Ar ôl gadael pencadlys Vodafone bydd gan y cerddwyr daith o 60 milltir o'u blaenau i Lundain lle y cyflwynir sgrol i swyddfa Paul Murphy sy'n galw ar i'r Senedd ildio'r hawl i'r Cynulliad Cenedlaethol gael deddfu ar ddyfodol yr iaith Gymraeg.

Chlywais i erioed neb yn dweud am yr un tŷ yn Blaenau fod yna fwgan ynddo.

Yr oedd angen yn glir o'r Blaenau ar gychwyn canrif newydd.

Doedd dim angen i neb ddweud gair, dim ond pwyso un o'r ddau fotwm ar y ddesg o'u blaenau.

Ond er nad oes gen i ddim i'w ddweud wrtho, ac er nad oes gen i ddawn canu, 'ro'n i'n uwch fy nghloch na neb wrth ganmol rhin y 'dþr, dþr, dþr' yn festri Keriwsalem yn y Blaenau bob nos Sadwrn.

Gwelsant y lanfa a gwaeddodd Ieus fod 'na gwch arall yno o'u blaenau.

Gwelwn ddefnydd gwahanol ohonynt bob blwyddyn, ac mae dyfodol disglair, mewn sawl ystyr, o'u blaenau.

Gan Dduw na allem garthu allan y fath ffolineb ac ailfeddiannu unwaith eto yr angerdd a yrrodd bobl Llanfaches i daenu'r newyddion da ar hyd blaenau cymoedd Gwent a Morgannwg.

'A dyna'r gofid,' meddai ei brawd, Tom, '- blaenau'r cymoedd, lle'r oedd y Gymraeg ar ei chryfa', gafodd eu heffeithio gan y meddiannu..

Yn y tywyllwch o'u blaenau gallai daeru ei fod yn clywed rhywbeth yn anadlu.

Pa ryfedd, a minnau wedi fy magu yn y Blaenau yng nghanol creigiau a mynyddoedd?

Yn sydyn fflachiodd golau coch ar y sgrîn enfawr o'u blaenau.

holodd mewn dychryn, wrth weld olwyn fawr o'u blaenau yn fôr o liwiau, ac yn troelli'n braf.

Erys gwledd i'r synhwyrau o'n blaenau wrth gerdded tua phen pella'r trwyn, ffresni tyfiant ifanc y gwanwyn, aeddfedrwydd cynnes y rhedyn a'r eithin ar bnawn o haf, lliwiau machlud tanbaid yr hydref ac awyrgylch gysglyd y gaeaf yn aros y deffro cyfarwydd, gyfareddol.

Byddan nhw'n ymuno â chriw dethol iawn - dim ond wyth o'u blaenau nhw sy' wedi cyflawni hynny, gan gynnwys yr asgellwr Ieuan Evans.

Mae'n amlwg felly fod gwaith enfawr o'n blaenau.

Mae tri aelod amlwg o Blaid Cymru wedi anfon negeseuon o gefnogaeth i Rali Ddeddf Iaith sy'n cael ei chynnal gan Gymdeithas yr Iaith Gymraeg ym Maes Parcio'r Queen's Blaenau Ffestiniog am 2 o'r gloch Dydd Llun Ionawr 3ydd.

Darganfod nad 'mynydd' yn yr ystyr Gymreig oedd o'n blaenau, ond mynydd ar ben mynydd ar ben mynydd, rhai miloedd o droedfeddi o uchder.

Agorwyd y drws a safodd yr Hindw o'u blaenau wedi gwisgo amdano.

Dim ateb gan Afan Nedd, Rhondda Cynon Tâf, Caerdydd, Penybont, Blaenau Gwent, Casnewydd, Bro Morgannwg.

Meddyliwch am yrru o Fachynlleth i Ddolgellau, a rhes o garafanau yn ymlusgo o'n blaenau, yn cadw'n glos at ei gilydd heb adael lle i neb basio.

Mast ffôn y Blaenau oedd y lle delfrydol felly i lansio ymgyrch newydd y Gymdeithas - Deddf Iaith 2000.

Erstalwm iawn yr oedd gan un o feddygon y Blaenau 'ma offer ar ei ddrws ffrynt i hwyluso pobol i alw arno yn oriau mân y bore.

Roeddynt am ddod yn eu blaenau yn y byd mawr ar adeg pan oedd y Saeson, a oedd yn flaenllaw iawn yn y byd hwnnw, ym mhenllanw eu grym ymerodrol.

