Cefni

Cof gennyf o deithio droeon i Sir Fôn yn ystod y pedwardegau i wylio adar, ac uchafbwynt ymweliad berfedd gaeaf fyddai taro heibio Cors Cefni i gael golwg ar y Gwyddau Dalcenwen fyddai'n treulio rhan o'r gaeaf yno.

Tan yn gymharol ddiweddar yr oedd yr iseldir corsiog hwn yn ymestyn o'r dref i'r môr, yn fath o aber eang i Afon Cefni, aber yr oedd ynddo lanw a thrai, ac a rannai Fôn yn ddwy, Sir Fôn Fawr a Sir Fôn Fach.

Ailgyfeiriwyd Afon Cefni unwaith yn rhagor.

Mae rhwydwaith Afon Cefni, un o brif afonydd Môn, yn gymhleth iawn.

Cyrhaeddodd cadwraeth yn rhy ddiweddar i arbed gwyddau Cefni, a gwelwyd sawl tro ar fyd yn y cyfamser, a hwnnw'n newid er gwell i lawer o hwyaid a rhai o adar eraill y tiroedd gwlyb.

Yn nhref Llangefni ac yn ei chyffiniau mae nifer o byllau yn Afon Cefni, a rhoddwyd enwau ar bob un.

Mae'n amhosibl yma olrhain yn fanwl y newidiadau a wnaethpwyd i lwybr Afon Cefni rhwng diwedd yr unfed ganrif ar bymtheg a chanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Yr ochr draw i Gob Malltraeth, mae Afon Cefni yn llifo'n naturiol unwaith eto, ac yn lledu'n aber eang.

Awgryma Henry Rowlands fod Cafnan (neu Cafnant) yn dynodi lle '...' , ac er bod Syr Ifor Williams hefyd yn egluro Cefni yn yr un modd nid yw'n sôn dim am Cafnan.

Y mae dadansoddiad o nodau uchder ar fapiau AO, fel yr enwau Glan-yr-afon a Rhyd Lydan, yn tystio ymhellach i'r ffaith mai i'r gorllewin o'r llwybr presennol y gorweddai llwybr gwreiddiol Afon Cefni o ad-drefnu'r rhwydwaith traenio crewyd sianelau dwr hollol newydd, sianelau y rhoddwyd enwau penodol iddynt.

Mae Llyn Cefni, sydd dipyn yn is, i'r dwyrain o Fodffordd, yn fwy diweddar o lawer.

Yn ei rhan ganol, mae Afon Cefni'n llifo drwy bedwar llyn.

Bu yn Ysbyty Gwynedd am gyfnod ac fe'i symudwyd oddi yno i'r Cefni.

Mae'r enw hwn yn sicr yn cyd-fynd â ffurf ddaearyddol Dyffryn Cefni, yn enwedig felly'r rhan ohono sydd uwchlaw Llangefni.