Mae ambell i greadur bach eithaf diniwed, eithaf clên a charedig yn mynd yn rêl cingron pan ddaw o i'r capel.

Clywai Wil yn y capel un Nos Sul fod Hopcyn Tyddyn Isaf wedi saethu ci defaid Mostyn Hywel y Cynghorydd Sir drwy amryfusedd.

Onibai i Wil Twmpath gael ei hudo i Wlad N'Og ar ei ffordd o ffair sglodion Capel Tarsis gyda llathen o wynwyn dros ei ysgwydd - bargen o stondin gynnyrch Mrs Harris y Gweinidog - mae'n amheus a fyddai pethau wedi digwydd fel y gwnaethont.

Daeth llawer iawn o bobl i'n tŷ ni i ddechrau, ac wedyn i Bethel, lle'r aethpwyd a hi, ac y cynhaliwyd cwrdd, a'r capel yn orlawn.

Ar y dechrau credir mai crwn oedd tu mewn i'r Capel gyda stôf yn y canol.

Roedd pawb am ei weld yn gwella, yn cryfhau digon i gymryd ei le yn nathliadau hanner canmlwyddiant y capel bach.

Felly, yr oedd Ioan Evans yn mynd a'i deulu i'r capel ar hyd yr haf am flynyddoedd gan wneud rhyw dair lîg a croesi dwy afon, ac yn y gwanwyn pan fyddai'r eira yn dadmar ar y mynyddoedd, 'roedd yr afonydd yn codi, a chawsom fwy nag un dychryn wrth ei mentro, gan fod yn dŵr yn dod i fewn i'r cerbyd.

Yn ôl trefn yr ardal byddai'r pregethwr yng nghapel Berffro yn y bore, capel Beulah yn y prynhawn ac yn Berffro eto yn y nos.

Bum mewn cyfarfodydd pregethu yno amryw o weithiau yn gwrando ar rai o'r "Hoelion Wyth" a'r capel yn orlawn, a chanu bendigedig er nad oedd offeryn yno'r pryd hynny.

Tra oedd pawb arall yn dilyn y llwybr tro am y capel, byddai Nan, gynted ag yr oedd hi drwy'r giât, yn rhuthro ar draws y gwelltglas, gan weiddi dros ei hysgwydd, 'Unionwch ffordd yr Arglwydd'.

Yn hyn o beth bu'r Capel Mawr yn freintiedig iawn yn fy nghyfnod i.

Roedd y cyfreithiau Cymreig yn gorchymyn i weision y brenin godi naw tŷ, gan gynnwys neuadd, ystafell wely, cegin, capel, ysgubor, odyn, ystabl, bragdy a thŷ bach, ar gyfer eu harglwydd.

Mewn ardal wasgaredig fel hon ym mlaenau'r cymoedd, heb bentrefi yn ganolfannau cymdeithasol, roedd i'r ysgol a'r capel le pwysig.

Dyna pam, mae'n amlwg, nad oedd y capel yn ganolfan gymdeithasol i'r teulu.

Ond 'does dim capel i'w goffa/ u bellach er bod yr Achos yn dal i rygnu 'mlaen am ryw hyd yn y festri .

'Roedd cyswllt a'r mor yn y capel hefyd.

Ni chafodd neb y gansen ond ein rhybuddio i beidio mynd at y capel wedyn, ond mae'n siwr fod clustia 'rhen Robaits yn llosgi.

Dywedir bod boneddiges yn byw yn yr ardal ar y pryd, a oedd yn dra gelyniaethus tuag at bobl y capel, neu 'y pengryniaid' fel y'i gelwid hwynt, ac iddi godi ffermdy Groes Gwta rhwng y Capel a'r ffordd fawr er mwyn ei guddio o'r golwg wrth fynd a dyfod ar ei theithiau.

O ganlyniad i archwiliad a wnaed gan arbenigwyr ar ran y Cyfundeb a'r adroddiad a gafwyd am ddiffygion yr adeilad, yn ogystal â'r ffaith fod rhif yr aelodaeth erbyn hyn wedi'i haneru i'r hyn a fu yn y gorffennol, rhoddwyd ystyriaeth ddwys i'r priodoldeb o gwtogi ar faint y capel.

