Hyd ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg telesgopau plygu oedd y mwyaf poblogaidd, sef telesgopau sy'n defnyddio lensau i gasglu a phlygu'r golau a chwyddo'r ddelwedd.

Ar ôl cyfnod o ddala, aeth Phil i weithio ffwrnais pan oedd tuag un ar bymtheg mlwydd oed, a dyna'r gwaith caletaf yn y felin bryd hynny.

Pan ymddieithriodd yr uchelwyr a'r bonedd oddi wrth eu Cymreictod yn yr unfed a'r ail ganrif ar bymtheg ymlynent wrth Loegr a Seisnigrwydd.

Yr adeg hon, yn ystod yr ail ganrif ar bymtheg, yr oedd Saesneg yn dechrau treiddio i Abergafenni, ar ffin ddwyreiniol Gwent, er mai digon prin a rhyfedd ydoedd.

Ni allaf feddwl am unrhyw wlad arall yn y Gorllewin oddi ar yr unfed ganrif ar bymtheg, ddim hyd yn oed wlad Babyddol, lle y tra-arglwyddiaethwyd mor llwyr ar y gair printiedig gan weithiau crefyddol ag y gwnaed yng Nghymru'r ganrif ddiwethaf.

Fel Grundtvig yn Denmarc yng nghanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, cysylltodd "AE" athroniaeth elfennol cenedlaetholdeb ag "egni ymarferol".

Y mae tair elfen felly yn perthyn i draddodiad barddol dyffryn Aman yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Amser a ballai i ddisgrifio, llai fyth ddadansoddi, y llenyddiaeth a gynhyrchwyd o dan ysbrydiaeth yr eglwysi yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Yr oedd y dadleuon yn gwrteithio'r tir a byddai datgysylltu'r eglwys wladol yn tyfu'n brif achos radicaliaeth Gymreig ynddo yn ystod ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Oes aur y dica/ u oedd blynyddoedd canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, a threuliodd Ieuan Gwynedd - gyfran helaeth o'i oes yn ymladd am ei anadl, yn tuchan a phesychu, ac yn poeri gwaed.

Ar y llaw arall cysylltwyd Vitalis a Llanwyddalus o'r unfed ganrif ar bymtheg ymlaen.

Syfrdanwyd y gyrrwr unwaith eto, gan fod y ddynes hon yn siŵr o fod dros ei saithdeg mlwydd oed, a'r ferch ifanc yn y llun heb fod yn hþn nag un ar bymtheg!

Yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg daeth Porth Amlwch yn ganolfan adeiladu llongau bwysig, a hwyliai llongau o Borthaethwy i bedwar ban byd.

Pam gebyst na fuaset ti wedi derbyn yr ysgoloriaeth honno mewn theatrical design y cefaist ei chynnig i fynd i un o brifysgolion America pan oeddet ti'n ddwy-ar-bymtheg oed?

Gyda golwg ar y tair stori a leolir ym Morgannwg, straeon am gyfnod y Streic Fawr yng nghanol y dauddegau ydynt; ac yn un ohonynt, sef yn 'Gorymdaith,' teflir cip yn ôl ar y cyfnod yng nghanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg pan ddaethai hen dadcu a hen famgu Bronwen i'r cymoedd am y tro cyntaf, 'wedi teithio mewn cert o Sir Gaerfyrddin.' Un o ferched Arfon oedd Kate Roberts wrth gwrs - ni chaiff neb anghofio mai yno y'i maged: Arfon (fel y gwelsom) oedd y magned a'i tynnai hyd yn oed ar ei gwely angau - a chan mor gysa/ ct a thriw y portreada hi fywyd y werin-bobl a drigai yno, ei llenyddiaeth hi yw'r nesaf peth at hanes cymdeithasol bro'r chwareli a luniwyd erioed.

Yr oedd mawr angen am wneud hynny, yn nhyb Llwyd a'i gyd-Gymry gwlatgar, oherwydd yr ymosod o'r newydd yn yr unfed ganrif ar bymtheg ar wirionedd yr hanes gan Williams Camden a'r Eidalwr Polydore Vergil yn arbennig.

