Bu helbulon blin ynglyn â pharatoi'r Beibl ond bwriodd Charles ymlaen yn amyneddgar.

Y mae gwyr y Beibl yn mynnu fod Duw'n ddyrchafedig goruwch ei gread.

Y mae'r Beibl yn gyfrol gorffol ac er bod rhannau allweddol ohoni'n siarad yn uniongyrchol a chlir wrth y darllenydd, y mae llu o bobl, arferion, geiriau ac athrawiaethau y mae angen cymorth i werthfawrogi eu harwyddocâd.

Gallai'r ysgub, meddai'r gwiddon fod yn 'beryglus yn y dwylo anghywir oherwydd y nerth sydd ynddi.' Ymddengys i'r helynt achosi cryn bryder i rai o drigolion y pentref a dywedir bod ambell un wedi mynd cyn belled â gosod y Beibl yn ffenestri eu cartrefi er mwyn dadwneud unrhyw niwed.

Rheswm arall dros i'r Beibl fod yn anadnabyddus i fwyafrif mawr y boblogaeth oedd mai copi%au llawysgrif ohono'n unig oedd ar gael.

Ateb y Beibl yw, i wasanaethu Duw ac i'w ogoneddu yn ein holl weithgareddau.

Mwy poblogaidd eto oedd rhai o'r cyfieithiadau o'r Beibl a wnaed i ieithoedd brodorol yn y cyfnod hwn, yn enwedig y rheiny oedd ar gael yn Almaeneg ac Eidaleg.

Yr angen enbyd am ragor o Feiblau yng Nghymru a barodd iddo awgrymu ei sefydlu a'r peth cyntaf a gyhoeddwyd ganddi oedd y Beibl Cymraeg, gyda Charles yn olygydd iddo.

Wrth gwrs ei fod o yn y Beibl, ond mi welais i beth hefyd mewn stori sentimental yn 'Woman's Own' dro 'nôl, a mwy fyth wrth wrando ar gaset "Hwyl yr ŵyl" gan y Mudiad Ysgolion Meithrin.

Mae gennyf gof fel y byddai mam a finna yn galw yno lawer i nos Sadwrn i gael torth fawr, a chael paned o de ar y bwrdd bach crwn, a byddai y Beibl ganddi ar y silff pen tan, ac yn hongian byddai Almanac Robert Roberts Caergybi, a llyfr cyhoeddiadau y Methodistiaid Calfinaidd (roedd hi yn ofalus iawn o'r achos).

Daeth y gweinidog, brynhawn yr angladd, i'r parlwr cyn codi'r corff, a darllen pennod o'r Beibl darluniadol â'r clasbiau aur.

Mae'n amheus faint hyd yn oed o'r graddedigion diwinyddol a welsai gopi cyflawn o'r Beibl erioed namyn cael cip ar ddarnau ohono, neu lyfr unigol fel y Sallwyr, ynghyd â phob math o ddeunydd eglurhaol ac esboniadol o gwmpas y testun ei hun.

Ef a wnaeth y rhan fwyaf o'r gwaith o ddiwygio iaith y Beibl Cymraeg cyn cyhoeddi argraffiad 1620 ohono yn dilyn cyfieithiad cyntaf Morgan.

Wedi'r cwbl, os ydi'r Beibl yn dweud bod 'Oen Duw' yn gallu gwneud 'hyd yn oed i'r gwynt a'r môr ufuddhau iddo', pwy ydan ni i feddwl mai dim ond ar gyfer dynol ryw y crewyd neges y Nadolig.perygl yn sbaen bob eynon tud.

'Ond mae'r Beibl yn sych,' achwynwn.

Roedd yn gyfarwydd â llenyddiaeth glasurol Gymraeg a Saesneg, ac roedd y Beibl i gyd ar flaenau'i fysedd.

Llwyddes i ffeindio Craig drw fy mowyd." Ymlaen wedyn: "Wen i'n darllen y Beibl drwddo o'r dechre i'r diwedd pan wên i ar y môr ond nawr fydda i yn cadw at y Salme a'r Testament Newydd.