Mae cofnod ar gael sydd yn tystio i ffyddlondeb arbennig Hugh Evans, Ty'n y Gilfach, yn y capel hwn, pan nad oedd neb ond ef am gyfnod i gyflawni swydd blaenor.

Addolent mewn capel Cymraeg, "Sant Ioan".

A dyma fi wedi rhoi rhyw fras ddarlun i chwi o hanes y Capel.

Beth wnanhw efo'r holl flaenoriaid - sylw bachog aelod ym Mhendref, oedd o'r farn mai uno'r capeli i greu un capel i bawb fydd yr ateg yn y diwedd.

Yr oedd croen y tŷ capel o lechi yn ogystal a'i do.

Y flwyddyn yma rydym yn brysur yn trefnu tuag at "concert" yn yr un capel ar Fawrth 4.

Sefydlwyd Cymdeithas Cymry Birkenhead ym 1961 a byddwn yn cyfarfod bob yn ail Nos Lun drwy'r gaeaf yn Festri Capel Salem, Laird Street, Penbedw.

Ar ôl mynych newid ysgwyddau tan yr arch hyd onid oeddynt yn friw gan y pellter, cyrhaeddwyd Capel Seion.

Dyna fe, ddarllenydd - yn llafn main, tal, teneu, gwledig, - mewn gwisg ddiaddurn a digon cyffredin yn dyfod trwy ddrws y capel - am dano y mae coat winlliw o frethyn gwlad wedi ei wau yn lled fras, a hono wedi gweled ei dyddiau goreu; ac oblegid ei fod wedi tyfu ar ol ei chael, edrychai yn fer a chwta - gwasgod o stwff ac un rhes o fotymau yn cau i fynu yn y glos am ddolen ei gadach India oedd yn dorch am ei wddf - llodrau o ffustian rhesog; a phar o esgidiau mawrion cryfion, gyda dwbl wadnau am ei draed, wedi eu pedoli yn ol ac yn mlaen; a'u llenwi â hoelion, ac ymylau hoelion y rhesau allanol yn amgylchu ymyl y gwadnau, fel y gallesid tybio y buasai eu cario yn ddigon o faich i unrhyw ddyn, heb sôn am gerdded ynddynt.

Ni ffurfiwyd eglwys yr adeg yma, ond parhâi'r rhai a addolai yn Stryd Henllan yn aelodau yn y Capel Mawr.

Cawn hefyd ddisgrifiadau manwl o'r ffordd y mae trigolion yr ardal yn ymateb i ddiflaniad Margaret a hanes cyflawn y golygfeydd yn y capel pan gyfyd cwestiynau am ei hymddygiad.

Y mae'n canu, nid yn unig gydag eraill, ond hefyd dros eraill; ac nid yn unig dros eraill o'i gylch yn y capel, ond dros rai nad ydynt yno.

Wedi misoedd o baratoi llanwyd y capel i'r ymylon a chafwyd hwyl ysgubol arni.

Wrth feddwl, 'roedd yna eraill wrth gwrs o blith aelodau'r capel yn yr un cyflwr â mi, yn rhyfedd iawn 'doeddyn nhw ddim i gyd yn gyfoedion a mi.

Gwerthodd hefyd y tai a feddiannodd megis Pembrey House, Gwesty'r Ashburnham, tafarndy'r Ship Aground a gwiath glo Cwm Capel gan wneud elw da bob tro.

Baladeulyn hefyd oedd enw'r afonydd a oedd yn cysylltu Llynnoedd Nantlle yn Nyffryn Nantlle ac y sydd o hyd yn cysylltu Llynnau Mymbyr ger Capel Curig.

Mrs Wilias, Tū Capel, fyddai yn dysgu rhain.

Mi fyddant i gyd o'r capel 'rŵan, ac mi fydd pawb yn Nhraethcoch yn gwybod fy mod i ar goll,' meddyliodd.

