Fe'i hadroddodd droeon yn y Seiat, yn enwedig y llinellau sy'n gwahodd angau i ddynesu, nid fel 'Ergyd dryll neu fom yn sydyn chwim', ond fel

Dyma lle y rhwygwyd teimladau gan angau, a thoriad gwawr well wedi tywyllwch nos.

Yn ol un o ysgrifau Williams Parry, yr oedd WJ Gruffydd yn cael ei gyfrif yn 'ddi-Dduw.' Gwyddom hefyd fod bardd 'Ymadawiad Arthur' yn cyfeirio at fywyd yn ddiweddarach fel 'un ias ferr rhwng dwy nos faith.' Ac os clustfeiniwn ar eiriau bardd 'Yr Haf',cawn yng ngodidowgrwydd - yr awdl honno ei dagrau hefyd - sef dagrau pethau, yr ymwybod ag angau, ac a thymp a thempo amser.

Er mi fyddai'n biti petaen nhw'n cael angau a nhwythau ond prin nabod ei gilydd.

Swn y fagnel ar y bryniau, Gwaed y dewr ar dwrf y rhos, Angau'n casglu ei ysgubau Cyn aeddfedu gyda'r nos.

Gyda golwg ar y tair stori a leolir ym Morgannwg, straeon am gyfnod y Streic Fawr yng nghanol y dauddegau ydynt; ac yn un ohonynt, sef yn 'Gorymdaith,' teflir cip yn ôl ar y cyfnod yng nghanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg pan ddaethai hen dadcu a hen famgu Bronwen i'r cymoedd am y tro cyntaf, 'wedi teithio mewn cert o Sir Gaerfyrddin.' Un o ferched Arfon oedd Kate Roberts wrth gwrs - ni chaiff neb anghofio mai yno y'i maged: Arfon (fel y gwelsom) oedd y magned a'i tynnai hyd yn oed ar ei gwely angau - a chan mor gysa/ ct a thriw y portreada hi fywyd y werin-bobl a drigai yno, ei llenyddiaeth hi yw'r nesaf peth at hanes cymdeithasol bro'r chwareli a luniwyd erioed.

Dywed y trydydd pennill 'trydydd chwarter canrif ni wêl dy gnawd'; a derbyn mai angau yw'r 'trydydd carchar ac osgo'i gysgod arnad', yna pa 'larwm', pa ragargoel a gawsai SL.

Efallai i'r ymerodron hyn gredu y gallent orchfygu angau trwy godi cofadeiladau anferth iddynt eu hunain, a fyddai'n para wedi iddynt hwy orffen eu dyddiau ar y ddaear.

Mae'n wybyddus i lawer sut y bu i William ymadael â'r Methodistiaid yn Llansannan yn sgil penderfyniad yr henaduriaid i ddiarddel ei gyfaill Joseph Davies am ei fod wedi cerdded adref ar fore Sul i ymweld â'i wraig ar ei gwely angau, fel y tybiai ef ar y pryd.

Craff a gofalus yr arddangosodd y beirniad hwn, sut bynnag, mai yn y gyfres ryfedd hon o sonedau 'y ceir y mynegiad mwyaf trwyadl a brawychus yn Gymraeg o thema'r briodas rhwng serch ac angau.'

Ifan (â gwên): A'r angau trugarog yn torri'r gwynt rhew!

Yn ol yr Athro, 'Dangosir diffyg cysondeb prydyddol Elphin a gwendid ei ddychymyg yn y chwechawd uchod lle y mae'r gair "adennydd" yn y llinell olaf yr un mor amlwg yn dynodi, yn y cyd-destun, ddifodiant.' Awgrymwn i, serch hynny, fod y gair olaf 'hwy' yn bwysleisiol ac yn gyferbyniol, bod 'aden' ddifodol Cwsg ac Angau, a bod y newid o'r naill i'r llall yn eironig arwyddocaol.