O'u blaenau roedd planced yn llenwi'r llwybr, a llun rhywbeth arni.

Trwy'r smotiau gwyn o flaen ei lygaid, gwelai gar Davies a Rogerson o'i flaen, yn nes yn awr, a'r car arall ryw ugain llath o'u blaenau nhw.

Cynhelir y Rali ym Maes Parcio'r Queen's Blaenau Ffestiniog am 2 o'r gloch Dydd Llun Ionawr 3ydd 2000.

"Dwi isio iddyn nhw gynnig pethau sy'n bwysig iddyn nhw, i'w hoedran nhw a'u hardal nhw." Dyna pam ei bod wedi mynd i ysgolion mewn ardaloedd tra gwahanol o'r wlad i chwilio am bobl ifainc i gymryd rhan yn y gyfres - Yr Wyddgrug, Llanfyllin, Llanfair Caereinion, Llanelli, Caernarfon, Blaenau Ffestiniog, Pontypridd a Chwmbran.

Ar y creigiau o'n blaenau gwelwch y bilidowcars a'r fulfran, yn sefyll fel milwyr ar wyliadwriaeth, yn barod i godi a gwibio o fewn trwch blewyn i'r ewyn ar sgwat am bryd blasus.

Mae'r tri yna fel locustiaid yn llowcio pob tamaid sydd o'u blaenau nhw.

Ond roedd gennon ni fwgan dipyn yn wahanol yn y Blaenau yr adeg honno.

Ar ddydd Llun, 3 Ionawr 2000, daeth 60 o bobl at faes parcio y Queens yn y Blaenau.

Beth oedd o'u blaenau, tybed?

Yn y diwedd mynnwyd fy mod i fy hunan yn gwagio casys Siwsan a'r plant ar y ddesg o'u blaenau.

Safodd Siân a Tudur yn hollol lonydd ac yn hollol fud am funudau hirion gan syllu ar y sach agored yn y twll o'u blaenau.

Gwrthododd Cyngor Tref Blaenau â derbyn y cymal yma ac felly mae'r Gadair yn gogrdro rhwng cylch bach o Gynghorwyr, ac ymddengys fod y cylch yma yn mynd yn llai ac yn llai.

Gall fod gan y silia byr hyn yr holl gyfarpar hanfodol ar gyfer symud neu beidio, ond os yw blaenau'r ffibrilau sy'n ffurfio pob siliwm wedi'u cydio'n dynn yn ei gilydd, yna rhwystrir y ffibrilau rhag llithro dros ei gilydd.

Cwynodd honno ar unwaith fod Guto a Rhodri wedi crafu blaenau eu hesgidiau newydd ond ni ddywedodd air o gymeradwyaeth am yr olwg sbriws oedd ar ddillad y tri, canlyniad ymdrechion Mali i'w cadw'n lân.

O'r diwedd, cyraeddasant waelod y grisiau ac edrych ar y porth bwa o'u blaenau.

Roedd yn rhaid cael offer gefail a gwyddent fod un yn weddol agos - dim ond ychydig ffordd i lawr yr heol fach gul a welent o'u blaenau.

Mae'n rhyfedd meddwl hyn, ond petawn i wedi penderfynu mynd yn dwrne, neu yn athro, neu yn ocsiwni%ar, mae'n debyg mai'r peth agosaf i ysbryd y buaswn i wedi'i weld fuasai'r cipolwg achlysurol yma ar Miss Jones Bach ar Stryd Fawr y Blaenau am hanner nos.

Roedd yn angenrheidiol, meddai, i'r milwyr gael lle i ymarfer tanio'u magnelau mawrion cyn mynd i ryfel, ac roedd blaenau cymoedd ac ucheldir Epynt yn ddelfrydol ar gyfer ymarferiadau o'r fath.

Yno y buom ein tri yn aros am yn agos i awr, oherwydd bod rhibidires hir o bobl o'n blaenau, a phob un ohonynt a llond col (a throli) o ddanteithion gorllewinol - neu'n hytrach ddanteithion dwyreiniol, gan mai dim ond enwau Hitachi, Sony a Toshiba oedd i'w gweld ar bob llaw.

Yr oedd yr awdl rymus hon yn sugno maeth ac ysbrydoliaeth o'r gorffennol, i'n hatgyfnerthu ar gyfer y blynyddoedd tywyll o'n blaenau.