Er mor ddiddorol ac atyniadol yw rhai o'r ffresgoau a'r ffenestri hyn, y gellir eu gweld o hyd mewn ambell eglwys yng Nghymru a gwledydd eraill, ni ellid honni ar unrhyw gyfrif eu bod yn ddigonol i gymryd lle darllen y Beibl a myfyrio arno.

Gan RT Jenkins y gwelais un o'r paragraffau hyfrytaf o fyr-foliant i werth diwylliadol y Beibl.

Buwyd yn paratoi testunau a elwid Bibliae Pauperum (Beiblau'r Tlodion), sef crynodeb o lyfrau hanesyddol y Beibl; a cheir testun Cymraeg o'r fath a elwid Y Bibyl Ynghymraec er nad Beibl mohono yn ein hystyr ni.

Yno cawsai weld mewn llawysgrif destun crefyddol hynod ddiddorol a elwid 'Y Beibl yn Gymraeg'.

Rhoes gyfle iddo yn awr i gysylltu - neu, efallai, i ailgysylltu - â William Salesbury, gŵr a fuasai ar dân ers blynyddoedd am weld cyfieithu'r Beibl a'r Llyfr Gweddi i'r Gymraeg.

Fel ymarfer darllen ar ôl hynny, rhoir rhestr o wyrthiau'r Beibl a chwestiynau ac atebion o'r Beibl, 'Disgrifiad Byr o Bedwar Chwarter y Flwyddyn', ac wedyn chwedlau dychmygol.

Yn fwyfwy o hyn allan dim ond y clerigwyr hynny a raddiodd mewn diwinyddiaeth a fu'n astudio'r Beibl.

Golygai hynny ddarllen pennod o'r Beibl a gweddio wrth y bwrdd brecwast.

Doedd dim byd newydd yn y thema - yn ymhlyg yn y ddeddf a fynnodd gyfieithu'r Beibl i'r Gymraeg, sydd yn cael y clod am gadw'r iaith, roedd yna fwriad i roi'r Beibl yn Gymraeg i mwyn i ...

Yn Y Bibyl Ynghymraec fe welai yn Gymraeg amlinelliad o'r hanes a groniclir yn y Beibl, a hwnnw wedi ei ragflaenu â chyfieithiad llythrennol o'r bennod gyntaf o Genesis.

Mae'r Beibl yn sôn, yn tydi, fod gwraig yn 'debyg i long y marsiandi%wyr a hi a ddwg ei hymborth o bell'.

O barch i Thomas Charles, penderfynwyd dechrau ar y gwaith trwy argraffu Beibl Cymraeg a gofyn i Charles ei olygu.

Y mae'r Beibl hwn, 'Beibl Genefa' fel y'i gelwir i'w osod gyda'r gorau yn ei gyfnod ar bwys ei gywirdeb ysgolheigaidd a'i fynegiant gafaelgar.

Ni ellid derbyn Beibl Genefa fel y fersiwn swyddogol, ond 'roedd wedi dwyn diffygion y Beibl Mawr i'r amlwg; penderfynwyd, gan hynny, ar wneud fersiwn diwygiedig arall a fyddai'n rhydd o dramgwydd Beibl Genefa.

'Roedd ymyl dalennau Beibl Genefa yn llawn o nodiadau esboniadol, Calfinaidd eu diwinyddiaeth a gwrthglerigol eu naws, ac fe fuont yn gryn dramgwydd i'r awdurdodau eglwysig pan geisiwyd ym mlynyddoedd cynnar Elisabeth I sefydlu trefn eglwysig Brotestannaidd y gallai Pabydd ei derbyn heb dreisio gormod ar ei gydwybod.

Cydnabyddir y Dr John Davies yn ysgolhaig Cymraeg mwyaf ei oes ac ar wahân i'w waith yn diwygio Beibl William Morgan ysgrifennodd lyfrau dysgedig a chyfieithiadau, a chasglodd lawer o lawysgrifau pwysig.

