Amcangyfrifwyd bod hanner miliwn o fenywod y flwyddyn yn dioddef, ond deil y rhan fwyaf ohonynt yn debycach o geisio cymorth o ffynonellau eraill megis Cymorth i Ferched, cyfreithwyr, meddygon teulu ac ati.

Pan oedd pawb wedi cilio i'w cytiau, roedd un o fechgyn y Llynges yn crwydro o amgylch y gwersyll yn chwilio am hoelion a darnau o bren a sachau, ac wedi iddo lwyddo i gael digon o ddefnyddiau aeth ati i wneud gwely bach reit handi iddo'i hun.

Keint oedd enw Henry Rowlands arni hefyd, ac mae'r rhan fwyaf o'r cyfeiriadau ati yn yr archifau sydd yn dyddio o'r cyfnod hwn yn defnyddio'r llythyren flaen k.

'Wyddoch chi be, Sioned?' Daliai Lleucu ati.

Breuddwydient hwy am ddymchwelyd y drefn esgobyddol a gosod trefn "bresbyteraidd" yn ei lle gan fwrw ati lle'r oedd cyfle i arloesi gyda chynlluniau arbrofol yma ac acw yn y plwyfi.

Mae criafolen yn ein gardd ni a byddaf yn mynd ati ambell dro a rhoi fy nhalcen ar y rhisgl.

Trwy weddill y ganrif ddilynol aethpwyd ati i gymharu ieithoedd â'i gilydd er mwyn olrhain nodweddion y famiaith wreiddiol a cheisio adlunio'i ffurfiau.

Ni châi diwydiannau ysgafn a glanach ddatblygu yma rhag ofn y denent ei gweithwyr oddi wrth y diwydiannau glo, dur, haearn, alcam ac ati.

Fe âi ati yn bwyllog a threfnus i gynllunio ar gyfer y pedair tasg.

Cadwai nhw mewn bocs pren gyda'i drysorau eraill: darlun brown a melyn o'i gariad cyntaf, y llythyrau a anfonodd ati a'i hances lês.

Wedyn aed ati i blastro, i beintio ac i addurno.

Daliwn i deimlo'n gynnes tuag ati, ond erbyn hyn roeddwn wedi dechrau meddwl amdani'n fwy gwrthrychol ac fel fy nghyfoedion yn yr ardal, yn ei gweld hi'n dipyn bach o gymer comig.

"Wyt ti wedi clywed honno am y ras rhwng y crwban a'r ysgyfarnog?" "Do, siŵr," meddai un arall o'r plant/ "Clywais i honno pan oeddwn i'n ddim o beth." "Debyg iawn, debyg iawn - a beth mae'r stori fach honno wedi ei ddweud wrthyt ti?" "Mae hi'n bwysig dal ati," meddai un o'r merched.

Fe aethon nhw ati i ddinistrio pob agwedd o'r ugeinfed ganrif yn enw'r chwyldro, gan gynnwys cael gwared ar grefydd, arian a chysylltiadau teuluol.

"Plumber ydi Tomi," meddai'r ysgrifenyddes pan ddaeth ati'i hun.

Nid crynhoi nac adolygu ymdriniaeth JR yw f'amcan yma ond ceisio chwanegu rhywfaint bach ati.

'Hawlio rhyddid cydwybod a rhyddid i bregethu'r efengyl oddi ar gariad ati - dyna ei waith mawr'.

Côr Plant Pencoed a Dafydd Iwan 'Na i chi noson anfarwol i edrych ymlaen ati.

Plygodd ei ben a'i gorff, ac er mawr syndod, aeth ati i ddarllen y llythyr dan ddyfynnu'r cynnwys yn uchel wrtho'i hunan.

Pe deuai gwybodaeth am ddamwain mewn pwll glo, dyweder, mor ddiweddar â phump o'r gloch y prynhawn, fe âi'r tîm newyddion ati ar amrant i ganfod peth o gefndir y lofa, yn ogystal ag anfon uned ffilmio allan ar unwaith.

Rwyf hefyd yn gyfrifol am baratoi rhestrau aelodaeth (fesul rhanbarth, cell, coleg, ysgol ac ati) a labeli aelodaeth yn ôl y galw.

