Nid rhyfedd ychwaith i'r beirdd gydnabod bod pwyslais ar achau a disgynyddiaeth yn nodwedd hanfodol angenrheidiol yn eu cerddi.

Crynhoi'r cyfan ynghyd ( drwy gyfrwng cerddi'r Eisteddfod yn ystod dau ddegawd olaf y ganrif ), a diweddu'n weddol optomistaidd ar ôl canrif gythryblus, gan edrych ymlaen at gyfnod newydd cyffrous yn hanes Cymru, ond gan sylweddoli ar yr un pryd fod problemau yn bod yng Nghymru o hyd, ac y bydd sawl brwydyr i'w hymladd yn y dyfodol.

Manteisiodd rhai o'r cystadleuwyr ar ofynion penagored y gystadleuaeth ac anfon cerddi vers libre cynganeddol i'r gystadleuaeth, gan gynnwys y bardd buddugol.

Cerddi Cwrs y Byd gan Wynne Ellis.

Cerddi eraill: Dilyniant gan Donald Evans a ffafriai Gwyn Thomas.

Cerddi eraill: W. D. Williams oedd yr ail, ac 'roedd dau o brifeirdd y dyfodol hefyd yn y gystadleuaeth, Mathonwy Hughes ac E. Llwyd Williams.

Dyma ei degfed cyfrol o gerddi a'r drydedd i gynnwys cyfieithiadau Saesneg ochr yn ochr a'r cerddi gwreiddiol.

Mae cerddi Horas neu Fyrsil yn llawn o bethau felly.

Mae iaith y cerddi yn llifo'n bwrpasol ac nid yw'r geiriau, fel arfer, yn cael eu gwanhau ar ôl eu trosi.

Y mae'n gofiant i fardd ifanc addawol, ac y mae'r cerddi a gyhoeddir ynddo, ynghyd â'u cefndir, yn ychwanegu llawer at ein dirnadaeth o farddoniaeth Gymraeg y Rhyfel Byd Cyntaf.

Cerddi eraill: Waldo Williams oedd yr ail am y Gadair, ac fe'i ceryddwyd am ei frys a'i flerwch.

Llwyddodd y cerddi hyn i lusgo cystadleuaeth y Goron o'r merddwr yr oedd ynddo ar y pryd, a rhoi nod a chyfeiriad pendant i feirdd rhydd y dyfodol.

Cerddi ychydig yn fwy cofiadwy i mi oedd y rhai am y Gymru gyfoes.Mae Croesawu'r Cynulliad yn felys chwerw ei naws wrth i'r bardd gymharu sefyllfa o lawenydd yn ein gwlad ni a sefyllfa boenus barhaus Iwerddon.

Cerddi sy'n rhan o stori a geir ganddo'n aml, a rhaid cael y stori%wr a'r stori ynghyd i'w gwneud hwy'n wirioneddol effeithiol.

Cerddi eraill: Dafydd Jones, Ffair Rhos, Prifardd coronog 1966, oedd yr ail, a Tom Parry-Jones oedd y trydydd.

Ceir cerddi sy'n disgrifio pellafoedd byd; fel Fietnam ac Efrog Newydd gyda Menna yn llwyddo i droi ei sylwadau craff ar y brodorion yn farddoniaeth apelgar.

Cerddi eraill: Pryddest dafodieithol Dyfnallt Morgan am y llen yn disgyn ar Gymreictod, ar ddiwylliant Cymraeg ac ar yr iaith yn rhai o gymoedd De Cymru, a ffafriai Saunders Lewis, a hi oedd y bryddest orau o bell ffordd.

Cerddi eraill: Gosodwyd pryddest John Llewelyn Roberts yn uchel yn y gystadleuaeth.

Cerddi eraill: Amanwy, Arthur Gwynn Jones, y telynegwr, ac O. J. Williams, a oedd yn ail.

Byd natur sy'n cynnig ei hun yn ddelweddau i'r rhan fwyaf o'r cerddi ac mae hynny'n eu gwneud yn bleser i'w darllen.

Yn y cerddi hyn y mae Iwan Llwyd yn ceisio canu'r genedl yn ôl i'w bodolaeth.

Cerddi eraill: Edgar Phillips oedd y trydydd i bob pwrpas, a Rolant o Fôn yn ail.

Yn y gynhadledd hon y penderfynwyd cyhoeddi - diolch i'r Weinyddiaeth - Atlas Ceredigion, Detholiad o Bant a Bryn, Cerddi Gwlad ac Ysgol, Stori%au o Chwedlau Sir Aberteifi a Cen Ceredigion.

