Dadleuir o blaid derbyn rhamantiaeth, am ei bod wedi datblygu egwyddorion dyneiddiaeth i'w pen draw rhesymegol, trwy gydnabod mai profiadau unigol yw pwnc llenyddiaeth.

Aeth yn ei flaen i sôn am yr angen i baratoi Cymru ar gyfer hunan lywodraeth; siaradodd Fred Jones am yr angen i fynnu gwell triniaeth i'r iaith Gymraeg, a thraddododd Lewis Valentine ychydig eiriau am bwrpas ac amcanion y blaid.

Hwn oedd y llawlyfr a oedd wrth law aelodau'r Blaid am flynyddoedd pan ddadleuent y byddai hunanlywodraeth yn fuddiol yn economaidd.

Y plant yn rhoi croeso mawr, y seciwriti yn mynd yn wallgof, a'r Prifathro yn diflannu i mewn i'r ysgol am ei fod yn perthyn i'r Blaid Fach medda nhw!

Eisoes, cynhwysai'r grŵp bychan o swyddogion ac aelodau'r pwyllgor rai a ddeuai, ymhen amser, yn llenorion Cymraeg praffaf eu cenhedlaeth ac yr oedd natur y Blaid fel mudiad iaith a diwylliannol yn amlwg.

Ef a roes fawredd i ymgyrch Cymdeithas yr Iaith yn erbyn gwarth arwisgiad y tywysog Charles yng Nghaernarfon, seremoni, fe wyddom heddiw, a wthiwyd ar eu gwaethaf ar y teulu brenhinol Seisnig gan Swyddfa Gymreig y Blaid Lafur er mwyn lladd cenedlaetholdeb Cymru.

Bu'r blynyddoedd hyn yn rhai caled ac anodd iawn i blaid ifanc yn dechrau tyfu.

Heddiw rhaid inni ddeall fod rhagfarn wrth-Gymreig y blaid Lafur mewn rhai rhannau o Gymru-Morgannwg Ganol, er enghraifft - yn deyrnged uniongyrchol i'n cynnydd ni, gan fod rhaid i Lafur ystyried cenedlaetholdeb Cymreig fel gelyn gwleidyddol o'r radd flaenaf.

Dwi ddim o blaid tor-cyfraith.

Un o brif ddigwyddiadau newyddion y flwyddyn oedd ymddiswyddiad Ron Davies yr Ysgrifennydd Gwladol ar y pryd, y'r amgylchiadau a arweiniodd at ei ymddiswyddiad a'r frwydr a ddilynodd dros arweinyddiaeth y blaid Lafur yng Nghymru.

Mae nifer o'r rhaglenni hyn yn adlewyrchu cryfder BBC Cymru o ran newyddiaduraeth materion cyfoes, ac roedd hyn yn amlwg trwy gydol y flwyddyn gyda chyfraniadau i ddarllediadau ar radio a theledu o ddigwyddiadau megis yr Uwch-gynhadledd Ewropeaidd yng Nghaerdydd, a phrif raglenni dogfen ar y teledu megis Place of Safety, am yr ymchwiliad i gam-drin plant yng Ngogledd Cymru, ac In The Red Corner, a ddilynodd gystadleuaeth arweinyddiaeth y Blaid Lafur yng Nghymru.

Hyd at hynny yr oedd y Blaid wedi datblygu fel ymbarel i'r cwbl o'r mudiad cenedlaethol yng Nghymru.

Ond mae yna ffactorau dyfnach hefyd sy'n deillio, yn eironig ddigon, o gyfnod yr Archentwr enwocaf oll - arwr Menem a sylfaenydd y blaid y daeth yn arweinydd arni - sef Juan Pero/ n.

O blaid y gred hon y mae'r ffaith nad yw ach Arthur yn digwydd yn unrhyw gasgliad cynnar o achau (er bod rhai testunau diweddar yn ei gysylltu ag ach frenhinol Dyfnaint).

Mantais y Blaid, tra bo diddordeb pawb arall mor isel, yw bod ei chefnogwyr wedi cael blas mor dda ar lwyddiant yn ddiweddar.

Gruffydd yn sefyll fel Rhyddfrydwr yn erbyn Saunders Lewis o Blaid Cymru.

Yr wyf innau'n cytuno fod yn iawn i'r blaid gynnig ymgeiswyr mewn etholiadau seneddol; ond ar amodau.

Nid oedd pawb o blith yr ymneilltuwyr o blaid addysg, beth bynnag, ac yr oedd y gred fod addysg yn creu balchder yn gyffredin yn eu plith.