Fe'n tywysir trwy ddatblygiadau cynhyrfus y bedwaredd ganrif ar bymtheg i lawr hyd at ddigwyddiadau'r cyfnod presennol.

Fel yn achos pobloedd o bob rhan o Ewrop, bu America yn dynfa anodd ei gwrthsefyll i'r Cymry yn ystod y rhan gyntaf o'r bedwaredd ganrif ar bymtheg, yn enwedig yn sgil datblygiad y diwydiannau dur a glo, a chwareli llechi ym Mhensylfania.

Pan oedd yn bymtheg oed symudodd y teulu i fyw i Borthmadog.

Ond yr oedd y teitl 'academi' yn cydio'r sefydliadau hyn wrth yr academiau anghydffurfiol a sefydlwyd yn ystod Oes yr Erlid yn yr ail ganrif ar bymtheg ac a welodd eu hoes aur yn y ddeunawfed ganrif.

Gan fod amryw ohonom wedi gadael yr ysgol yn bedair ar ddeg neu bymtheg oed roedd y Clwb bron fel Coleg i ni.

Yn Lladin, felly, hyd yn oed yn ugeiniau a thridegau'r ail ganrif ar bymtheg, y dewisodd Dr John Davies lunio ei ddadansoddiadau ysgolheigaidd ef o eirfa a gramadeg yr iaith Gymraeg.

Wrth gloi'r ysgrif ddadlennol hon, meddai, fel pe mewn syndod am gân Jane Simpson-"Meddyliau-rnerch bedair ar bymtheg oed".

O ganlyniad i'r newidiadau mawr a ddilynodd gau'r Gors yn nechrau'r bedwaredd ganrif ar bymtheg, crewyd rhwydwaith gymhleth o sianelau geometrig.

Oherwydd mai canrif amaethyddol oedd yr unfed ganrif ar bymtheg i'r rhelyw o Gymry, yr oedd cysylltiad agos iawn rhwng dyn a'r ddaear.

Erbyn canol yr ail ganrif ar bymtheg roedd rhai gwyddonwyr a naturiaethwyr wedi barnu fod a wnelo mudo o'r dyfroedd croyw i'r môr rywbeth â'r broses, ac yr oeddent wedi cysylltu'r sylw fod llysywod bach yn dod o'r môr i fyny'r afonydd bob gwanwyn â'r broses o symud i lawr i'r môr.

Prif bwnc y bennod hon yw twf astudiaethau tafodieithol o ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg ymlaen.

Yn hanes perthynas yr eglwysi â'r iaith yn y bedwareddd ganrif ar bymtheg y mae'r datganiad hwn yn eithriadol bwysig.

Unig bwrpas y tai cyrddau a godwyd yn yr ardal ar ddiwedd y ddeunawfed ganrif a dechrau'r bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd bod yn fannau cyfarfod i ddynion gael clywed Gair Duw yn cael ei ddehongli.

Er mai prif lyfr John Addington Symonds ydoedd The History of the Italian Renaissance, ac er bod y llyfr hwnnw ar ryw ystyr yn hollol nodweddiadol o nawdegau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg ac o ddechrau'r ugeinfed, ei lyfr mwyaf poblogaidd ydoedd Wine, Women and Song: Mediaeval Latin Students', llyfr a dynnodd y llen oddi ar gerddi'r Ysgolheigion Crwydrad, ac, fel y cawn weld, yr oedd eraill wrthi'n dadlennu byd cerddi'r Trwbadwriaid.

Dichon, fodd bynnag, fod Gwilym Meudwy ymhlith yr olaf, onid yn wir yr olaf o brydyddion y bedwaredd ganrif ar bymtheg a fu'n crwydro o fan i fan, yn null yr hen faledwyr, yn gwerthu cynnyrch ei awen.

ac, fel mater o ffaith, os cyfaddefir bod rhyfel amddiffynnol yn gyfreithlon yna fe ganiateir popeth, oblegid onid yw'n ofnadwy o beth fod pedwar ar bymtheg allan o ugain o'r rhyfeloedd mwyaf erchyll sydd wedi gorlifo'r ddaear â gwaed wedi cael eu hymladd i'r pwrpas hwnnw, neu o leiaf fel esgus am hynny ?