O reidrwydd ceir mynych ailadrodd, ac mae'r golygydd ei hun hefyd yn trafod y cerddi hyn.

Yn y rhaglen ddogfen Zero Gravity: A Space Requiem ar BBC Dau, clywsom sut yr aeth ati i ysgrifennur cerddi (a ddarllenwyd gan Lindsay Duncan) ai theimladau wrth iddi aros iddo ddychwelyd yn ddiogel.

Cerddi eraill: Y pum bardd gorau yn y gystadleuaeth oedd L. Haydn Lewis, G. J. Roberts, T. R. Jones, John Roderick Rees a Rhydwen Williams.

Er mai prif lyfr John Addington Symonds ydoedd The History of the Italian Renaissance, ac er bod y llyfr hwnnw ar ryw ystyr yn hollol nodweddiadol o nawdegau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg ac o ddechrau'r ugeinfed, ei lyfr mwyaf poblogaidd ydoedd Wine, Women and Song: Mediaeval Latin Students', llyfr a dynnodd y llen oddi ar gerddi'r Ysgolheigion Crwydrad, ac, fel y cawn weld, yr oedd eraill wrthi'n dadlennu byd cerddi'r Trwbadwriaid.

Dyma un o'r cerddi a glywyd yn Sioe Beirdd 1995, Bol a Chyfri' Banc a fu o amgylch Cymru yn ddiweddar.

Cerddi eraill: Pryddest Dewi Emrys a ffafriai J. E. Moelwyn Hughes.

Flynyddoedd yn ôl, cerddi A.A.Milne yn y gyfres When We Were Very Young oeddwn i yn eu darllen a chael fy hudo gan y geiriau a'r delweddau hyfryd.

Cerddi eraill: Yr oedd gan Caradog Prichard ac Euros Bowen awdlau afrwydd iawn yn y gystadleuaeth.

Cerddi eraill: Donald Evans, Selwyn Griffith.

Cerddi eraill: 'Roedd Dewi Emrys wedi cystadlu eto, gyda dwy awdl, a lluniwyd awdl ar y cyd gan Wil Ifan a James Evans.

Troais yn awchus at y cerddi - a chael siom.

Mae'r cerddi'n ddoniol, yn ddiniwed ac yn annwyl.

Pob parch i bawb sy'n cael Cerddi'r Gaeaf at eu chwaeth (ac 'rwyf innau yn eu mysg) ond yr un parch i'r rhai y mae eu barn yn amau'r clod a roir i 'Awdl yr Haf' ('rwyf ymysg y rheini hefyd).

Er angen egluro'r cyfeiriadau ynddynt, nid cerddi amwys mohonynt a phrin y gellir anghytuno ynghylch eu cynnwys.

Cywaith rhwng dau fardd oedd y cerddi buddugol, ac ni chaniateir cywaith yn y gystadleuaeth.

Cerddi eraill: Awdl gan Emrys Roberts a ffafriai Euros Bowen.

Nodweddir llawer o'u canu hwy gan yr ysgafnder a berthynai i'r traddodiad gwledig fel y'i ceir yn y penillion pyncio a'r cerddi ymddiddan.

Fel yn yr ysgol rad yn ôl Ieuan Glan Geirionydd, y tebyg yw mai 'Cerddi Homer a Virgil geinber' a bynciai Morgan ym mhorth plasty Gwedir dan ofal y caplan, neu o leiaf gerddi Virgil, gan ei bod yn bur sicr mai ar ramadeg a llenyddiaeth Ladin y byddai prif bwyslais yr addysg a geid yno - er ei bod yn debygol fod Saesneg ac egwyddorion y grefydd newydd Anglicanaidd yn cael eu dysgu hefyd.

Cerddi Saesneg a ddarllenwyd yn yr orsedd gyntaf, rhag gadael y Saeson, meddid, yn y tywyllwch o'r hyn a oedd yn mynd ymlaen, ac urddwyd o leiaf ddau yn Feirdd.

Teimla'r bardd angerdd mawr tuag at gymeriadau gwladgarol fel y dengys y cerddi i Michael Collins ac Elfed Lewis.

Cerddi eraill: Wil Ifan oedd yr ail am y Goron.

Ceir tetsun pob Cadair a Choron ynghyd a manylion o'r beirniaid, yr enillydd, cerdi gwrthodedig ac ymateb a dadansoddiad Alan Llwyd o'r testun, y cerddi, a'r beirniaid.