Yn y cyfamser, roedd yr wythnosolion Cymraeg yn barod i gyhoeddi defnydd y Blaid, ac yr oedd gan dri golygydd gysylltiad agos a'r blaid - Meuryn, Prosser Rhys, (Y Faner) a Dyfnallt Owen (Y Darian), yr olaf o bapurau Cymraeg De Cymru.

Amcan y Blaid Genedlaethol yw - nid cadw'r Gymraeg fel ffetish yng Nghymru - ond ci gwneud hi'n bosib i bob Cymro fyw bywyd llawn, gwaraidd, dedwydd, cain.

Ceid eraill a oedd o blaid gweithredu uniongyrchol.

Mae rhesymau y gellid eu rhestru o blaid ac yn erbyn y syniad hwn.

Yr oedd hyn yn brofiad digon diflas yn aml; llosgi ystafell mewn neuadd neu ysgol mewn pentref, penodi dyddiad a threfnu siaradwr; hwnnw weithiau'n tom'i gyhoeddiad ar y funud olaf ac nid oedd dim amdani ond mynd yno fy hun a chyhoeddi neges y Blaid cystal ag y gallwn Ni chaem fawr ddim cefnogaeth mewn aml ardal, ychydig a ddeuai i'r cyfarfodydd a drefnid - rhyw hanner dwsin a llai na hynny yn aml ac weithiau neb yn troi i fyny.

Gwrthod caniatâd i'r cynghorwr gobeithiol a wnaeth y Pwyllgor Gwaith; yr oedd y rhan fwyaf o'r aelodau'n pallu credu na ddeuai'r cynghorau i wybod mai oddi wrth y Blaid y daethai'r cynllun, ac felly tybient fod cystal i'r Blaid fynnu clod cyhoeddus am gyflwyno cynllun pwrpasol, er na ddeuai dim budd o'r cyflwyno.

Symudodd JE o Lundain i Gaernarfon, ac mewn ystafell tu cefn i Westy Pendref lle lletyai bu Swyddfa'r Blaid nes y symudodd yn ddiweddarach i ystafelloedd ehangach yn Heol y Castell.

Mudiad o blaid un o'r delfrydau mwyaf yw'r mudiad senedd.

Derek Hatton, cyn is-arweinydd cyngor Lerpwl, yn cael ei ddiarddel gan y Blaid Lafur.

Mae rhyw arlliw cenedlaetholaidd ar y ddogfen hon hefyd ac yn wir y mae Philip Cooke, a fu'n gyfrifol am beth wmbredd o argymhellion mwyaf ymarferol yr adroddiad, yn gyn-is-gadeirydd y Blaid.

Yn yr un cyfnod, aeth Morris Williams, perchen Gwasg Gee ers rhyw flwyddyn ar y pryd, yn aelod o gyngor Bwrdeistref Dinbych; a gallodd roi gwybod am ei lwyddiant i'r Tri yn eu carchar, drwy lunio stori fer am lwyddiant y Blaid Ddirwestol mewn etholiad yn Nhretomos (Tomos Gee, wrth gwrs) a'i hanfon i'r Eisteddfod Genedlaethol i'w beirniadu gan DJ Williams, yntau wedi cael caniatâd yr awdurdodau i feirniadu o'r carchar.

Cafodd JE groeso brwd gan aelodau'r Blaid yn Arfon, llawer ohonynt yn gymdeithion coleg iddo.

Gorffennodd y Blaid trwy ddod yn ail i Lafur trwy Gymru, yn union fel y daeth yn ail trwy Gymru yn yr etholiadau lleol.

Cyflwynodd Idris Cox ac Ithel Davies ddatganiadau o gefnogaeth ar ran y Blaid Gomiwnyddol a mudiad Y Gweriniaethwyr.

Yn yr ail gyfnod hwn yr oedd rhaid mynegi'r egwyddorion haniaethol hyn yn bolisi economaidd y Blaid.

Cyhoeddi'r papur oedd cam sylweddol cyntaf y blaid.

O Swyddfa'r Blaid yng Nghaerdydd gwnaeth J. E. Jones waith enfawr dros yr amddiffyniad gyda'i drylwyredd arferol.

Cyn y gellid dwyn mesur ar ei ran gerbron y Senedd i roi hawl iddo greu'r gronfa ddŵr yr oedd yn rhaid cael mwyafrif o'i blaid mewn cwrdd agored.

Drwy dderrbyn yr alwad hon byddai'r Blaid Lafur hefyd yn rhoi William Hague mewn cornel.