Roedd yn anodd ganddo gredu i'r tri swyddog lwyddo i gyrraedd diogelwch, ac am y dynion a adawyd ar ôl, roedd yr ergyd a glwyfodd y morwr wedi diasbedain fel dedfryd angau yng nghlustiau Dai Mandri.

Yn y cyntaf, er enghraifft, ceir peintiad adnabyddus Syr E. J. Poynter, Ffyddlon hyd Angau, llun canwriad Rhufeinig yn glynu wrth ei le pan oedd y diluw tân yn disgyn ar dref Pompeii.

Mynegodd ef ei argyhoeddiad, a'i ddilyn gan bob beirniad o bwys, mai'r bardd yw'r un â'r gallu ganddo i feddwl yn drosiadol, i glymu dau argraff efo'i gilydd yn undod clos - i weld henaint yn ddeilen grin ar drugaredd gwynt, i weld bedwen yn lleian, i glywed cân ceiliog yn y pellter yn dristwch mwyn hiraeth, i deimlo yn hen gapel gwag, i droi Angau yn weinidog yn dod i'w gyhoeddiad.

Ochr arall y geiniog yw i'r ddau gwmni mawr fod yn angau i nifer o siopau llyfrau llai - yn enwedig rhai sy'n gwerthu llyfrau arbenigol mwy cyfyng eu hapêl.

A'r nos a'i lluoedd ser a'i lleddfol si, Ei gwlith a'i haden lwyd a'i dwyfol daw, Ni chawn i weini a'i heneidiol glwy; Ond gwyllt ymwibiai rheswm yma a thraw Drwy'r cread mawr a thrwy'r diddymdra mwy, Nes dyfod Cwsg ac Angau law yn llaw, I'm hudo dan eu du adennydd hwy.

Roedd ef wedi goroesi `Ogof Angau', ac wedi dod ohoni gydag esboniad paham nad oedd unrhyw fforiwr arall wedi dianc ohoni yn fyw!

Cynrychiolydd yr hil ddynol a'i dirprwy oedd Crist yn ôl syniadaeth Paul, a fu'n ufudd hyd angau'r groes a thrwy hynny gymodi dyn â Duw.

Ar ei phen hi, y tu ôl i graig, roedd twll bach - y fynedfa i `Ogof Angau'.

Eu llosgi'n ulw a'r mwg yn ymlwybro hyd y bryniau fel trafaeliwr angau yn sūn clindarddach y fflamau, nes bod popeth a phobman yn ddu, y tân sy'n llosgi'r cyfan yn fud a'r holl sioe yn stopio'n bwt ym môn y clawdd terfyn.

Gwyddom ninnau am beryglon gaeaf - am y rhew caled sy'n dod â rhyndod ac angau i'r hen, neu'r gwyntoedd nerthol sy'n corddi'r môr a pheri iddo orlifo'r tir.

Ac eto fe fyddwn yn dal i fyw yn union fel petai angau a'i warchae yn ein caethiwo ni.

Ymddiddorai yng ngeiriau olaf cleifion ar eu gwely angau a chofnodai feddargraffiadau yn awchus.

Ac os yw hynny'n wir, chwarae ag angau fuasai peidio â rhoddi ein holl ynni fel cyfraniad bychan at ymdrech Prydain i geisio cyflawni ei gwyrth.

Tymor neu ddau arall a bydd yr holl fawredd wedi mynd a dim ond urddas angau yn aros yn y sgerbydau gwynion.

Ond, ysywaeth hefyd, Brenin Uffern ac Angau yw'r brenhinoedd: hwy'n bellach o lywodraethwyr piau'r Gymraeg.

Fe glywais i beth ddywedodd o ar ei wely angau, fe glywodd fy mam a nhad a'm modryb i hefyd, ac yr oedden ni i gyd yn iawn.

Doedd y ffaith ei bod hi wedi fy anwybyddu er dydd fy ngeni ddim yn cyfiawnhau i mi ei gwrthod hi a hithau ar ei gwely angau.

