all neb wadu, er bod yr ordeinio'n hollol anorfod, eto perigl yr ordeinio, perigl mynd yn gyfundeb ar wahan, ydy ei bod hi/ n haws llithro oddi wrth yr hen Erthyglau, yr hen Homiliau, rhoi llai o bwys arnyn-nhw, cymryd haearn y ffrwyn rhwng ein dannedd, penderfynu pynciau credo heb gadw mewn cof mai etifeddiath ydy'r Ffydd, ac mai cadw'r ffydd, traddodi, ydy swydd pregethwr, nid ymresymu'n rhydd.

Daeth â llawer o atgofion ac o straeon yn ôl i'r cof, a nifer o ddywediadau rhyfedd, a'r ffordd wahanol o edrych ar bethau ddaru mi ddod ar eu traws pan oeddwn yno.

Cyndyn iawn i gymryd rhan mewn unrhyw weithred filwrol fu'r Almaen ers ailuno'r wlad yn 1989 oherwydd y cof am ddinistr yr Ail Ryfel Byd.

Ni all neb anghofio'i brofiadau trist a llon, tawel a chynhyrfus, tra bo'r cof yn effro a'r gydwybod yn fyw.

Cofiaf hefyd y pleser a gafodd o fynychu Eglwys y Nyfer yn rheolaidd a'r cof cysegredig o dderbyn Bedydd Esgob yno yng nghwmni merched y Plas.

Ar ôl cyfnod llwyddiannus iawn gyda'r RSC a gwaith teledu sylweddol - drama David Mercer, Let's Murder Vivaldi, yn fwyaf nodedig - dechreuodd enw Glenda Jackson gofrestru yn y cof.

Fe'u tynnwyd gan y ffotograffydd ifanc o Aberystwyth, Aled Jenkins, ac mae'r profiadau a gafodd wrth gwblhau'r dasg yn aros yn y cof...

Erys geiriau Hywel Evans yn y cof.

Gwylnos er cof am fam ifanc

Mae dylanwad y llawenydd hwnnw yn y gwaith yn dal i lynu yn y cof.

Mae'r emynau hynny yn rhan o wead cof ac ymadrodd nifer fawr ohonom, yn arbennig felly y rheini a faged gyda'r Annibynwyr.

Un llyfr sydd, un ffynnon, un dysgawdwr, un goleuni, ac ymadroddion fel 'llyfr y bywyd, ffynnon dwfr y bywyd, ni a wyddom mai dysgawdwr wyt Ti wedi dyfod oddi wrth Dduw, Goleuni y byd ydwyf i' yn dod i'r cof.

Yr oedd dau o blant eraill ar yr aelwyd erbyn y Nadolig nesaf a ddaw i'm cof, ac fel pob bore Nadolig lle mae plant bydd helynt a stŵr a llanastr yn dilyn ymweliad Siôn Corn.

COF CENEDL XVI - YSGRIFAU AR HANES CYMRU Gol.

Y mae'n ddiamau mai yn nhemlau Angkor y claddwyd eu gweddillion ac y cedwid y cof amdanynt hwy ac am ogoniant eu cyfnod.

Cof gennyf o deithio droeon i Sir Fôn yn ystod y pedwardegau i wylio adar, ac uchafbwynt ymweliad berfedd gaeaf fyddai taro heibio Cors Cefni i gael golwg ar y Gwyddau Dalcenwen fyddai'n treulio rhan o'r gaeaf yno.

Y llongau rhyfel yn tanio eu gynnau er cof am y rhai anffodus a fu farw dros eu gwlad yn y Rhyfel.

Bachgen tawel arall a ddaw i'm cof, un a fu'n gweithio gyda ni fel un o'r myfyrwyr yn ystod yr ha', oedd un o ardal Nanhoron a ddaeth yn fardd y Goron.

Fodd bynnag, cododd y Cristnogion eglwys bwysig er cof amdano yn y fan lle bu farw.

Cof plentyn yn unig oedd ganddi amdano a'r cof hwnnw'n ddelwedd o ryw Siôn Corn, un a ddeuai ag anrhegion iddi, ac a arhosai am gyn lleied o amser nes gwneud pob ymweliad yn ŵyl.