Sylfaenydd y Blaid Geidwadol yn Lloegr oedd Burke, ac mewn adwaith yn erbyn y chwyldroad Ffrengig y lluniwyd egwyddorion ceidwadaeth.

Davies yn parhau gyda'i ymdrech heddwch ac Undeb yr Annibynwyr yn pledleisio o blaid trafodaethau heddwch.

Ar y dechrau penderfynwyd peidio ag anfon ymgeiswyr y Blaid i Senedd Lloegr ped etholid hwy.

Yr oedd y ffrae hon braidd yn drist oherwydd yr oedd y teulu'n prysur ymsefydlu fel prif noddwyr y blaid brotestannaidd fwyaf blaengar yn Nyfed.

Y mae'r tair merch sydd heddiw, a minnau'n sgrifennu, yng ngharchar Bryste wedi eu rhwystro rhag siarad yn eu mamiaith wrth eu mamau, yn pigo cydwybodau hyd yn oed aelodau seneddol Cymreig y Blaid Lafur.

teilyngodd y teitl hwn am iddo weithio mor ddiflino o blaid heddwch a cheisio dwyn gwledydd y byd i gyd-fyw yn heddychlon â'i gilydd.

Y blaid newydd yn ffurfio cynghrair gyda'r Rhyddfrydwyr.

Collodd y Blaid Lafur seddi i Blaid Cymru mewn manau oedd unwaith yn ei cadarnleoedd.

Pasiwyd cynnig yn y Cyfarfod Cyffredinol yn galw ar i'r Blaid Lafur egluro a chryfhau eu polisi tuag at Quangos Cymru.

Ni all y Blaid ddibynnu ar frwdfrydedd torfeydd canfaswyr if anc fel yn y chwedegau i ennill etholiadau'r nawdegau.

Yn y blynyddoedd hyn arferai aelodau Cangen Coleg y Brifysgol ym Mangor fynd oddi amgylch i werthu Y Ddraig Goch a phamffledi'r Blaid ar y strydoedd yn nhrefi a phentrefi Môn a Arfon; lleoedd iawn am farchnad oedd Caernarfon, Llangefni ac Amlwch ar nos Sadwrn.

Ymatebodd y cenedlaetholwyr mewn dwy ffordd i ergyd farwol y bleidlais nacaol, ymgyrchu o blaid cael y bedwaredd sianel i Gymru ac ymgyrchu yn erbyn problem gynyddol y tai haf.

Yr oedd amryw a ddisgwyliai i Blaid Cymru fod yn fudiad iaith yn bennaf ac, a bod yn deg, ar un olwg dyna oedd y bwriad gwreiddiol hanner canrif yn ôl.

Yn ddiweddar cryfhawyd ei bolisi iaith cynradd trwy ddatgan o blaid dysgu trwy gyfrwng y Gymraeg yn yr ardaloedd traddodiadol Gymraeg.

Mi fydd yr ornest ar lefel ranbarthol ond, maes o law, fe gawn ni wybod faint yn union bleidleisiodd dros ba blaid yn ôl ffiniau San Steffan.

Etholwyd Keir Hardie yn aelod seneddol cyntaf y blaid newydd yng Nghymru ym Merthyr Tudful ym 1900.

Rhai o'r pynciau y cafwyd darlithoedd arnynt oedd Cyfundrefn Addysg Cymru, y Llysoedd Barn, Pwerau Cynghorau Lleol, Cyllid Cymru, a Phropaganda'r Blaid.

Adroddiad yn dangos fod carfan Drosgïaidd dan yr enw ' Militant Tendency' yn ceisio rheoli'r Blaid Lafur.

Rhoes hygrededd i Blaid Cymru yn arbennig yng Ngwynedd a Dyfed.

Neil Kinnock yn rhybuddio cynhadledd y Blaid Lafur fod rhaid ailfeddwl ynghylch polisïau.

Pan holwyd ef sut y gallai hawlio llefaru o blaid y miliynau mudion yn India, ei ateb oedd, "Drwy hawl gwasanaeth".

Y mae arweinwyr y Blaid Lafur yn baglu ar draws ei gilydd i i ddweud mai'r rheswm fod poblogrwydd y blaid wedi edwino ers yr etholiad diwethaf yw oherwydd nad yw'r 'neges' yn ddigon clir.

Ac yn ôl y sgrifenwyr gwleidyddol, un peth sydd wedi gwneud argraff fawr ar y Blaid Llafur ym Mhrydain yw'r defnydd eang o ebost fel arf i berswadio pleidleiswyr.