Nid oes gennym yn awr ond sôn am argraffiad diwygiedig o'r Beibl.

Diau mai yn y cyfeiriadau hyn y mae chwilio am natur y cymorth a roed ganddo i gyfieithydd y Beibl, ac yn fwyaf arbennig efallai yn a wybodaeth o eirfa a chystrawen yr hen gywyddwyr.

I aelodau'r dosbarth roedd y pill rhyfeddol hwn mor anffaeledig â Beibl Pitar Willias: 'doedd y Llyfr - Yr Ardal Wyllt - Atgofion am Lanfairynghornwy, a dyma hi:PENCAMPWRIAETH DAWNSIO GWERIN Y BYD

Y Beibl hwn i bob pwrpas yw ein Beibl ni heddiw.

Yn ail, y Beibl yn ein hiaith.

Yn olaf, dyma gyfnod o waith prysur ymhlith yr alltudion yn paratoi trosiad Saesneg newydd o'r Beibl; cyfieithiad a ddaeth yn enwog iawn fel 'Beibl Genefa% ac a fu'n fawr ei ddylanwad yn Lloegr.

Bod y Beibl cyfan, gan gynnwys y Testament Newydd a'r Hen, ynghyd â Llyfr y Weddi Gyffredin a Gweinyddiad y Sacramentau, fel y mae ar arfer yn y Deyrnas hon yn Saesneg, i'w gyfieithu'n gywir ac yn fanwl, ac .

'Roedd Tyndale yn hyddysg yn ieithoedd gwreiddiol y Beibl, ond mae'n amlwg fod ei fersiwn o'r Testament Newydd yn ddyledus i fersiwn Erasmus a'i fod yn gyffredinol yn drwm dan ddylanwad fersiwn Luther.

Gwyddys bellach mai ymgymryd â'r cyfrifoldeb o ddwyn allan argraffiad diwygiedig o'r Beibl a wnaeth yr Esgob Parry, a chael gan ei gyfaill ysgolheigaidd a galluog, person Mallwyd, wneud y rhan fwyaf o'r gwaith.

Ar ben hynny nid oedd John Davies ond llanc ieuanc, ugain oed, pan orffennodd yr Esgob Morgan gyfieithu'r Beibl.

Ond llosgodd y weddw y rhain i gyd a dim ond y llyfrau sylweddol megis Beibl Peter Williams oedd ar ol i'w cynnig i'r Llyfrgell Genedlaethol.

Ei bryder ef a phawb arall mewn awdurdod yn yr Eglwys o glywed fod rhai o'r ffyddloniaid yn darllen yr Ysgrythurau oedd mai arwain at heresiau ac anuniongrededd a fyddai darllen a myfyrio'n breifat ar y Beibl heb gyfarwyddyd diwinyddion cymwys a phrofiadol.

'Mae'r Beibl yn deud, 'Trwy eu ffrwythau yr adnabyddwch hwynt', ond trwy eu motos yr ydw i wedi 'nabod rhan fwya', meddai.

Newydd-hen, fd y mudiad ei hun, oedd y llenyddiaeth, newydd ei phwys a'i phwyslais a'i Dais, ond Ryda llawer o'i chynnwys yn deillio o'r Beibl, o w~ith clasurwyr yr Eglwys, o waith Milton a Bunyan a Phiwritaniaid eraill, ac awduron y mudiadau efengylaidd cyfoes yn Lloegr, yr Alban, a Lloegr Newydd.

Fe;u cyhoeddwyd yn y cylchgrawn Cymru yn wreiddiol ac .yna'n gyfrol fechan yng Nghyfres y Fil, Capelulo, ac yn bennaf straeon sy'n darlunio'i ddawn ddweud mewn cyfarfod dirwest, wrth weddlo neu wrth roi rhyw gil-sylwadau wrth ddarUen o'r Beibl.