Siân Rees sy'n cynnig rhai cynghorion ar sut i fynd ati...

Byddwn yn dychwelyd ati yn nes ymlaen.

Aed ati felly i sicrhau consensws wrth baratoi'r strategaeth, a gwnaed ymdrech fwriadus i gyflawni hynny yn y broses ymgynghorol.

Yr ysgol ac ati Byddai yr "hunt" yn cyfarfod ar sgwar Pentraeth, ac roeddem yn adnabod y rhan fwyaf o'r "grooms" a'r byddigion hefyd o ran hynny, ond mae y cwn hela fel llawer o bethau eraill wedi peidio a bod Fe anghofiais son am siop Ty Llwyd oedd ar y sgwar, siop Jane Davies oedd i ni pan yn ifanc, pethau da a rhyw fan bethau oedd ganddi ar y pryd hynny, wedyn daeth yn dipyn mwy ddaeth Mrs Evans a'i dau wyr Hugh a Tommy oedd wedi colli ei mam (merch Mrs Evans) yn ifanc.

Cynghori'r Ysgrifennydd Gwladol a'r system ar sail y wybodaeth hon fydd dyletswydd y Bwrdd, nid mynd ati i'w chasglu ei hunan.

Rhaid i Rys Lewis fynd ati i chwilio ei enaid cythryblus yng nghefndir y ffaith na chafodd y profiad o dro%edigaeth neu ailenedigaeth - fel Daniel Owen ei hun.

Mor felys fyddai clywed y gwahoddiadau : 'Come in Ottowa, ' come in Jamaica' come in Australia' ac ati.

Mae yna fudd mewn dal ati.

Yna elai'r gof ati i dorri hyd yr haearn i ateb yr olwyn.

Nid yn herwydd eu cariad ati y traethasant ynddi, ond am mai drwyddi hi yn unig y gellid achub eneidiau'r Cymry, a oedd gan mwyaf yn uniaith.

'Dach chi'n mynd ati i chwilio am bethau gwahanol yn ei gerddi o a 'dych chi'n cael rhyw bethau arall bob tro 'dach chi'n mynd 'nôl at ei farddoniaeth o.

Pan ydach chi mewn lle tramor a ddim yn deall, rydych chi jyst yn mynd ati i wneud eich gwaith.

Ar ôl rhybudd amserol a difloesgni Mr Saunders Lewis ynglyn â thynged yr iaith, fe aeth Cymdeithas yr Iaith ati i fynnu i'r Gymraeg ei phriod hawliau yn ei gwlad ei hun, ac ni wnâi ond y crintach warafun i'r mudiad hwnnw y clod am ennill yn ôl i'r iaith beth o'r bri y mae'n ei fwynhau heddiw.

ond mae detholiad 'gwerthfawr' yno o binwydd Alban, Corsica, Lodgepole ac ati, ond wedi dweud hyn, du-bol-buwch yw y coedwigoedd, cuddfan y llwynog - a dim llawer mwy.

Ond sut oedd mynd ati?

Dal grym rhythmig golygfa fel y gwelai'r arlunydd ef yw'r nod y mae'n cyrchu ati trwy'r adeg ac nid cyfleu manylion penodol.

Daliwch ati Mr Hulse; fel cyd-Gymro, rwy'n eich cefnogi i'r carn.

Dyblwyd a threblwyd yr emyn a daeth llanc ifanc ymlaen, un nad oedd erioed o'r blaen wedi gwneud dim yn gyhoeddus, a bwrw ati i ddiolch am farwolaeth y Groes ac i weddi%o'n daer am "awel o Galfaria fryn".

Er i'w dad gael ei ladd pan oedd Douglas Wardrop yn ddim ond pump oed, cofiai'r morwr yn glir sut yr oedd wedi dweud wrtho lawer gwaith pan oedd pethau'n mynd o chwith: "Dal ati, Doug, dal ati.

Un feirniadaeth ohonynt y gellir o bosib ei gwneud yw eu bod yn tueddu i ganolbwyntio ar y newyddion 'da', ac i osgoi pethau fel hanes llysoedd lleol, ysgariadau, ac ati, a'u gadael i'r papur lleol traddodiadol, Saesneg ei iaith yn bennaf.