Polisi heddychlon a fabwysiadwyd yn swyddogol gan Blaid Cymru yn y Rhyfel.

Ond mae carfan arall o blaid penodi pobl ar y ddealltwriaeth na ofynnir iddynt fyth ymddangos ar y sgrîn.

Plaid Cymru oedd y cyntaf i wneud datganiad cyhoeddus o blaid trefnu Ymgyrch am Senedd i Gymru, er bod Undeb Cymru Fydd dan arweiniad TI Ellis, Syr Ifan ab Owen Edwards, Moses Griffith, Dafydd Jenkins, Gwynfor Evans ac eraill yn cefnogi'r syniad.

Yn sicr dylid gwneud ymgyrch arbennig yn Etholaeth Conwy o ble y daw adroddiadau i'r Blaid gael pleidleisiau arbennig o dda mewn mannau annisgwyl fel Bangor, Conwy a Chyffordd Llandudno.

Picedwyd y fynedfa gan aelodau o blaid Cymru Annibynnol, yn galw ar y cyhoedd i beidio a mynd yno.

Pan alwodd Arthur Scargill am streic, dim ond 10 o'r 28 o lofeydd yn Ne Cymru a bleidleisiodd o blaid streicio, ond i ddilyn y mwyafrif yn wlad penderfynwyd cau'r holl weithiau.

Nid ydym yn derbyn dadleuon y Dde a leisir gan Dorïaid ac aelodau o'r Blaid Lafur na ddylid rhoi gofynion deddfwriaethol ar y sector preifat i ddarparu gwasanaeth yn Gymraeg.

Nid yn frysiog a difeddwl y ffurfiwyd polisi'r Blaid, ond wedi llawer iawn o drafod pwyllog.

Ac yn wyneb yr hyn a ddywedwyd gynnau, mae angen esbonio pam yr oeddem ni, aelodau Adain Chwith y Blaid megis, yn anesmwyth am y polisi - neu'n gywirach, am y mynegiant arferol ar y polisi: teimlo'r oeddem fod y mynegiant hwnnw'n gwneud cam â hanfod y polisi.

Bu wrthi ers degawdau yn dyrchafu gweledigaeth ei blaid.

Dywedodd Churchill mai ef oedd 'y Cymro mwyaf ers y Brenhinoedd Tuduraidd'. Sefydlodd y Wladwriaeth Les, arweiniodd Brydain drwy'r Rhyfel Mawr, a dinistriodd y Blaid Ryddfrydol.

Yn syth ar ôl thau yr etholiad, ar ddydd Gŵyl Ddewi, cyhoeddodd Undeb Cymru Fydd ei fod o blaid senedd a'i fod yn ymbaratoi i gynnal Cynhadledd yn Llandrindod i wyntyllu'r pwnc, ac i sefydlu peirianwaith i drefnu ymgyrch a deiseb.

Y Blaid Lafur oedd honno.

Yn ystod y tair blynedd ar ddeg ddiwetha daeth mwy a mwy o Gymry i weld bod hyn yn ddifyg sylfaenol, a dyma ran fawr o'r esboniad am yr alwad y dyddiau hyn o blaid trosglwyddo cyfrifoldebau Ysgrifennydd Cymreig i Gynulliad Cymru.

Yn y cyfarfod rhybuddiodd DJ Williams, Abergwaun, dan gyfarwyddyd JE yn ddiau: "Pe byddem ni ym Mhlaid Cymru, neu unrhyw blaid arall, yn gwneud y Ddeiseb yn fater plaid,-byddai'n ddinistr sicr i'r ddeiseb honno%.

Rhoddwyd y penderfyniad a ganlyn i'r Gynhadledd ac fe'i derbyniwyd: "Fod y Gynhadledd hon yn datgan ei barn yn ffafr Deiseb o blaid hunan-lywodraeth seneddol i Gymru%.

Neu bydd y Blaid yn ymladd pob Etholiad o dan anfanteision amlwg.

'Y noson honno,' meddai Dafydd Morgan Lewis, 'dim ond y Torïaid bleidleisiodd o blaid y mesur.

I ni aelodau ieuainc y Blaid yn y tridegau, JE oedd y Blaid a'r Swyddfa ym Mhendref oedd ein Meca.

Fe ddaeth rhai o aelodau'r blaid swyddogol dan lach y bardd o Babydd Stephen Valenger yn ei gerdd ddychan 'The Cuckold's Calendar', ac yn eu plith yr oedd Morgan a Phrys.