O ddechrau'r drydedd ganrif ar ddeg ymlaen, gyda thwf heresi%au peryglus megis Waldensiaeth ac Albigensiaeth, dwysa/ u a wnaeth yr argyhoeddiad mai 'llyfr gosod', fel petai, i'w neilltuo ar gyfer uwchastudiaethau diwinyddol y prifysgolion oedd y Beibl.

Ar un ystyr rhestrau di- liw a di-bwrpas yw'r achau teuluoedd sydd yn y Beibl (e.e.

O ystyried y gweithgarwch mawr oedd ar gerdded yno ar y pryd dan arweiniad Calfin a Beza ynglŷn â chyhoeddi testunau gwreiddiol y Beibl: eu cyfieithu a'u hesbonio, nid yw'n syndod iddynt hwythau ymroi i ddarparu fersiwn Saesneg diwygiedig, seiliedig ar y testunau gwreiddiol a'r ysgolheictod beiblaidd a oedd o fewn eu gafael yn Genefa.

Cyfnodolion Un o ganlyniadau'r Diwygiad Efengylaidd a'i bwyslais ar y Beibl, yn ogystal â chynnydd yr Ysgol Sul, oedd creu miloedd o ddarllenwyr newydd.

Ymhen tair blynedd fe'i symudwyd gan yr Esgob William Hughes o Lanelwy i ficeriaeth y Trallwng yn Nyffryn Hafren, symudiad a sicrhaoddd mai yn esgobaeth Llanelwy y gwnâi ei waith mawr, ffaith ddigon eironig o gofio gwrthwynebiad cynnar yr Esgob Hughes, fel rhyw fath o 'enfant terrible' yn yr Eglwys ar y pryd,i gael Beibl Cymraeg o gwbl.

Darllenai bennod o'r Beibl yn ei hystafell wely yn ddi-ffael bob nos, a chysgai'n dawel ar ôl hynny; ac nid wyf yn gwybod a ddarllenai hi ddim arall oddieithr ar y Saboth, pryd yr arferai gymryd y DRYSORFA i fyny, gan ei hagor yn rhywle ar ddamwain ac yn union deg dechreuai bendympio.

Nid yn unig diwygiodd y Beibl, a'r Llyfr Gweddi Gyffredin, ond cyhoeddodd Eiriadur a Gramadeg, ac ar bwys y ddau olaf gellir dweud iddo osod sylfeini holl astudiaethau diweddar o'r iaith Gymraeg.

Yn yr oes honno nid oedd gwybodaeth fanwl o gynnwys y Beibl yn beth cyffredin hyd yn oed ymhlith offeiriaid.

Yn niffyg fersiwn Cymraeg o'r Hen Destament, o'r Beibl Saesneg hwn y byddai William Morgan yn darllen y llithiau o'r Hen Destament yn Llanrhaeadr-ym-Mochnant.

Aeth ymhellach a hawlio y dylid darparu Beibl yn y famiaith ar gyfer y dyn cyffredin.

Os ydych am astudio hanes naturiol y sewin, a dilyn y gwahanol ddamcaniaethau sut i'w ddal, yna llyfr Hugh Falkus yw'r beibl.

Gwerthfawrogiad o un o ysgolheigion mwyaf y Gymraeg a fu'n cynorthwyo William Morgan, cyfieithydd y Beibl.

Fe'i adwaenir, ar gyfrif ei faint, fel 'Y Beibl Mawr'.

'Dal ar y cyfla ro'n i, Pyrs, i ga'l gair bach efo fy Nhad nefol.' 'A finna'n fa'ma, â chymaint o bwn gin i â bastard mul Nant Pwdin ar noson ffair.' 'Rydan ni yn ca'l ein hannog yn y Beibl i weddi%o'n ddi-baid.' 'Ydach, mi wn.

Y llynedd cefais innau flwyddyn Sabothol, a threuliais hi yn dechrau darllen ar gyfer astudiaeth arfaethedig o ddylanwad y Beibl ar lenyddiaeth Gymraeg y canrifoedd modern.