Efallai wir fod y ffaith nad yw ein cymunedau Cymraeg wedi diflannu'n llwyr yn destun clod i ymgyrchwyr a aeth ati wedi 1984 i greu polisiau iaith newydd yn ein hysgolion, ym myd tai a chynllunio ac a greodd hyder newydd o ganlyniad i'r ymgyrchu.

Roedd nifer y disgyblion a oedd yn bwriadu dal ati i astudio'r Ffrangeg y flwyddyn ganlynol yn arwyddocaol uwch na'r niferoedd a gaed cyn hynny.

Mae ystod eang o fudiadau yn cynnig cymorth iddynt – mudiadau diwylliannol, ecolegol, heddychwyr ac ati.

Fydd hi ddim yn hir yn awr cyn y bydd rhyw Gywir Wleidyddyn yn torchi ei lewys er mwyn mynd ati i ail-sgrifennu pob stori am gwningod i blant fel eu bod yn adlewyrchu y gwirionedd newydd hwn.

Aeth y bugail a'r cŵn ati'n orffwyll i gasglu'r defaid yngh d.

Atyniad yr hanes yma, fodd bynnag, ydy gweld sut mae'n mynd ati i geisio egluro ymaith yr holl ffeithiau sy'n ei gondemnio ar ôl darganfod corff ei wraig â'i phen i lawr mewn casgen fawr o ddwr.

Diolch i ti am y caredigrwydd hynny tuag ati, o leia - mae'n siŵr y byddai hi'n gwerthfawrogi hynny o gyfeillgarwch oddi wrth ei ffrind." "Mae'n amlwg fod y syniad hwnnw wedi croesi dy feddwl di, neu faset ti ddim wedi son am y peth, felly paid a bod mor hunangyfiawn gyda fi.

Wedi i'r ymwelwyr gyflwyno anrheg ( blodau, potel o ddiod, llyfr, tegan ac ati) mae gwraig y ty yn rhoi iddyn nhw "glico tou coutaliou" (melys y llwy) sef darnau melys o ffrwyth ffres gyda sudd trostynt.

Cyn mynd ati i chwilio am atebion i'r ddau gwestiwn, efallai y byddai'n well i ni edrych ar y cyswllt, y cyd-destun, y cefndir, y math o lefydd lle mae plant o dair i bump oed yn derbyn eu haddysg feithrin.

Nid yw'n cynnig atebion rhwydd i ni ynglyn â sut i fynd ati i drefnu'r Gymraeg yn y Cynulliad, ond mae'n dangos pa mor bwysig yw paratoi yn drylwyr i gael sustem effeithiol o'r diwrnod cyntaf un: sustem sydd yn caniatau iddi fod yn hollol ymarferol a phriodol i ddefnyddio'r Gymraeg a'r Saesneg fel ei gilydd ym mhob agwedd o fywyd y Cynulliad.

Unwaith eto, croesawn well dull o gofnodi digwyddiadau, ond teimlwn bod pobl yn mynd ati o'r cyfeiriad anghywir.

Cwffio oedd y bois hynny wrth gwrs am eu bod wrth eu boddau yn cwffio, a sbaddu eu cefndyr ac ati, er mwyn cael llonydd i escploitio eu gwerin dlawd yn y mynyddoedd gwlyb ac oer.

Bu hefyd yn casglu rhai o ddagrau ei wraig þ 'ond dim ond pan oedd hi'n fodlon,' meddai, gan ychwanegu þ 'Awn i ddim yn agos ati fel arall, rhag ofn mai fi oedd yn gyfrifol am y dagrau.'

Yn y rhaglen ddogfen Zero Gravity: A Space Requiem ar BBC Dau, clywsom sut yr aeth ati i ysgrifennur cerddi (a ddarllenwyd gan Lindsay Duncan) ai theimladau wrth iddi aros iddo ddychwelyd yn ddiogel.

Nofiodd ei gwestiwn tuag ati ar gwmwl o faco-cetyn drud.

Yn ystod y tymor fodd bynnag fe aeth amryw o'r clybiau ati i drefnu cystadlaethau ymhlith ei gilydd a thrwy hynny cafodd nifer o'r aelodau gyfle i ymarfer gyda'r gwaith dan anogaeth arbenigwyr fel HR Jones a Twynog Davies i enwi ond dau a fu'n hyfforddi aelodau yn dawel bach.