Drewllyd braidd ydi'r llosgfynydd hefyd gyda labordy cemeg a wyau drwg dod i'r cof yn syth.

Y cof cyntaf ydyw iddi ddod i edrych amdanom pan oeddem yn byw yn nhalaith La Pampa.

Ond mae'n rhaid cadw mewn cof bod y mudiad rhamantaidd yng Nghymru yn ffynnu ar adeg o newid chwyldroadol yn y gymdeithas, o ddiwydiannu cyflym, a symud poblogaeth, hagru'r tir, o newidiadau ym myd crefydd ac iaith.

Er mwyn gwerthfawrogi beth oedd yn ysgogi'r brwydrau, rhaid cadw rhai pethau mewn cof.

Derbyniwyd rhoddion er cof tuag at Gronfa'r Eglwys Santes Fair drwy law D.

Ond ein hunig obaith yw dod o hyd i ambell ddelwedd i'w troi yn rhan o'n bywydau, rhan o fytholeg ein bywydau, i aros yn y cof, ynrhan o frethyn ein cyfansoddiad.

Wrth ddarllen am Miriam a meddwl amdani fe ddaeth i'm cof fy mhrofiadau i fel yr unig blentyn yn siarad Cymraeg mewn ysgol gyfan o blant dan saith.

Dau sy'n sefyll yn y cof yn arbennig yw Philip Jones, Porthcawl a Morgan Griffith, Pwllheli; er y byddai Mam yn dweud mai defnyddio plant fyddai Philip Jones i ddangos ei hun a chreu difyrrwch i'r oedolion.

Fel yn y lleill mae na ddoniolwch yn stori Cosyn gyda hiwmor yr awdur yn sefyll yn y cof.

Wedi'r cwbl, roedd y deugeinfed arlywydd yn feistr ar ddarllen yr `autocue' - y peiriant hwnnw sydd wedi disodli'r cof ym myd y teledu.

Ond mae'r cof amdano'n fyw iawn.

mae'r archif sain unigryw hon o fywyd Cymru wedii hanfon i Gronfa Cof y Mileniwm yn y Llyfrgell Brydeinig.

Awdl dyner er cof am ferch dalentog y bardd, Ennis.

Yn wyneb y dehongliad "treisgar" a roddai rhai pobl barchus ar dân Penyberth, yr oedd e'n tybio mai da fyddai pwysleisio'n gyhoeddus mai plaid gyfansoddiadol a heddychol oedd y Blaid; ond yn ôl y cof sydd gennyf i, nid oedd e'n sicr mai doeth fyddai codi'r mater i'r gwynt yn y Gynhadledd: tebyg ei fod yn ofni yr ai'n ddadl fawr ar y cynnig, a hynny'n fel ar fysedd y collfeirniaid o'r tu allan.

Ond, rwy'n berffaith siwr o un peth : mae ffraethineb Lloyd y Cwm wedi aros yn y cof lawer yn hwy nag aml i bregeth a glywais na chynt na chwedyn.

Er Cof am ei Wraig Mae Ysgoloriaeth Towyn Roberts yn cael ei chyflwyno er cof am Violet Jones, Nantclwyd, diweddar wraig Towyn.

Derbyniwyd rhoddion er cof tuag at Ysbyty Llandudno trwy law D.

Dylid cofio, wrth gwrs, inni ddefnyddio Golwg, Llafar Gwlad, Y Wawr, Fferm a Thyddyn, Cristion a Tafod y Ddraig er mwyn dosbarthu'r holiadur, a dylid cadw hyn mewn cof wrth ddehongli'r ffigurau.

Profwyd mai byr iawn yw cof y gwrandawr, a'r gwyliwr yn arbennig.

Gan gadw anghenion economi lwyddiannus mewn cof, gobaith BBC Cymru yw datblygu menter newydd sbon yn 2000 - Ysgol Busnesau Bach BBC Cymru - y bwriedir iddi ymdrin â gofynion hyfforddi Busnesau Bach yng Nghymru.

Y gwahaniaeth oedd fod gan y llenorion Cymraeg draddodiad a oedd yn para'n ir yn y cof hyd yn oed os ydoedd mewn gwirionedd ar drai.