Roedd Llangernyw a'r capel wedi gofalu am hynny.

Cofia Tom Jones eu bod yn cysgu mewn gwlâu ar lawr Festri Capel heb fod ymhell o'r 'York Minster' enwog.

Yn lled dywyllwch y capel y mae Ceri Sherlock a thri arall yn eu cwman dros offer sain a sgrins yn cydgordio'r holl weithgarwch yn fyddar i diwn y criced yn y waliau.

Mae rhai o gwmpas sy'n ddigon pethma i godi cywilydd ar y diafol, ac maent yn dda ar eu gliniau yn y capel, er bod eu gweddiau cyn wanned a dwr'.

Pobl felly fyddai y dynion rheiny a godwyd yn y Capel - hwy fyddai wedyn ym mhob Cwm.

Ac wrth feddwl am hynny, mae o'n beth rhyfedd, yn 'tydi, fel mae ambell un yn newid pan ddaw o i mewn i'r capel?

Wrth sôn am fynychu'r capel yn blentyn noda hyn:

Wedi cael fy nerbyn a symud i'r Capel y mwynheais yr Ysgol Sul o ddifri oherwydd dyna pryd y dechreuasom drafod crefydd.

Roedd Mrs Margaret hayward yno i ddweud hanes y capel a dangos siol fenthyg yn llun Vosper.

Dechreuodd Janet ar ei gyrfa addysgol yn ysgol Tŷ Mawr, Capel Coch, ac Ysgol Gyfun Llangefni.

Ond eto roedd y rhan fwyaf o'r Cymry yn tueddu i berthyn i'r Capel pan ddes i i Aberdaron.

Pan oeddwn i'n blentyn capel gynt, fe ganwn yn y cwrdd y geiriau hynny sy'n sôn am 'Y Gūr wrth Ffynnon Jacob'.

Dioddefodd hi fygythiadau lawer ynglŷn â hyn gan gynnwys ei diarddel o unrhyw fraint deuluol, a hyn a ddigwyddodd oherwydd cariad a orfu a thrwy ddirgel ffyrdd priodwyd hwy yng nghapel Carmel a saif ychydig uwchben glofa Cwm Capel.

Yna, fel y daw yr adroddiad at ei derfyn gyda hanes ei dderbyniad i lawn aelodaeth o'r capel ym Mhennod XXV, dyna Hiraethog yn codi awgrym y mae eisoes wedi'i wneud ac yn sôn am garwriaeth Bob a Miss Evans.

Y peuoedd traddodiadol i'r Gymraeg oedd yr aelwyd, y teulu ymestynnol, y gymdogaeth, y gymuned, y capel neu'r eglwys a mannau gwaith.

Roedd y capel yn rhwydd lawn y noson honno hefyd ond ni chafwyd yr un wefr ac yn hytrach na chael "encore% mynd allan o diwn wnes i.

Er hynny, byddai ein hynafiaid yng Nghefn Brith yn falch o weld fod y Capel yma o hyd ac wedi ei addasu gogyfer ag anghenion y gynulleidfa sy'n cwrdd yno heddiw, er cymaint yw'r dirywiad crefyddol a ddigwyddodd yn ystod oes y rhai hynaf ohonom.

Ar ben hynny, mae yna sawl thema'n cael triniaeth eironig yn y llyfr ac, heb sbwylo'r peth, mae'r traddodiad o fynychu capel yn ei chael hi'n o ddrwg.

Yr edd hi'n selog ym mhethau'r capel hefyd.

Yr oedd dau dy yn uwch i fyny cyn cyrraedd Capel Nazareth MC lle bu y Parch.

Yn yr un flwyddyn, fe gafodd ardaloedd Capel Curig a Beddgelert eu trawsblannu i China dros dro wrth i Ingrid Bergman, seren Casablanca, ddod draw i Eryri i bortreadu'r genhadwraig Gladys Aylward yn The Inn of the Sixth Happiness.