Roedd yr Indiaid yn ddiolchgar i gael mynd ati hi i droi allan mwy o flawd ynghanol yr holl wres ofnadwy.

Pump o weithwyr yr Antur - Michael, Gwen, Gwenda, Eira a Bridget, a Tanwen sydd yn Waunfawr ar brofiad gwaith - sy'n cynhyrchu'r nwyddau blodau sychion, bagiau pot pourri ac ati a werthir yn y siop.

Yn hon, ceir darluniau o Aberystwyth, yr Hen Goleg, y prom, glan y môr ac ati.

Y bore cyntaf hwnnw, pan ddaeth perchennog y siop ati i weld sut oedd yn dod yn ei blaen, gwelodd ei bod yn gwneud yn ardderchog.

Mae yna rai rheolau cyffredinol, syml y mae'n werth sylwi arnynt cyn mynd ati i fanylu.

Anghydffurfwyr pybyr oedd y rhan fwyaf o'r ymfudwyr o Gymru, a buan yr aeth y gwahanol enwadau ati i godi capeli a fyddai'n ganolfannau i'w gweithgareddau.

O gofio'r hanes am John Evans o'r Waunfawr yn cyfarfod Indiaid cochion o Gymry Cymraeg aeth un rhigymwr lleol ati i ysgrifennu 'pryddest' yn priodoli profiadau tebyg i D Rhys Jones yn y Wladfa: "Medd Pat, wel dyma ddiawl o waith yw cwrdd ag Indiaid coch y paith."

Rhwyfwyd tuag ati.

Yr hyn nad oeddwn wedi'i sylweddoli oedd ein bod y tu allan i ffiniau'r hen Ymerodraeth Brydeinig erbyn hyn - ble bynnag y bu honno, mi allasech fentro bod 'na lawer o stomp ar ei hôl hi, fawr iawn o drefn ar ffyrdd, ysgolion ac ysbytai ac ati - ond roeddach chi'n saff dduwcs o gael un peth safonol, sef stadiwm fawr urddasol o amgylch cae criced.

i) Byddwch yn ofalus iawn wrth ddefnyddio platiau twymo, ffyrnau meicrodon, tegellau ac ati.

Hynny yw, cornel ar gyfer llyfrau a fu'n cael llawer o sylw yn y papurau newydd ac ar y teledu ar radio ac ati.

Fe steddes i yn y gader am funud, yn union ar ol rhoi baich o goed yng nghefen y grat i sychu, ond fe ofynnodd ifi godi ar unwaith a dod i iste ati hi ar y soffa.

Gwelwn fod fy nghynlluniau wedi eu drysu, ac ar y pryd meddyliwn nad oedd dim yn agored i mi i'w wneud ond rhoi heibio'r bwriad o fynd i'r coleg, ac ymroi ati gyda'r business drachefn.

"Tynnwch y siwt wlyb 'na ar unwaith," meddai, gan daflu'r gŵn ati.

Roedd yn hanner awr wedi un, ond doedd dim argoel o flinder yn agos ati.

Dim ond pan aeth ati i gyfri'r arian a gosod trefn ar ei lyfrau ar ol cyrraedd gartre y gwelodd golli ei waled.

Rhaid dal ati tan hynny.

Llew o gael rhyddhad oedd mynd ati i ysgrifennu gweithiau gwreiddiol a hefyd addasu chwedlau gwerin a ffeithiau hanesyddol, gan beri bod storm ym mynwes sawl plentyn wrth iddo fynd o antur i antur wrth droi'r tudalennau.

Yr hyn a barodd syndod i mi oedd y ffordd yr aed ati i godi'r dref newydd.

Dyna o leiaf y rheswm a roddai fy mam am ymagwedd anghariadus ei thad tuag ati.

Pan aeth y Cymry ati i ailddarganfod y Groegiaid, ymddengys iddynt adael hyn oll o'r neilltu gan amlaf, a cheisio gweld gwrthrychau eu hastudiaeth fel dynion meidrol, ac yn wir fel dynion tebyg i'r Cymry eu hunain ar lawer agwedd.

