgus holi'n ddifrifol pa liw oedd 'y ngwaed i; gwaed 'nigar' - fel tasa fe'n gweud 'gŵr bonheddig' neu 'Gymro' neu 'Sais'.

"Perffeithrwydd yw nod yr eilradd" "Rhyw y Sais, drais a lladrad." "Mae awgrym yn creu; mae gosodiad yn lladd." "Y lleiafrif sydd wastad yn iawn." "Bydd yn ymarferol - mynna'r amhosibl." ac un arall, sy'n addas iawn siŵr o fod: "Gwae chwi pan ddywedo dyn yn dda amdanoch."

Gyda llaw, Sais ydwyf.

Ond dyna fo, rhagoriaeth y Sais yw hynny, fel y gwelwyd ddydd Sul.

Fydd y Sais Robert Coles, syn arwain gydag wyth ergyd yn well nar safon, ddim yn dechrau tan ganol y prynhawn.

Rhedodd y tair cath mâs drwy'r drws - byth i ddychwelyd - pan glywsant lais y Sais dieithr o Daventry!

Roedd e ddwy ergyd o flaen y Sais Lee Westwood.

Er hyn, allan o'r holl elfennau, y nudden sydd yn deimladwy ac yn cyflwyno bendith i ddiogelu yr ennyd sydd yn ddi-ofn am fod yr Hariers a holl awyrennau hynod y Sais yn sefyllian mewn gwyll unig, a pheiriannau peryglus yr Argies: y Super Etendards sydd yn cludo'r Exocets.

O fod wedi disgwyl adroddiad cytbwys, a chynrychiolaeth deg i'r Ymneilltuwyr, roedd sylweddoli mai tri Sais uniaith a apwyntiwyd a'u bod, ynghyd â'r mwyafrif o'u cynorthwywyr, yn Eglwyswyr, yn siom fawr i'r addysgwyr Ymneilltuol yn lleol.

Felly na ddyweded neb nad yw'r sawl a wertho fferm i Sais yn gwneud ei ran yn hael dros ei wlad.

Roedd Wil yn anfodlon iawn ar y pris yr oedd yn ei gael am ei lafur ef a'i anifeiliaid, ac aeth i ben y prif oruchwyliwr, - a oedd yn Sais uniaith, - i ddadlau am godiad yn y pris.

Yr Ymerodraeth Brydeinig yn ymestyn dros bumed rhan o diroedd y byd: 'Yr ymerodraeth nad yw'r haul yn machlud arni byth' (yn ôl cellwair y cyfnod: 'am na allai Duw ymddiried mewn Sais yn y tywyllwch'). Y Senedd yn cytuno i dalu pensiwn i'r henoed.

Ond fe fu adegau yn ystod y can mlynedd o amgau cyfreithiol gan ŵyr ariannog, pan wrthwynebai'r werin unrhyw awdurdod a ddygai'r 'comin oddi ar yr ŵydd.' Felly y cyflwynir yma'r Sais Bach ,mewn sawl delwedd, a Jennings fel gŵr a gafodd gam.

At hynny, am bob Sais a edy ei swyddfa i ddod i ffermio yng Nghymru, y mae'n bosibl y gall Cymro gael y stôl a adawodd yn wag yn Lloegr.

"Castell yw cartref y Sais", meddai'r dywediad cyfarwydd Saesneg.

Mae'n amlwg fod Rowland yn gweld yr ysgol fel help i lanciau Cymru ddod ymlaen yn y byd mawr y tu allan gan ei fod yn deddfu mai Sais sydd i fod yn athro - "er mwyn yr iaith".

Yr Ymerodraeth Brydeinig yn ymestyn dros bumed rhan o diroedd y byd: 'Yr ymerodraeth nad yw'r haul yn machlud arni byth' (yn ôl cellwair y cyfnod: 'am na allai Duw ymddiried mewn Sais yn y tywyllwch').