Fel yng ngweddill Ewrop, roedd teimlad cenedlaethol wedi sgubo trwy'r wlad ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, pan ddechreuodd adfywiad llenyddol a chelfyddydol galedu yn symudiadau gwleidyddol.

Yn yr unfed ganrif ar bymtheg daeth y chwyldro diwylliannol yr ydym yn arfer cyfeirio ato fel y "Dadeni Dysg" i'w anterth.

Ond gwelwn sefyllfa adroddiadol newydd yn datblygu o'r bedwaredd bennod ar bymtheg ymlaen, yn arwain at ddiflaniad Robin a'i feistr, ac yn rhoi ffocws newydd i'r llyfr.

Gellir cymharu'r ffyniant yn y diwydiant llongau yng Ngogledd Cymru yn ystod y ddeunawfed a'r bedwaredd ganrif ar bymtheg â'r twf yn y diwydiannau glo, haearn a dur yn Ne Cymru.

Cyraeddasai'r Coleg cyn ei fod yn ddwy ar bymtheg oed.

Gweinidog canol-oed o Fôn, llanc ysgol un ar bymtheg oed a dau fyfyriwr o Aberystwyth.

Wrth gwrs mi ymddeolais i rhyw bymtheg mlynedd yn ôl.

Ond daliodd cynulleidfaoedd bychain ohonynt i addoli a darllen yr Ysgrythurau yn y dirgel mewn llecynnau diarffordd yn Ffrainc a'r Eidal i lawr at adeg y Diwygiad Protestannaidd yn yr unfed ganrif ar bymtheg.

Golwg wahanol ar Gymru'r unfed ganrif ar bymtheg a gawn yn Dyddiadur Mari Gwyn Rhiannon Davies Jones sy'n seiliedig ar fywyd Robert Gwyn y ffoadur Catholig yn oes Elizabeth, ac y mae Bobi Jones yntau'n ymdrin ag argyhoeddiad crefyddol ysol Richard Gwyn y merthyr Catholig yn Gwed Gwyn yn Barn.

Yr oedd Ffair Llanwyddalus 'Ffair Dalis Fawr' yn enwog o'r unfed ganrif ar bymtheg ymlaen.

Felly mae'r Cyfansoddiad yn un ffederal, yn cynnwys y Senedd ffederal (y Bundestag) a'r seneddau rhanbarthol, y Lander, a cheir un ar bymtheg Lander.

Tybed a fyddech chwi'n cytuno mai gywyddoniaeth a'i llawforwyn weithredol, technoleg, fu'r cyfrwng pennaf i newid, yn wir, drawsnewid, ein byd a'n cymdeithas, byth oddi ar Chwyldro Wyddonol yr unfed a'r ail ganrif ar bymtheg?

Y sgwâr neu'r Rynek yn y canol yw calon y ddinas - y sgwâr mwyaf o'i fath yn Ewrop ac un sy'n frith o esiamplau o bensaerni%aeth orau'r canrifoedd, o'r oesoedd canol hyd at ganol y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Felly, wrth i'r bedwaredd ganrif ar bymtheg fynd ymlaen - y syniadau am y dinesydd modern, buddiol neu am y genedl fel cwlwm o werthoedd yn ennill tir, gwelwn wrthdrawiad cymhleth rhyngddynt a hynny'n esgor ar nifer o batrymau addysgol yn ôl natur y wladwriaeth a datblygiad y broses foderneiddio.

Ac am y bedwaredd ganrif ar bymtheg, wel, meddyliwch am Mari Lewis yn ceisio byw gydag ef: o'i gymharu â'i dri aderyn ef yr oedd darllen Pererin Bunyan fel ymdopi â'r ABC.

Yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg daeth cwestiwn addysg a'r famiaith yn bwnc llosg ymhlith mwy nag ugain o genhedloedd diwladwriaeth yn Ewrop.

Roedd y system addysg ar ddeg lefel, ac roedd myfyrwyr y ddau ar bymtheg o golegau ymarfer dysgu hwythau'n gorfod cyfrannu i'r economi.