Ni chlywodd y traed ysgafn y tu ôl iddi nes i lais bychan dorri ar draws ei bwrlwm a gofyn iddi'n wylaidd: 'Ble mae Mam, Miss Beti?' Stopiodd yn y fan a rhyw hanner gweld bachgen bach penfelyn tlws yn sbio'n ymddiriedol i fyny ati.

Mae Dal Ati yn ceisio helpu dysgwyr Cymraeg a'r ieithoedd Celtaidd eraill.

Ond os cynhyrfwyd y protestwyr gan sylwadau'r offeiriaid lleol, gwelent hefyd fod y Dirprwywyr ar fai oherwydd cu dull o gasglu tystiolaeth a'r modd yr aethant ati i weithredu cyfarwyddiadau'r Llywodraeth.

Ar y dechrau gweithiai o'i stydi yn "Hafan" gan ymroi ati i osod seiliau cadarnach i'r gwasanaeth.

'Rydw i yn bump ar hugain oed.' Hanner-drodd tuag ati â gwên fingam.

Dechreuodd feichio crio wedyn a brysiodd Sharon ati hi a mynd i roi ei breichiau am ei gwddf.

A'r funud honno, fel tae o'n gneud ati, ymddangosodd Malcym yn chwil o ganol y das wair, yn pesychu, tagu, tishian, rhochian, poeri a mygu am yn ail.

Os ydy hi am fy ngweld i, mi fyddai hi'n dweud ei bod hi'n marw er mwyn i mi ddod ati, am y byddai hi'n tybio na fyddwn i'n dod am unrhyw reswm arall.'

Ond cofiwch chi, petai rhywun yn mynd ati i gasglu'r holl gyhoeddiadau sy'n ymwneud ag anifeiliaid yng Nghymru, fe fyddai ganddo lyfrgell go fawr ymhen dim o amser!

Er i aelodau a swyddogion y gell fod yn sensitif iawn i ddymuniadau yr aelodau hynny oedd yn gweithio yn y Llyfrgell penderfynwyd mynd ati i wthio'r cwch i'r dr gyda llythyr agored yn y Wasg.

Cododd ei draed i ben y pentan, taniodd sigâr fach, ac aeth ati i anwylo'r llun.

Felly dyma fwrw ati i gael copi.

Yn ol un chwedl yr oedd Elen Luyddog yn teithio trwy Gwm Croesor pan ddaeth cennad ati a dweud wrthi fod mab iddi wedi cael ei ladd ger Castell Cidwm, Betws Garmon.

Hoffwn weld Cyngor Wrecsam yn galw pobl y Rhos, Undeb y Glowyr, ac Undebau'r cylch at ei gilydd i fynd ati i achub y Stwit.

Diolch i'r ffrind o Libanus am ei diddordeb ymarferol yn ein cronfa a'n cynnwys, ac y mae Jack Chapman yn cofio ati.

Awn ati'n awr i wneud arolwg brys o'r sefyllfa yng Ngheredigion a Chaerfyrddin a cheisio hybu strategaeth gadarnhaol newydd ar gyfer ysgolion gwledig.

Ac eto, aeth y Llywodraeth Dorïaidd ati i gymryd i ffwrdd yr ychydig ryddid a oedd gan bobl Cymru gan danseilio Cynghorau Lleol Cymru, Undebau Llafur, Y Pwyllgor Datblygu Addysg Gymraeg -- pawb a allai eu gwrthwynebu.

Gwna di hynny.' 'Helô 'ma.' Daeth atynt gyda gwydryn hanner peint hanner gwag yn ei law a bwrw ati'n syth bin.

Yn amlach na pheidio y ffaith i ddarllenwr glosio at gymeriad sydd yn eich siarsio i ddal ati i ddarllen.

Mor ofer oedd disgwyl i Tegla ddal ati i sgrifennu rhagor o storiau plant ar ôl hyn: fel petaem yn gofyn i awdur cainc Branwen sgrifennu cofnodion pwyllgor !

Ni chawn fawr o son amdano'n anwesu Sarah, dim ond cyfeirio'n ddidaro ati'n 'ymnythu yng nghorff ei phriod yn y gwely mawr'.

Wrth i bobol fynd ati i baratoi ar gyfer eu gwyliau haf mae dermatolegwyr yn rhybuddio pobol am beryglon torheulo.