Mewn ymdrech i geisio'u dal, aeth rhai o'r corachod ar draws eu llwybrau ond cafodd y rheiny eu sathru gan garnau'r ceffylau wrth iddyn nhw garlamu'n anweledig i ffwrdd.

Mae'r Diamwnt yn ymgais i gyflwyno'r ffordd y cymethir yr Ego â'r Hunan, y byd tadol â'r un famol, a'r symbolau o ymosodiaeth, atalnwydau a greddfau a gynrychiolir gan y cŵn, y ceffylau, yr ysgithr, y gweill a'r grib.

Y fam yn y cerbyd gyda'r rhai lleiaf, y tad yn gyrru un wagen, Iago yn gyrru y llall, a David Rhys y brawd hynaf yn gyrru y drol, a'r ddwy chwaer hynaf, Mary ac Elisabeth ar gefn ceffyl ar yn ail i yrru y gwartheg ar ceffylau.

O hir gysylltiad y ceffyl â'r diwydiant llechi daeth i fod sawl 'Llwybr Ceffylau'.

Profodd y pum niwrnod canlynol yn llawn difyrrwch hyd yr ymylon, a hwythau'n mwynhau nofio, sgi%o dros y dŵr, hwylio, chwarae tennis a marchogaeth ceffylau.

Eu hunig obaith am loches oedd trwyn o graig ychydig bellter i ffwrdd a gyrasant eu ceffylau ato.

Teimlai hwnnw'n ofnus oherwydd gwyddai mai neges annerbyniol iawn oedd ganddo i'w rhoi, ond dywedai wrtho'i hun mai nid ei fai e oedd fod llawer o'r ceffylau yn y fintai naill ai wedi, neu ar fin colli eu pedolau.

Roedd gan rai ceffylau ryw allu rhyfedd i synhwyro neu i 'gyfrif' y nifer o wagenni a roid iddynt i'w tynnu.

Yr oedd amryw o adeiladau'r gofaint yn rhy gyfyng i gael ceffylau dan do i'w pedoli, a gallai'r gof felly fod i mewn ac allan yn barhaus, bydded y tywydd y peth y bo.

Gwyddom yn dda fod y ceffyl i'n hynafiaid yn anifail cysegredig a bu'n arfer unwaith i osod penglogau ceffylau yn sylfeini tai, adeiladau fferm ac eglwysi yn y gred eu bod yn gyfrwng i'w diogelu rhag ysbrydion drwg a melltith.

Carlamodd y ceffylau ymlaen drwy giât y Royal Hotel, a'r gweision yno'n rhedeg allan i weld beth oedd wedi digwydd.

Dylent fod wedi cael eu pedoli oriau ynghynt a doedd dim synnwyr iddyn nhw fynd gam ymhellach - fyddai ceffylau cloff yn dda i ddim i neb.

Yr adeg hyn aeth pont yr Hendre i lawr o dan wagen a llwyth o had alffalffa, a bu i'r gyrrwr a'r ceffylau farw yn y ddamwain; o'r herwydd 'roedd rhaid i Mrs Freeman fynd mewn cerbyd at yr afon, croesi ar y bont droed gyda'r basgedi menyn, a chael menthyg cerbyd Thomas Pugh i fynd at Drelew.

Lle'r oedd hi'n beth cyffredin iawn gweld ceffylau ar y tir ac ar y ffyrdd ac mewn gwahanol ddiwydiannau, erbyn heddiw prin iawn ydynt.

Byddai gosod bedwen wedi ei haddurno â rhubannau coch a gwyn i bwyso yn erbyn drws y stabal yn amddiffyn y ceffylau rhag eu rheibio.

Ond ysgwyd eu pennau a wnaeth y tri arall ac edrych i lawr ar gefnau eu ceffylau.

Cofio fel oedd ei mam yn hel ei dilladau i'r trynciau ar frys a'r tad yn clymu y ceffylau wrth y wagen a'r trap i ffoi am ei heinioes fel y dywedodd Eluned yn "Dringo'r Andes".

Doedd dim modd dianc o'r cylch o gleddyfau, morthwylion a bwyeill, hyd yn oed ar gefn eu ceffylau.

Roedd yn berchen ar ddwy ferlen a ddefnyddid fel ceffylau gwaith ar y tyddyn.

Roedd Thomas Parry'n gyfeillgar â theulu Tyddyn Bach, ac wedi bod yno'n clipio ceffylau un noson.

Cysgu'n y llofft stabal oedd y gweision un noson ychydig wedyn, pan ddeffrowyd pawb ohonynt gan sūn ceffylau'n carlamu i'r iard, ac yna sūn ratchet brêc yn cael ei dynnu.

Pan nad oedd ond llwybrau digon garw ac anhygyrch i fynd i'r chwareli cynnar cludid y cynnyrch ohonynt mewn cewyll ar gefnau ceffylau a merlod.

Bellach does ond ambell atgof yn aros o ran y ceffyl yng ngweithio't chwareli, a hynny dros ddegawdau lawer, ac hefyd ambell i enw, fel - Llwybr y Gaseg Wen a Llwybr y Ceffylau, - yn eco o'u rhan hanfodol ym mhatrwm y gweithio.

Nid edrychai'n fygythiad i ddim ar y pryd wrth i'r perchnogion newydd balch eistedd o'i flaen am y tro cyntaf i wylio'r ceffylau yn neidio'r clwydi neu'r dawnswyr syber yn chwyrlio'u partneriaid fflownsiog ar loriau llithrig y neuaddau crand berfeddion nos.