Ond ddiwedd yr wythnos hon y llynedd pan oeddwn ar wyliau yn yr Alban yr oedd yno goblyn o le wedi i hogan bedair ar bymtheg oed redeg bron yn boeth at Tiger Woods ar ddeunawfed grîn y Scottish Open a rhoi clamp o sws iddo fo a dawnsio o'i gwmpas.

Cafwyd amryw o nofelau'n ymdrin a'r bedwaredd ganrif ar bymtheg - Ar Fryniau'r Glaw ac Eryr Sylhet gan Merfyn Jones yn ymweud a'r India, ac yn arbennig helyntion y cenhadwyr cynnar yno, Llyfr Coch Sian a Sian a Luned gan Kathleen Wood, a Deunydd Dwbl gan Harri Williams sy'n bortread o Dostoiefsci.

Yn naturiol chefais i rioed ddim arlliw o gefnogaeth gan Mam wedi iddi ddeall o ddifri fy mod am fynd i'r mor ac ar ol gadael yr ysgol yn bymtheg oed euthum i weithio yn y Post yn cario teligramau a negeseuon, ond fy nod o hyd oedd cael lle ar long.

Tyfodd yn gyflym iawn yn y ddeunawfed a'r bedwaredd ganrif ar bymtheg ar hyd dyffrynoedd yr afon ac ar y bryniau gerllaw.

Erbyn yr ail ganrif ar bymtheg roedd y dystiolaeth fod y model hwn yn anghywir yn gryf iawn, ac fe'i disodlwyd gan fodel a osodai'r haul yng nghanol y bydysawd.

Ni fynnaf drafod yma odid ddim ar yr Oesau Canol a pharhad y math (neu'r mathau) o genedlaetholdeb a geid yno, am y rheswm syml fy mod o'r farn inni gael yn rhan o'n cynhysgaeth o'r unfed ganrif ar bymtheg i lawr lun ar genedlaetholdeb diwylliadol 'newydd', cenedlaetholdeb ag iddo nodweddion anfediefal, cenedlaetholdeb yn y meddwl a'r dychymyg a oedd yn ymgais i wrthsefyll nerth y dylanwad allanol a oedd arnom.

Torrwyd ein lawntiau ni am y tro cyntaf ar yr ail ar bymtheg o Ionawr eleni, eilwaith ar y dydd olaf o'r mis, dim unwaith yn ystod mis Chwefror, ni bu tyfiant yn ystod y mis hwnnw, ac yna ar y seithfed ar hugain o Fawrth.

Mae'n amhosibl yma olrhain yn fanwl y newidiadau a wnaethpwyd i lwybr Afon Cefni rhwng diwedd yr unfed ganrif ar bymtheg a chanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Dygwyd cyhuddiadau mwy difrifol yn erbyn cenhadwr Maulvi Bazaar yn fuan 'Roedd Bessie Jones wedi dod â dwy ferch Khasi, oedd bryd hynny yn ddwy ar bymtheg oed, i helpu gyda'r gwaith yn Maulvi a gofalu am y plant amddifaid oedd yn byw gyda Pengwern Jones yn y byngalo cenhadol.

'-R oedd gan y Pwyllgor Addysg restr ac arni enwau dwy ar bymtheg o ysgolion a oedd i'w cau.

'Roedd Meinir, fy ngwraig, yn hwylio yr union noson yna hefyd, yr ail ar bymtheg o Orffennaf ddwy flynedd yn ôl, ac fe suddodd y llong honno mewn storm!

mi roith Pero a finna wth i chi." Rhoddodd Elis Robaitsh holl rym ei bymtheg stôn y tu ôl i'r car a dechreuodd hwnnw dishian a thagu yn ffyrnig.

Ysgrifennodd yr hanesydd Herbert Butterfield, yn ei lyfr The Origins of Modern Science, : " Mae Chwyldro Wyddonol yr unfed ganrif ar bymtheg yn bwysicach na dim a ddigwyddodd ers cychwyn Cristionogaeth.