'Roedd yno radio,flynyddoedd cyn i ni gael un yn Nhy Capel, fy nghartref erbyn hynny, ac uchafbwynt y pnawn fyddai'r darllediad a ddechreuai tua dau o'r gloch - Llundain yn galw pellafoedd yr Ymerodraeth Brydeinig.

Fe aeth drosodd i Efrog Newydd am rai blynyddoedd, a daeth yn ol i Gymru, ond yr oedd ei iechyd wedi torri i lawr a bu farw yn fuan a'i gladdu gyda'i ferch fach ym mynwent Capel Soar, Brynteg.

A ffrwyth hyn oedd y miloedd pobl ar hyd a lled y wlad a allai annerch cynulleidfa fawr mewn capel, eglwys a neuadd mewn Cymraeg graenus.

Cytunodd Pengwern i fynd am chwe mis o seibiant ar yr amod fod trefniadau'n cael eu gwneud i dalu'r ddyled oedd ar y capel lleol a hefyd i ofalu am y plant amddifaid.

Yma yng Nghymru bu protestio yn erbyn y bwriad i foddi Capel Celyn ac 'roedd Saunders Lewis wedi cynhyrfu'r dyfroedd yn ei ddarlith 'Tynged yr Iaith'. Ond 'roedd oes y brotest yn lledaenu drwy'r byd, y duon yn yr Unol Daleithiau a'r mudiad heddwch newydd a godasai o ganol tanchwa Hiroshima a Nagasaki.

Roedd y dorf niferus oedd yn bresennol yn y capel a'r amlosgfa yn dystiolaeth o'r parch.

Ynddi adroddir hanes y bardd 'mewn capel llwydaidd' yn gwrando ar hen bregethwr yn annog rhinweddau diweirdeb a hunanddisgyblaeth yn enw 'y Duw fu ar y Pren'.

Trefnasant eu bywyd yn y cymoedd poblog ar lun a delw y bywyd gwledig a'r capel yn ganolfan iddo.

Mae'n debygol mai Robert Jones, Tan y Bwlch; Hugh Evans, Tŷ'n y Gilfach; William Hughes, Tŷ'n Pant a John Hughes, Y Felin; a weithredai fel blaenoriaid ar y pryd, ac fe etholwyd David Pritchard, Hafodymaidd, yn ychwanegol atynt yn yr un flwyddyn ag y codwyd y Capel.

Cynhelir Ysgol Feithrin lewyrchus bob dydd yn neuadd y pentref a Chylch mam a'i Phlentyn yn festri Bethlehem, capel yr Annibynwyr Cymraeg.

Oni fu'n codi canu yn y Capel am flynyddoedd lawer?

Pan ai i'r capel, fe ai'n gynnar a chymryd sedd yn y cefn.

I aelodau'r hen Seilo, Ann Rhydderch yw merch Mair Hughes a arferai ganu'r organ yn y capel, a chawsom ei chwmni uwchben pryd o fwyd yn y Cross Foxes.

Y capel oedd sylfaen y patrwm hwnnw: Aem yno bron bob nos yn yr wythnos ac eithrio nos Sadwrn, ac yr oedd ein Suliau'n arbennig o lawn.

Bu farw Dafydd Lloyd yn fuan wedi iddynt symud i'r Tŷ Capel, ond fe gafodd ei weddw a'i ferch aros ymlaen.

Byddai Eisteddfod yn cael ei chynnal yn y capel bob blwyddyn yn y gwanwyn ac yno y dechreuais gystadlu.

Ond roedd yn harddach lle na'r un capel y bu ynddo erioed.

Gan eu bod yn byw yn ardal y Castell buont yn meddwl am y peth am beth amser ond pan glywyd bod gweinidog newydd yn dyfod i'r Capel Mawr dyna glensio'r ddadl.

Nid oedd fy mam yn grefyddlyd, ac ar nos Sul yn unig y gwelid hi yn y capel.

'Doedd o ddim yn drysorydd y capel am ddim.

Ac yn sicr doedden nhw ddim yn gapelwyr: doedd neb â phres yn mynd i'r capel.

Aeth Haydn yn groes i'w egwyddorion pan fenthycodd arian o'r capel i helpu Beti i ddelio gyda'i phroblemau ariannol.