Cerddi eraill: Cystadleuaeth hynod o gryf oedd hon a sawl un o Brifeirdd y gorffennol a'r dyfodol wedi cystadlu: Gwilym R. Jones, Edgar Phillips, J. M. Edwards, Dewi Emrys, Gwyndaf, Tom Parry-Jones, a William Morris a ddyfarnwyd yn ail.

Cerddi eraill: Yr ail oedd Elwyn Evans, mab Wil Ifan, a oedd wedi llunio pryddest afaelgar, gref am ei brofiadau fel milwr yn yr Ail Ryfel Byd.

Cerddi eraill: D. J. Davies, Prifardd y Gadair 1932, oedd yr ail, ac 'roedd awdl gan Dewi Emrys yn uchel yn y gystadleuaeth hefyd.

Cerddi eraill: Gwyndaf, gyda cherdd vers libre cynganeddol, y tro cyntaf i gerdd o'r fath gyrraedd cystadleuaeth y Gadair, Caradog Prichard a Brinley Richards, gydag awdl ddychan ysgafn.

Cerddi eraill: Y bryddest orau yn ôl Gwylfa oedd pryddest J. Dyfnallt Owen, prifardd coronog 1907.

Yn y cerddi hyn mae Caradog Prichard yn trafod gwallgofrwydd, pwnc a oedd yn agos iawn at ei galon gan iddo weld ei fam ei hun yn dioddef ac yn gorfod mynd i Ysbyty'r Meddwl yn Ninbych.

Cerddi eraill: Un o'r cystadleuwyr aflwyddiannus oedd Ben Bowen eto.

Darluniwyd y llyfr gan y cartwnydd poblogaidd, Siôn Morris, ac mae ei luniau bywiog yn adlewyrchu naws a hwyl y cerddi.

Cerddi eraill: Hedd Wyn oedd yr ail, ond iddo ef y dymunai J. J. Williams roi'r Gadair.

Cerddi eraill: Donald Evans oedd yr ail, a byddai wedi cael ei gadeirio pe na bai Dic Jones yn y gystadleuaeth.

Cerddi eraill: Daeth Gwilym Ceri Jones (Prifardd y Gadair, 1955) yn ail am y Gadair.

Cerddi eraill: Cystadleuaeth hanesyddol ac unigryw.

Cerddi eraill: Pryddest gan W. R. P. George a ffafriai L. Haydn Lewis.

Is-deitl gwreiddiol y ddwy oedd 'Rhapsodi' a 'Palinod' ond ni cheir hyn yn Cerddi.

Ond erbyn ei chyhoeddi yn Cerddi'r Gaeaf newidiwyd peth arni.

Y mae'r cerddi hyn gyda'u hangerdd dwys yn goffâd teilwng iawn hefyd i fechgyn ifanc eraill yn Uwchaled (a llawer ardal debyg iddi) a gollwyd yn y Rhyfel, a mab Penyfed yn eu plith.

Cerddi eraill: Gwynn ap Gwilym oedd yr ail.

Cerddi cryf am gyfraniad y Dysgwyr i'r Gymru newydd hyderus.

Mae cael y cyfieithiad yn agoriad llygad - nid i ddeall y cerddi, ond i weld cerdd o safbwynt rhywun arall.

Dyna'r prif fannau, ac yr oeddynt yn tynnu o dan seiliau'r holl farddoniaeth eisteddfodol, ac yn enwedig cerddi uchelgeisiol y Bardd Newydd.

Un o'r cerddi enwocaf yw un Iolo Goch yn disgrifio llys Sycharth ym Mhowys.

Fe ofynais y cwestiwn yna oherwydd rydych yn dweud am Dduw yn un o'ch cerddi, "We had a Welsh name for him." Ydych chi'n teimlo fod yr ardal hon yn Seisnigeiddio yn fawr iawn yn ddiweddar?

Cerddi Eraill.

Cerddi eraill: Dewi Emrys.

Cerddi eraill: mynnai Waldo goroni pryddest Dafydd Owen, ond ni fynnai'r ddau feirniad arall gytuno ag ef.

Cerddi eraill: Gosodwyd pryddest gan Harri Gwynn yn uchel yn y gystadleuaeth.

Ym maes serch a charu y mae Menna'n rhagori fel y gwelir yn y cerddi Croen ac Asgwrn, Y Galon Goch, Ffynnon a Dim ond Camedd.

Gan fod cerddi'r beirdd proffesiynol yn cael eu datgan i gyfeiliant telyn neu grwth (mewn dull y collasom ni yn llwyr ei gyfrinach), fe ffurfiai'r beirdd ynghyd â'r telynorion a'r crythorion un dosbarth o wŷr wrth gerdd, a thebyg fod y cyfarwyddiaid - y gwŷr a adroddai'r hen chwedlau - hwythau'n perthyn i'r dosbarth hwn tra parhaent.