Yn weinidog ifanc, prynodd 'fwy nag un par o ddillad' gan Daniel Owen, 'gydag ambell ymgom yn yr ystafell fechan yng nghefn y siop.' Bywyd cyfnod Daniel Owen a ffurfiodd Elfed, a chariodd gydag ef, drwy ei oes faith, lawer iawn o nodau diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Mae pobol wedi codi tipyn o firi am ddiffyg gofal yr Amgueddfa Brydeinig o'r cerrig Elgin a gipiwyd o Wlad Groeg yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Pan ddatblygwyd ffotograffiaeth ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg cafodd seryddion fodd i gymryd lluniau hir o ddelweddau gwan iawn, a darganfuwyd nifer o bethau newydd oherwydd y datblygiad hwn.

Malwyr y gelwid y dynion hyn; yr oedd ganddynt ordd fawr yn pwyso rhywbeth o un pwys ar bymtheg i un pwys ar hugain; math o erfyn oedd hwn a chanddo un pen fflat a'r pen arall wedi ei finio, a choes bren ryw ddwy droedfedd o hyd iddo.

Y tro diwethaf y clywais yr opera, yr oeddwn yn grwt dwy ar bymtheg, a chefais y fraint o'i gweld yn cael ei pherfformio yn yr Opera yn Paris.

Mae cannoedd o garolau plygain sy'n dyddio'n ôl i'r ail ganrif ar bymtheg, y ddeunawfed ganrif a'r bedwaredd ganrif ar bymtheg yn dal yn boblogaidd heddiw.

Yn ystod y ddeunawfed a'r bedwaredd ganrif ar bymtheg cafwyd cyffro mawr ym maes glo de Cymru gyda llawer o wŷr amlwg yn egni%ol mewn gwahanol fannau.

Er bod pedwar deg wyth wedi marw allan o bron i bymtheg can o garcharorion, morwyr a milwyr a gludwyd mewn un ar ddeg o longau, roedd Capten Arthur Phillip wedi cyflawni un o fordeithiau enwocaf hanes y mor, dros bymtheng mil o filltiroedd heb golli'r un llong.Roedd y marwolaethau'n llawer mwy yn y llyngesau a'i dilynodd oherwydd gorlwytho, prinder bwyd, creulondeb annynol ac afiechydon a oedd yn deillio'n anorfod o'r sefyllfa ar y llongau, a'r ffaith bod y fordaith mor hir.

Mae'r manylion achyddol a geir yma yn newydd, ac yn cadarnhau'r darlun o Theophilus fel gþr bonheddig, ac yn ei osod mewn cefndir bonheddig, ar hyd glannau Teifi, a oedd o hyd yn Gymraeg ei iaith a'i ddiwylliant ar ddiwedd yr ail ganrif ar bymtheg.

Fel ardaloedd eraill Cymru bu'r faled yn arbennig o boblogaidd yn nyffryn Aman drwy gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Roedd yn bymtheg oed ac roedd ei fam yn barnu ei fod yn tyfu'n ddyn ifanc hardd, cryf.

Patrymau Datblygiad yn y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg

Yr oedd gwraig y Capten John Williams a gwraig y mêt yn y llong a boddwyd hwy gydag un ar bymtheg o'r criw.

Ond yr oedd gwaed oer yn brin yng nghanol yr ail ganrif ar bymtheg.

Fe'u cynhaliwyd yma tua diwedd y ddeunawfed ganrif neu'n gynnar yn nechrau'r bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Aethpwyd yn ôl i ganol y bedwaredd ganrif ar bymtheg trwy ofyn am Arwrgerdd, cam enfawr yn ôl i'r gorffennol wedi arbrofion chwyldroadol y dauddegau yng nghystadleuaeth y Goron.

Wele awdl a phryddest a roes imi lond calon o fwynhad ryw ddwy flynedd ar bymtheg yn ddiweddarach.

Ar ben hynny, yr oedd tri aelod o'r hen do, Beirdd Newydd diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau'r ugeinfed ganrif, yn beirniadu.

Yr oeddynt, fodd bynnag, ymhell o fod yn llwm eu byd, fel y dengys eu cartref helaeth sydd bellach wedi'i adfer gan yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol i fod yn rhywbeth tebyg i'r hyn ydoedd yn yr unfed ganrif ar bymtheg - proses sydd, gyda llaw, wedi profi fod y ty presennol, yn wir, yn fangre geni a magwraeth William Morgan, (yr oedd amheuaeth o'r blaen a allai fod yn ddigon cynnar).

