Aeth John Griffith Williams a ni i gyfnod Owain Glyndwr yn ei nofel swmpus Betws Hirfaen.

Agor gwaith glo brig Betws, Rhydaman.

Y mae'n bosibl mai Betws Dihewyd oedd enw gwreiddiol y plwyf.

Benthycair o'r hen Saesneg yn golygu 'ty gweddi' yw betws.

Yr oedd tair ar ddeg o eglwysi prebendari yn perthyn i Landdewi Brefi: Llangybi, Llanbadarn Trefeglwys, Llanfihangel Ystrad, Carrog, Llannerch Aeron, Llanwenog, Blaen-porth, Betws, Llanbadarn Odwyn ger Llwynpiod, Llanboidy, Tre-lech a'r Betws, Llanarth a Thregaron.

Yn ol un chwedl yr oedd Elen Luyddog yn teithio trwy Gwm Croesor pan ddaeth cennad ati a dweud wrthi fod mab iddi wedi cael ei ladd ger Castell Cidwm, Betws Garmon.

Wrth edrych draw tua Betws y Coed a Dyffryn Lledr gwelwn fod y niwl wedi aros yn y dyffrynnoedd gydol y dydd gan adael y copaon fel llongau yn llygad yr haul.

Yn y man, gwelwn o'm blaen arwyddion yn pwyntio at drefi nad oeddwn yn bwriadu mynd ar eu cyfyl Betws y coed, Bethesda, Conwy.

Dyma'r drefn a arferwyd ers canrifoedd gydag enw cyffredin a arferir yn enw lle a dyma phaham y cawn enwau megis Y Groes, Y Waun, Y Betws, y Glog ac Y Bala ledled Cymru.

Mi fydd yn rhaid i rywun gynhyrfu'r hogia', yr hogia' fydd heb ddim i'w wneud!" "Aros ein hamser fydd raid i ni," ychwanegodd Elystan yn bwyllog, "ac wedi i'r hin gynhesu peth, mi af i â thi i lawr i'r Clas belled â'r Betws, Gwgon.

Syllu allan trwy'r ffenestr yr oedd, gan ryfeddu at yr olygfa draw o'r Betws Fawr, y Graig Goch, yr Wyddfa a Moel Hebog.

Fel y gŵyr pawb, os clyw hwnnw rithyn o si am rywbeth 'blasus', man a man i chwi brynu hanner tudalen o'r Cambrian News a'i gyhoeddi ledled byd a betws yn y fan a'r lle.

Ailagor glofa Betws.

'Anhawster' oedd y Gymraeg, rhwystr i gyfathrebu, gan gadw dynion yn ôl rhag gwybodaeth o'r byd a'r betws.

Soniais, yn do, fod Owain Jones, Llwyn Betws, yn un o oreuon y Cwm am gneifio.

Y mannau yw Mynydd y Rhiw, Betws Garmon, Clynnog Fawr a Pentreuchaf.

Cau glofeydd y Parlwr Du, Taff Merthyr a Betws, a hynny'n golygu mai glofa'r T^wr oedd yr unig lofa ddofn ar ôl yng Nghymru.

Gwnâi bopeth gyda'r fath arddeliad fel pe bai'r byd a'r betws yn dibynnu arno.

Dro ar ôl tro gellir canfod nai%frwydd rhyfedd yn ei agwedd at y byd a'r betws.

Cafodd rhai o'r Tseineaid y tu allan i'r gwersyll ganiatâd i anfon ychydig o fwyd a ffrwythau i ffrindiau y tu mewn, ac ymhlith y rhai a dderbyniai ambell ffafr o'r fath roedd swyddog o'r enw Capten Lewis, a oedd yn enedigol o Gwrt-y-Betws, Sgiwen, ac nid anghofiaf byth ei garedigrwydd tuag ataf yn rhannu â mi o'i ychydig prin.