Mewn un angladd wrth ddarllen Salm y Bugail, fel hyn y traethodd y doctor: 'le, pe rhodiwn ar hyd glyn cysgod angau, nid ofnaf newid' (Pan dery angau, un wedd ar y brofedigaeth yw'r newid sy'n digwydd i'r holl dŷ mewn cegin a pharlwr a llofft, newid sy'n syfrdanu.) Ni wn ai o fwriad ai trwy ddamwain y rhoes y meddyg dro mor annisgwyl i'r gair, ond roedd ei glywed yn gynhyrfus o newydd: 'Nid ofnaf newid.' Roedd Doctor Jones yn ŵr pur grefyddol ei natur, ac ar ambell Sul byddai'n pregethu hwnt ac yma yn eglwysi'r fro.

'Rydw i wedi'i glywed o lawer gwaith o'r blaen pan oeddwn yn gweini ar ewythr i mi cyn iddo fo groesi afon Angau!" 'Roeddwn mewn penbleth ofnadwy.

Yn ol Hywel ystorm, ef oedd 'Llafn angau brau bro Gynffig.' Ymryson barddol, ond odid, a geir yn yr awdl uchod.

Wedi'r fath golledion arteithiol, gwaethygodd ei iechyd a soniai fwyfwy yn y pulpud ac yn ei ysgrifau am dymhestloedd geirwon, blin gystuddiau, chwerwder marwolaeth, y dywarchen olaf, lleithder y bedd, ac angau a thragwyddoldeb.

Fe'm llyncwyd i fyny Mewn syndod i gyd, Wrth feddwl am angau Iachawdwr y byd; Trysorau o gariad, Trysorau o ras, Na fedr angylion Eu mesur hwy maes.

Heb ddim o'r holl bethau hyn, yr oedd bopeth ac yn afieithus fyw: y math o ddyn sydd yn ein gwthio, muled a fulo, i gredu fod yna rywbeth wedi'r cwbl nas trechir gan angau fyth, a hynny nid am ei fod a wnelo un dim â dogmâu crefyddol, ond am fod dyn yn ei briod berson yn annistrywadwy.

Arweinydd ei bobl ydyw, eu hamddiffynnwr a'u cynhaliwr, hyd yn oed ar êl angau.

A thrwy'r adeg wrth iddi ddod ni adawodd yr Angau lonydd iddi.

Tuedd dreisgar yw gwendid Griffith Jenkins yn y stori gyntaf, Ar Wely Angau, a'i wraig druan, Mary, sy'n dod yn destun ‘trancedig' yr hanes.

Mor wahannol fu'r gaeaf eleni i syniadau Mr J Rhys Davies, Pontyberem am aeaf traddodiadol - Oriau maith yr oriau mân - y gwydr goed Yn y gwynt yn gwegian Briw a gwae sy lle bu'r gân Ac angau lle bu'r gyngan.

Ymgyfoethogodd a lledodd y deyrnas, ond gan mai duwiau'r byd hwn oedd y llywodraethwyr, aflonyddwyd arnynt gan y syniad o angau.

Fel y gwaredodd Duw Israel o'r Aifft â gwaed ŵyn y pasg yn amddiffynfa i'w phlant rhag angau, gwaed Crist bellach sy'n cadw'r ffyddloniaid rhag rhaib y farwolaeth sy'n ffrwyth pechod.

Rhan o ddefod angau'r Roma yw llosgi eiddo'r meirw, yn ddillad ac yn wely.

Dacw'r nefoedd fawr ei hunan 'N awr yn diodde' angau loes, Dacw obaith yr holl ddaear Heddiw'n hongian ar y groes; Dacw noddfa pechaduriaid, Dacw'r Meddyg, dacw'r fan Caf fi wella'r holl archollion Dyfnion sy ar fy enaid gwan.

`Fe'i gelwir hi yn "Ogof Angau% ac mae pawb synhwyrol yn cadw draw.' Dim ond gwenu a wnaeth Attilio.

Fe'n rhybuddiodd bod angau'n ei bygwth, ac o golli'r iaith byddai Cymru yn colli ei hanfod, a deuai difancoll.