Roedd cyfarfod i'w gynnal rhwng y Rheolwr, y Cadeirydd a Mr Dewi Poole i drafod gwelliannau yng Nghanolfan Gynghori Blaenau Ffestiniog yn y dyfodol.

Fodd bynnag, dathlu gwyl ein nawddsant oedd yn flaenaf ym meddyliau criw a ddaeth ynghyd y tu allan i senedd-dy'r wlad am wyth o'r gloch ar fore Mawrth 1 - gryn ddeng awr o'n blaenau ni yng Nghymru.

Ac yno, yn sefyll o'u blaenau yn y goleuni hwnnw, fe welson nhw'r peth hyllaf yn y byd i gyd.

Hofran, gerfydd ei hochr, rywsut, roedd hi, gan gadw ryw fymryn o'u blaenau.

ANNWYL OLYGYDD--Rwy'n sgwennu'r llythyr yma atoch fel un o Gynghorwyr Tref Blaenau Ffestiniog yn dilyn ymddiswyddiad un o'r aelodau yn y cyfarfod blynyddol yn ddiweddar am y tybiaf y medraf esbonio rhai o'r rhesymau a'r cefndir i'r digwyddiad yma.

Oherwydd cyfyngiadau ar amser -- fel ymhob rhaglen deledu mae'n siŵr -- ni allodd Moc Morgan wneud cyfiawnder â dawn Ray Jones, Conglywal, Blaenau i lunio ffyn o bob math o'r defnyddiau y mae'n eu casglu o frigau a changhennau y mae'n eu gweld yng nghoed ei fro.

Coffa da am y dispatch riders, Willie Owen (aelod parhaol o'r staff) a John Williams o'r Blaenau (rhan-amser) yn gwneud siwrneiau epig yn rheolaidd ar eu beiciau modur.

O bryd i'w gilydd wrth i'r trafodaethau fynd yn eu blaenau, byddai llefarydd ar ran y ddau arweinydd yn dod draw i gynnig ambell ddarn newydd ar gyfer y jig-so.

Nid bwystfil oedd o'u blaenau.

"Ond chwarae teg iddyn nhw, cadwent yn glos wrthym ni'n dau rhag ofn i rywun neu rywbeth ddod i'n rhwystro rhag mynd yn ein blaenau." "Ddaru chi lwyddo i gadw'n effro wedyn?" gofynnodd Louis.

Yn sgil y trosglwyddiad hwn ehangodd ardal weithredu'r Gymdeithas i gynnwys Gogledd Meirionnydd, yn benodol ardaloedd Blaenau Ffestiniog, Penrhyndeudraeth, Llan Ffestiniog, Tanygrisiau, Dolgellau a Thywyn.

Hysbysodd y Cadeirydd iddi ymweld a Chanolfannau Cynghori Tywyn, Blaenau a Bala ac iddi gael argraff dda iawn o'r gwaith a wneid yno.

Ond, fel yr âi'r oriau yn eu blaenau, ni allai atal ei siom.

Onid oedd arwyddion dymunol o'n blaenau, un ac oll?

Cafwyd areithiau 'grymus a hyawdl' ganddo ef, a chan nifer o weinidogion lleol, gan gynnwys Nefydd o'r Blaenau, a'r Parchedig J.

Ar ôl i'r brawd Richard Owen godi i fyny fe ganwyd 'Dyma gariad fel y moroedd', ac wedi dyblu a threblu ar hwnnw fe daeth John Roberts Blaenau i weddio, ac yr oedd y brawd hwnnw y noson honno fel y mae hyd heddiw, yn hynod o afaelgar, ac yr oedd yn gweddi%o â'i lais uchel bod sôn am ddiwygiad yn y Sowth, ac fe ddywedodd lawer gwaith:

Wrth i'w cynulleidfaoedd chwyddo, tyfai'r gweinidogion yn fwyfwy dylanwadol, a daeth yr ardal ddiwydiannol yn faes cenhadaeth deniadol i ŵyr brwdfrydig a dysgedig megis Thomas Rees, Cendl, Noah Stephens a Robert Ellis (Cynddelw), Sirhywi, John Jones (Ioan Emlyn), Glynebwy a William Roberts (Nefydd), y Blaenau.

Yn sydyn o'u blaenau ac ymhell o danynt gwelent rimyn hir o dir wedi ei oleuo.