Daeth yn argyfwng ar ôl is-etholiad Trefaldwyn a oedd yn un ardd i'r Blaid, mewn sir lle y mesurir cyfnewidiadau mewn ysbaid o amryw o genedlaethau.

Newyddian mewn swydd yn y Blaid oedd Gruffydd.

Chwalodd y blaid newydd yng nghanol y 50au, ond 'roedd ei dylanwad ar syniadau Plaid Cymru yn bellgyrhaeddol.

Bydd y pedair prif blaid wleidyddol yn cael eu cynrychioli mewn cyfarfod cyhoeddus drefnir gan Gymdeithas yr Iaith Gymraeg yng Ngwesty'r Angel, Caerdydd, Nos Fawrth Mai 16eg am 7.30.

Edrycher ar y penderfyniad pasiffistaidd yn gyntaf, penderfyniad yn datgan fod y Blaid yn ymwrthod â dulliau milwrol ar gyfer ennill Ymreolaeth, a hefyd yn rhan o bolisi'r Gymru Rydd.

Anfonwyd at y canghennau i'w hannog i sefyll mewn etholiadau lleol: nid anogaeth wreiddiol iawn, ond mae'r anogaeth yn llai pwysig na'r neges o'i blaen, sef bod y Tri yn y carchar am na wnaethai aelodau'r Blaid eu dyletswydd o ennill seddau ar y cynghorau lleol.

Yr oedd Penri, mae'n amlwg, yn tyfu'n ffigur a wnâi fasgot rhagorol i bleidwyr Datgysylltiad a chefnogwyr delfrydau rhyddid y Blaid Ryddfrydol!

Roedd ardaloedd lle roedd gan y Blaid ganghennau mewn hen etholaethau nad oedd wedi canfasio eu hardal.

Roedd Cymru gyfan, bron, o'i blaid.

O ystyried y nofel fel cyfanwaith y mae'r dystiolaeth yn pwyso'n drwm o blaid safbwynt John Gwilym Jones.

Ym mis Awst, creodd y math o ddelwedd gosod ffiniau/ trwyddedau teithio/ gwrth-Seisnig o'r blaid a fu'n bastwn hwylus yn nwylo beirniaid di-ddeall byth ers hynny.

Yn wyneb y dehongliad "treisgar" a roddai rhai pobl barchus ar dân Penyberth, yr oedd e'n tybio mai da fyddai pwysleisio'n gyhoeddus mai plaid gyfansoddiadol a heddychol oedd y Blaid; ond yn ôl y cof sydd gennyf i, nid oedd e'n sicr mai doeth fyddai codi'r mater i'r gwynt yn y Gynhadledd: tebyg ei fod yn ofni yr ai'n ddadl fawr ar y cynnig, a hynny'n fel ar fysedd y collfeirniaid o'r tu allan.

Wedyn dyma fo'n dechra rhestru'r bendithion oedd ei blaid o wedi džad i mi'n bersonol.

Prif Ddigwyddiadau Hanesyddol Y Blaid Lafur yn diarddel Oswald Mosley.

Felly, y mae Undeb Cymru Fydd wedi penderfynu cynnal cynhadledd i ystyried arwyddo deiseb o blaid Senedd i Gymru.

Dyna'r patrwm a'r cynseiliau a oedd gan y Blaid o'i blaen yn Iwerddon.

Ac yntau'n fyfyriwr yng Ngholeg y Brifysgol ym Mangor ar ddechrau'r pedwardegau roedd yn gyfarwydd â dadleuon gwleidyddol y Blaid Gomiwnyddol a Phlaid Cymru.

Pregethwr, credech neu beidio, oedd wedi ei ysgrifennu, ac yr oedd hynny yn dystiolaeth gref o blaid ei barchusrwydd.

Yr oedd un neu ddau o gynghorwyr lleol pur brofiadol yn bresennol, a gofynnodd un ohonynt am ganiatâd i gyflwyno'r cynllun i'w gyngor ef, yn gynllun a awgrymwyd iddo gan arbenigwr, ond heb enwi'r Blaid; yr oedd e'n ffyddiog y byddai ei gyngor yn ei dderbyn ac y byddai'r aelodau'n barod i'w gymeradwyo i gynghorau eraill.

Pe byddech chi wedi gwrando'n astud ar Dafydd Wigley yn lansio ymgyrch ei blaid at yr etholiadau Ewropeaidd yr wythnos dwethaf, fe fyddech chi wedi clywed gwylanod yn y cefndir.