Derec Llwyd Morgan Y Beibl a'n Dychymyg Hanesyddol

Mae'n syndod pa mor amlwg yw byd natur yn y Beibl.

Gofynnwyd iddo ysgrifennu ei enw a'i gyfeiriad mewn Beibl o lyfr.

Sonia'r Beibl am Dduw yn dewis Asyria neu Fabilon i wneud ei waith, ac y mae'n ddigon naturiol credu, fel y gwna rhai, ei fod wedi dewis Groeg a Rhufain hefyd, gyda'u diwylliant cyfoethog, i dasg arbennig.

Yn ystod ei garchariad yno cafodd amryw o weledigaethau syfrdanol a groniclir yn llyfr olaf y Beibl, Llyfr y Datguddiad.

Nid oedd gobaith iddynt hwy ddarllen y Beibl trostynt eu hunain.

Y rhan o'r Beibl sy'n ei gynnig ei hun fel un addas wrth weddi%o tros ein heglwysi heddiw yw Gweledigaeth Dyffryn yr Esgyrn Sychion.

Buont hwy wrthi'n brysur yn cyfieithu'r Beibl i iaith Provence ac iaith Fflandrys ar gyfer eu deiliaid.

Ar un adeg fe wyddai amryw ohonynt rywbeth am emynau ac am y Beibl, neu'n hytrach am adleisiau briw o'r pethau hyn yn nofio yn y gwynt.

roedd amryw o gyfeillion henry richard yn ei edmygu'n fawr am ei waith a'i safiad dros heddwch parhaol a byd-eang, ac fel arwydd o'u hedmygedd derbyniodd rodd o bymtheg cant o bunnoedd, ynghyd â beibl.

Yn Lloegr hefyd, tua diwedd y bedwaredd ganrif ar ddeg, codasai'r diwygiwr beiddgar hwnnw, John Wyclif, a mynnu bod mwy o awdurdod yn perthyn i'r Beibl fel Gair Duw nag i'r Eglwys a'r holl Gynghorau.

Yng nghorff rhai o'r testunau hyn cynhwysid lluniau o rai o hanesion mawr y Beibl er mwyn i'r bobl edrych arnynt a'u dal yn eu cof; Ymhellach, paentiwyd llawer iawn o luniau o'r un fath ar furiau'r eglwysi ac ar wydr eu ffenestri gyda'r un amcan mewn golwg.

O'r diwedd daeth yn bosibl cael cyflenwad digonol o'r Beibl Cymraeg.

Dewis cyntaf RT yw 'y Beibl wrth gwrs': Clywaf chwi'n murmur y byddai detholiad o'r Beibl yn hwylusach ac yn well.

Wedi ei eni yn 1567 yr oedd John Davies mewn cysylltiad agos â William Morgan, cyfieithydd y Beibl, ac yn un o'i gynorthwywyr.

Serch hynny, nid hynny oedd ei hymffrost yn ei hen ddyddiau ond ei bod wedi adrodd pennod o'r Beibl i Mr Charles o'r Bala, pan oedd hi'n ddeuddeng mlwydd oed, a thrachefn pan oedd yn bedair ar ddeg.

A ninnau'n agosau at bedwarcanmlwyddiant Beibl Mawr William Morgan, mae'n gwbl briodol ein bod yn edrych arno yn y Ddarlith Goffa hon eleni.

Y patrwm triphlyg: mae'n ymddangos fod peth dryswch yma rhwng esbonio'r Beibl gyda chymorth teipoleg, a'r syniad am Oes y Tad, Oes y Mab ac Oes yr Ysbryd.

Mae hynny'n golygu fod cenhedlaeth yn codi sy'n hynod anwybodus am y Beibl a'i athrawiaethau ac am y traddodiadau Cristionogol sydd wedi cyfrannu mewn ffyrdd mor gyfoethog at fywyd Cymru.