Yr ail ar bymtheg oedd hi, mae hynny'n bendant i chi." Ceisiais innau gofio.

Pan y'm dewiswyd gyntaf yn flaenor yr oedd yna bedair gofalaeth ar bymtheg yn Henaduriaeth Dwyrain Meirionnydd.

Ychydig iawn o Annibynwyr cynnar Lloegr yn yr ail ganrif ar bymtheg a ddaeth i gysylltiad â Robert Browne neu Henry Barrow, heb sôn am Penri.

Uwchben y farchnad, mae un o orielau pwysicaf y ddinas sy'n cynnwys portreadau liwgar gan rai o brif arlunwyr Pþyl, yn arbennig o'r ddeunawfed a'r bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Dyma'r pedwerydd tro ar bymtheg i Gymdeithas y Gronyn Gwenith, Caernarfon gyflwyno pasiant.

Amser a lle: unfed ffens ar bymtheg, cwrs tair milltir dros y perthi, Sandown Park, dydd Gwener, Tachwedd, mewn glaw mân oer cyson.

Tudur Jones - Diwylliant Colegau Ymneilltuol y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg.

Ymhlith y llyfrau a gefais yr oedd dau hen lyfr Cymraeg o'r ail ganrif ar bymtheg nad oedd ddichon acel gafael arnynt.

Adlais ddiflanol o emynyddiaeth y ddeunawfed ganrif yw y nifer ddibwys o emynau gynyrchwyd yn ddiweddar, yn lle llais byw, penderfynol y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Yn ystod ail hanner yr ail ganrif ar bymtheg a rhan gyntaf y ddeunawfed ganrif, fe ddigwyddodd iddynt hwy yr un peth ag a ddigwyddodd i'r Crynwyr, ymwastatu, sobri, ar ôl cyffro'r Rhyfel Cartref a'r Interregnum, ymesmwythau.

Hyd at yr ail ganrif ar bymtheg Aberhoddni yw'r ffurf sy'n digwydd yn gyson.

Ganed Richard Davies rywbryd yn ystod deng mlynedd cyntaf yr unfed ganrif ar bymtheg - ni allwn fod yn fwy pendant na hynny, gwaetha'r modd.

Bu mesur ei gyflymdra yn fater o ddryswch i aml wyddonydd tan ddechrau'r bedwaredd ganrif ar bymtheg, pryd yr amcangyfrifwyd ei gyflymder yn llwyddiannus.

Roedd hi'n un ar bymtheg oed as wedi tyfu'n ferch ifanc dal, osgeiddig; y gwallt cyrliog melyn a fu ganddi pan oedd yn blentyn wedi tywyllu'n frown golau cochlyd.

Yn ystod y ddeunawfed a'r bedwaredd ganrif ar bymtheg cafwyd cyffro mawr ym maes glo de Cymru gyda llawer o wþr amlwg yn egni%ol mewn gwahanol fannau.

Mesur ddatblygwyd yn llysoedd Siapan yn yr ail-ganrif-ar-bymtheg drwy ymdrechion y bardd Matsuo Basho.

Nid oedd caniata/ u lle i'r drwg mewn llenyddiaeth yn arwain at afledneisrwydd, oherwydd roedd gwedduster yn un o ganonau beirniadol pwysig yr ail ganrif ar bymtheg a'r ddeunawfed.

Ond yr oedd un prydydd pur nodedig yn canu yn nyffryn Aman yn ystod chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg a oedd yn un o'r ychydig Gymry a fu byw ar gynnyrch ei awen, sef William Owen (Gwilym Meudwy; Gwilym Glan Llwchwr; Professor Owen).

roedd amryw o gyfeillion henry richard yn ei edmygu'n fawr am ei waith a'i safiad dros heddwch parhaol a byd-eang, ac fel arwydd o'u hedmygedd derbyniodd rodd o bymtheg cant o bunnoedd, ynghyd â beibl.