Ar adegau eraill, rhoddir pin a ddefnyddiwyd i wneud gwisg briodas drwy enwau'r ceffylau fydd yn rhedeg mewn ras.

Gwyddent yn iawn beth oedd ystyr y corn yn canu i ddweud fod diwrnod gwaith ar ben, ac mae cof o hyd am geffyl a weithiai yn Chwareli'r Oakeley, pan ollyngid ef o'r tresi ar ganiad y corn, yn mynd ar hyd rhan o'r chwarel a thrwy y Lefal Galad, yna dilyn Llwybr y Ceffylau oedd yn mynd dros geg y Twnnel Mawr, i lawr i'r ffordd fawr ac i'w stabl yn y Rhiw ac at y minsiar heb neb wrth ei ben i'r dywys.

noson cynt, cyn iddo fynd i'w wely, roedd dau rhinoseros ar y teledu yn hel yn erbyn ei gilydd yn union fel y byddai ceffylau'n gwneud yng nghae Ffermau Isa'.

Ond wrth fynd heibio i stesion Caernarfon, dyma drên yn gollwng chwibaniad uchel, a'r ceffylau'n neidio ymlaen mewn dychryn.

Disgleiriai'r barrug clir ar y coed a'r caeau ac yr oedd pob man yn ddistaw ar wahân i glip-glop y ceffylau.

Sūn ceffylau'n carlamu'n wyllt, a ratchet y brêc yn cael ei dynnu.

Rhaid oedd i'r llwybr hwn fod mor wastad â phosib i helpu'r ceffylau ac felly torwyd i lawr drwy'r graig mewn mannau ac ambell waith i ddyfnder o bymtheg troedfedd a mwy.

Ond os bydd Gwyl Cheltenham yn mynd rhagddi, ni fydd ceffylau Ffrainc yno.

Roedd y morwyr a rowliai'r casgenni'n anadlu fel ceffylau gwedd pan ddaeth y pentre a'r hofeldai gwyngalchog i'r golwg drachefn.

Collodd Y Barri, ceffylau blaen y Cynghrair Cenedlaethol, yn annisgwyl i Lido Afan neithiwr.

Mae elfen gref o lwc neu anlwc mewn rasio ceffylau hefyd.

Wyddwn i ddim am ffordd o wneud bywoliaeth ar wahân i farchogaeth ceffylau yn gyflym dros bob math o rwystrau, a doedd hi ddim yn job y gallai neb ei gwneud os nad oedd ei galon yn y gwaith.

Daeth Sir Aberteifi, yn arbennig yr ardaloedd o amgylch Tregaron, yn enwog am fagu ceffylau o bob math, a manteisiodd y ffermwyr ar y cyfle i'w gwerthu yn y gwahanol ffeiriau, fel Ffair Garon a Ffair Dalis Llanbed.

Nid rhyfedd felly fod ambell i of yn ddrwg ei hwyl ac yn atgofio'r ffermwyr y byddai'n well pe baent wedi bod yn y Capel y diwrnod cynt (y Sul) na phechu drwy godi traed eu ceffylau i'w harchwilio.

'Fe glywa'i swn dyfroedd a llifogydd ofnadwy,' meddai hi, 'a swn peiriannau na welodd neb eu bath.' 'Pan fydda'i farw,' meddai hi dro arall, 'gofelwch raffu fy arch ar yr elor.' Ni chymerwyd sylw o'i chyngor ond ar ddydd ei hangladd fe ddychrynodd y ceffylau a dechrau carlamu a phan ddymchwelodd yr elor feirch fe syrthiodd arch Gwenno i lawr i ryw geunant.

Dyna paham y pedolid y ceffylau yn yr awyr agored tu allan i ddrws yr efail.

Daeth y bachyn o'i afael, ac fe dynnodd y ceffylau y coitsmon oddiar y brêc.

Ceisiodd wau ei ffordd drwy'r dyrfa a'r ceffylau, a chyhyrau'i freichiau'n dyheu am roi'r gurfa.

Byddai'r goets yn aros wrth y Bont Fawr yn Llanrwst a thra byddai osleriaid yr Eagles yn newid y ceffylau, byddai rhai o'r boneddigion yn taflu arian i'r afon a byddai Twm yn neidio i'r gwaelod i'w codi.

Gweryrodd y ceffylau'n falch pan welsant Caradog a'r rhyfelwyr yn cyrraedd atyn nhw.

Yr oedd y swyddogion wedi llogi brec, ond gan sgrechfeydd y dyrfa a'r wasgfa fawr fe redodd y ceffylau'n wyllt ac anafwyd un ohonynt mor ddrwg nes gorfod ei saethu yn y fan a'r lle.

Dymchwelodd y chest de y funud y cychwynnodd y ceffylau a'r injan ar eu taith a thaflwyd y gwas bach yn bendramwnwgl i ganol y gwair.

Lle gwych i gyflwyno rhaglen radio yw'r 'Rynek' enfawr - digon o gyfle i ddal sain cefndir prysurdeb y farchnad, clip-clop y ceffylau, y bandiau jazz a'r bandiau sipsi sy'n diddanu'r torfeydd bob Sadwrn.

Ar droad y ganrif yr oedd llafur a'i natur yn wahanol - caib, rhaw, ceffylau a chwys wyneb oedd tu ôl i waith yr Alwen.