Cerddi eraill: Un o'r cystadleuwyr aflwyddiannus oedd Dewi Emrys, a fanteisiodd ar y storm o brotest a ddilynodd i dynnu sylw at ei bryddest ei hun.

Yr oedd comisiynur cerddi gan Iwan Llwyd, yn Gymraeg, a Gillian Clarke, yn Saesneg, yn syniad da.

Cerddi eraill: Amanwy a Gwilym R. Jones.

Er bod y beirniaid yn amlwg yn meddwl mai cerddi Ianws oedd y gorau, gwobrwywyd Meirion Evans.

Cerddi lliwgar i'w mwynhau yw'r rhan fwyaf, cerddi y galwch eu darllen drosodd a throsodd a gweld profiad newydd ynddynt bob tro.

Cerddi ardderchog yn wir.

Y mae cerddi o'r fath ar gael ond tystiolaeth wael ydynt i ddigwyddiadau hanesyddol.

Cerddi eraill: Donald Evans, Einion Evans ac Idwal Lloyd.

Cerddi eraill: Dic Jones oedd yr ail.

Peth arall sy'n egluro bodolaeth y cerddi hyn yw effeithiau'r pla.

Mae nodiadau yng nghefn y llyfr i gynorthwyo'r darllenydd ddeall cefndir y cerddi a'r awdur ei hun.

Cerddi eraill: un o'r pedwar cystadleuydd oedd Hedd Wyn, ond ni chafodd feirniadaeth ffafriol, yn enwedig gan John Morris-Jones.

Cyfieithwyd y cerddi hyn gan bump o lenorion, Joseph P.Clancy, Gillian Clarke, Tony Conran, Elin ap Hywel a Nigel Jenkins.

Ond yn y cerddi gorau nid y trosiadau unigol achlysurol hyn sy'n arwyddocaol - er nad anwybyddir y rhain, wrth gwrs - ond bod y cerddi yn eu cyfanrwydd yn drosiadol.

Ond mae'n rhaid cofio mai bardd proffesiynol oedd Lewis Glyn Cothi, yn ennill ei fywoliaeth trwy ganu cerddi am dâl.

Mae marwnadau i arglwyddi ymhlith y cerddi cynharaf yn y Gymraeg, ac mae'n amlwg fod cryfder y traddodiad hwnnw'n ffactor bwysig yma.

Mae'n ddiddorol fod nifer o'r beirdd Cymraeg a farwnadodd eu plant eu hunain yn dweud eu bod yn methu canu bellach, fel petaent yn uniaethu'r plant â'u hawen (ac eto mae'u cerddi'n gwrthddweud eu honiadau!).

Fy nheimlad i ynghylch 'Dwy Gerdd' bob amser (hyd yn oed pan astudiem Cerddi yn y Chweched Dosbarth yn Nhytandomen, newydd gyhoeddi'r llyfr) yw mai ei man cychwyn, ei hysmudiad sylfaenol fu serth a rhyw fath o fethiant a fu ynghylch hynny.

Cafwyd cnwd o gerddi modern/ realaidd ar ôl 1915 ac ar ôl y Rhyfel Mawr: cerddi rhyfel Cynan, 'Atgof', a cherddi Caradog Prichard.

Cerddi eraill: Emrys Roberts, John Gwilym Jones (Prifardd y Gadair, 1981), G. J. Roberts (a fu farw yn fuan ar ôl iddo gwblhau'r awdl) a Mathonwy Hughes.

Cerddi eraill: Roy Stephens, Donald Evans, Tom Parry-Jones.

Cerddi eraill: Mathonwy Hughes oedd yr ail.

Cerddi Eraill: Bu bron i ddwbwl unigryw ddigwydd yn yr Eisteddfod hon.

Cerddi eraill: Ieuan Wyn a Tom Parry-Jones oedd y ddau orau.

Cerddi eraill: Thomas Parry a Dewi Emrys yn y dosbarth cyntaf, Rolant o Fôn, W. Roger Hughes a Dewi Aeron yn yr ail ddosbarth.

James Jones yn gywaith oherwydd ei fod ef a Jon Dressel wedi bod yn gweithio ar y cerddi ochr yn ochr â'i gilydd.

Fe Mm yn ddigon haerllug unwaith i ofyn iddo p'un o'r cerddi yn Dail Pren oedd orau ganddo ef.