Yr oedd y Piwritaniaid yn hynod gysact yn dyfynnu'r Beibl.

Ymhellach, ceir awgrym yma ac acw yn y Beibl o beth yr oedd tyfu i fod yn genedl yn ei olygu.

Cyfeillachau tebyg i frawdoliaethau gweinidogion ein hoes ni oedd y rhain a'u maes llafur oedd y Beibl.

Dysgodd hefyd grap lled dda ar y Ffrangeg a'r Lladin, a medrai ddarllen y Beibl Hebraeg.

Gofynnwyd iddo lawer gwaith, 'Pam mae'n rhaid i chi gael rhegi bob yn ail gair, Francis?' a'i ateb pendant fyddai, 'Fydda i byrh yn rhegi, tydi'r ddau air rydw' i'n eu hiwsio yn ddim ond gĻiriau llanw, tydy' nhw'n golygu dim, ac mae'r ddau i'w cael ble mynnoch chi yn y Beibl.'

Un o'r pethau arbennig am y Lolardiaid oedd eu bod yn gosod pwyslais mawr ar awdurdod y Beibl a'u bod wedi'i gyfieithu i'r Saesneg.

Er hynny, un o themâu mawr y Beibl yw dangos fel y daeth y 'bobl' yn 'genedl', oherwydd i gyflawni ei phwrpas mewn hanes yr oedd yn rhaid i Israel wrth safle a pharchusrwydd cenedl.

O'r gyfathrach hon y daeth creaduriaid fel y `li l ith' y mae sôn amdanynt yn y Beibl.

Clasur mawr cyntaf y Deyrnas Gyfunol yn y Gymraeg yw'r Bardd Cwsc. Y frenhines Ann gyda Llyfr Statud Lloegr dan ei naill law a'r Beibl dan y llall yw arwr y clasur hwnnw.

Tair awr o amser yn y bore i ateb cwestiynau ar y Beibl - o ia, y Beibl i gyd o ddechrau Genesis i ddiwedd y Datguddiad.

Yr unig ffordd i gyfleu ystyr y Beibl i'r lleygwyr oedd eu cael i wrando ac i edrych.

Nid Beibl yn ein hystyr no mohono, ond crynodeb o lyfrau hanesyddol yr Hen Destament.

A da o beth oedd casglu at ei gilydd ffrwyth gwaith ymchwil Dr Isaac Thomas, Dr G.Aled Williams ac eraill yn yr erthygl ar "Yr Esgob Morgan a'r Beibl Cymraeg Cyntaf".

I'r mwyafrif, yr oedd y Beibl yn llyfr cwbl ddieithr, a chyfaddefodd llawer o'r milwyr na wyddent fod dau Destament yn y Beibl cyn iddynt fynychu 'Awr y Caplan', sef yr awr neilltuedig a roddwyd i'r caplan i gwrdd â'r bechgyn a'r merched mewn awyrgylch anffurfiol.

Ac enghreifftiwyd y newyn am feiblau yn y stori am Mari Jones yn mynd yn droednoeth o Lanfihangel i'r Bala i geisio Beibl gan Thomas Charles - stori sydd bellach yn wybyddus mewn llawer rhan o'r byd.

Ein gwrthrych yw Pamela Morgan, un o blant Bedyddwraig dduwiol a hanai o deulu Hugh Evans, Ffair-rhos, gwraig a ddysgai y Beibl yn gyson i'w phlant.

Y mae'r cyfieithu yn anwastad iawn, ar dro yn gwneud dim ond atgynhyrchu Beibl Genefa, dro arall yn cadw fersiwn y Beibl Mawr heb ei newid nemor ddim; mewn rhai llyfrau yn aralleirio'n llac, mewn llyfrau eraill yn trosi'n dra llythrennol.

Hwy fu'n gyfrifol am y glosau a'r esboniadau a'r sylwadau o bob math a ychwanegwyd ato nes cuddio geiriau gwreiddiol y Beibl o dan haen drwchus o sylwebaeth.