Anfonodd David Lewis ef at gapel bach y Babell, ble roedd ei fab a ffermwyr eraill wrthi'n torri'r gwrych o amgylch y capel y pnawn hwnnw.

Ac fe gefais gyfarwyddiadau - manwl; pwy ffordd i'w dilyn allan o Langolwyn, troi i'r chwith wrth eglwys y Santes Fair, a dilyn y ffordd fawr am ryw ddwy filltir, troi oddi ar honno wedyn wrth westy'r Tarw Du, a dilyn y ffordd gulach i fyny'r llechwedd; troi heibio talcen capel Methodus a dilyn ffordd y chwarel garreg galch; yna, ar grib rhiw go serth, ac yng nghanol y wlad yr oedd Trem Arfon.

Dioddefodd hi fygythiadau lawer ynglyn â hyn gan gynnwys ei diarddel o unrhyw fraint deuluol, a hyn a ddigwyddodd oherwydd cariad a orfu a thrwy ddirgel ffyrdd priodwyd hwy yng nghapel Carmel a saif ychydig uwchben glofa Cwm Capel.

Fe fu ymron i mi golli'r capel Methodus yn y cenllif yma.

Etholwyd ef yn ddiacon yn Eglwys Annibynnol Pendref, ac ymddiddorai yn holl weithgareddau'r capel.

Yr oedd y Calfiniaid ymhlith y teilwriaid yn aelodau ym Methesda, capel gweithgar, bywiog a blaengar y Methodistiaid Calfinaidd yn yr Wyddgrug.

O'r pedwar ban ac ar eingion amser y lluniwyd inni wreiddiau i brofi sut y meithrinwyd brogarwch, capelgarwch, ysgolgarwch a thylwythgarwch, a dysgu drwy brofiad sut y gwnaeth gwaed a gwead greu un gymdeithas ddi- ddosbarth er bod rhaniadau emosiynol ynddi, megis rhwng capel ac eglwys, llawr gwlad a'r mynydd.

Diflaswyd ef ymhellach gan na chawsai alwad i weinidogaethu mewn Capel Annibynnol.

Ond 'roedd 'na rywbeth yn 'i natur o oedd yn mynnu cael tra-arglwyddiaethu - yn y capel, beth bynnag.

Byddai'r capel yn ganolfan gymdeithasol brysur drwy'r wythnos y pryd hynny.

Credir fod capel wedi ei gysegru i rhyw sant o'r enw Gwyddalus yn Nihewyd gynt.

A doedd ganddo ddim busnes yn mynychu'r Tŷ Capel ac yntau heb dywyllu rhiniog drws y capel ei hun er pan oedd yn llencyn.

'Roedd Charlie'n llofrudd ac mewn ffrwgwd gyda Mrs Mac ar do capel lleol disgynnodd Charlie i'w farwolaeth.

Ar ddiwedd arholiadau'r haf gofynnwyd i mi ddechrau cymryd fy nhro ar organ Capel Seion, ond teimlwn y byddai'n fuddiol i mi gael practis go iawn arni'n gyntaf.

Mae stori Toni Caroll yn dechrau yn blentyn yn y capel.

Un o'r pethau a filwriai yn erbyn fy ngwerthfawrogiad o'r capel oedd yr iaith a arferid yno.

Dafydd Meurig, Fron Ogwen, Tregarth, am osod peiriannau i drosglwyddo'r sain o'r capel i'r festri.

Doedd y ffaith fod pobl yn mynychu capel ac yn gwisgo'n barchus ac yn siarad yn neis ddim yn meddwl nad oedden nhw ddim yn medru ymddwyn yr un mor sglyfaethus â'r pethau meddwon rheiny fyddai'n taflyd if yny hyd bob man ar eu ffordd adref o barti.

'Mi 'dw i'n methu'ch dallt chi, Siôn Lias, yn gadael Capel Pen am yr eglwys,' meddai Madoc Jones, yr ysgolfeistr.

Yr oedd y Capel yn llawn.