Wrth i ni ymarfer mae'r eirfa'n gwella o hyd a daw geiriau annisgwyl iawn gerbron, geiriau sy wedi bod yng nghefn y cof am flynyddoedd efallai ond heb gael eu harfer.

Gan ddal mewn cof yr hyn a ddywedwyd yn awr am y pregethau, gellir dweud bod angen llyfrau newydd i fynegi newydd-deb y mudiad ei hun.

Bu pobl yn addoli coed ers cyn cof, ac mae rhai pobl yn dal i wneud hynny hyd heddiw.

Mae un digwyddiad yn aros yn y cof, sef ein bod wedi cael jeli mewn "carton".

Y bwriad cyntaf oedd adeiladu eglwys er cof amdanynt, ond oherwydd prinder arian, bodlonwyd ar godi cofeb yn St.

Bydd cyffyrddiadau cynhyrchu celfydd fel yna yn aros yn y cof am hir.

Er mwyn dathlu'r cof, roedd yr Arlywydd Vytautas Lansbergis, cerddor a droes yn wleidydd, wedi trefnu cyngerdd swyddogol yn yr Opera, y palas celfyddydol moethus a godwyd, medden nhw, am fod Brezhnev unwaith wedi'i addo yn ei feddwdod.

Mae'r archif sain unigryw hon o fywyd Cymru wedi'i hanfon i Gronfa Cof y Mileniwm yn y Llyfrgell Brydeinig.

Y cof nesaf yw fy mod wedi aros gartref yn y Gaiman ddydd Nadolig, efo Anti, tra'r oedd Mama wedi mynd i Drelew gyda'r plant lleiaf i basio'r W^yl efo Nain.

Ac er bod cymaint o amser wedi mynd heibio, mae rhai pethau'n dal yn fyw yn y cof.

Diolch hefyd ma yr holl gardiau, llythyrau, a'r rhoddion a dderbyniwyd er cof tuag at Ymchwil y Galon.

Braidd symud 'y nghoese fedrwn i 'neud, ac yn yr eiliade poenus hynny, fflachiodd y cof am ddamwain 'Nhad yn ôl i mi, a'r boen a ddioddefodd e am gyfnod mor hir.

CYNHALWYD gwylnos ym Môn yr wythnos yma er cof am mam o chwech o blant bach a fu farw ar ôl digwyddiad erchyll yr wythnos cynt.

Yr oedd ci llwynog bach o gwmpas ac meddai John yn llawn athrylith am anifeiliaid: "Mi 'rwyt ti'n berffaith iach, y baw, mae dy hen nosi di'n reit oer." A byddai'r plant yn teimlo trwyn pob ci ar ôl hyn os byddai rhyw arwydd o salwch arno i weld a fyddai ei "nosi yn oer." A minnau wedi dechrau sôn am John Preis daw llawer hanesyn i'r cof am ei ymweliadau mynych â ni.

Y cyfeillgarwch rhyngddo a Jakez Riou a sbardunodd Drezen i gyfansoddi Nozvezh Arkus e Beg an Inizi (Gwylnos Arkus ym Mhig yr Ynysoedd), ar ôl marwolaeth Riou, ac i ysgrifennu cofiant ei gyfaill, sef E Koun Jakez Riou (Er cof am Jakez Riou).

Carwn fedru dyfynnu'r frawddeg ar y cof a dyma ymgais: 'Roedd prif broffwyd llyfrgellwyr Lloegr, a pherson a edmygwn i mor fawr, wedi traethu gwirionedd!

Os darfu i chi gadw cwestiwn Kierkegaard ar eich cof tra'r oeddwn yn siarad, mi fyddwch wedi gweld ei berthnasedd.

I ddynion tebyg iddo ef, yn enwedig pan fyddai dadl economaidd iwtilitaraidd gref drosti, a'r cof am derfysgoedd diweddar yn rhoi min ac awch arni, roedd addysg yn anad dim yn fodd i gael dylanwad ar y dosbarth gweithiol.

Pa ddarluniau sy'n crogi ar bared y cof felly...?

Ydi, mae dylanwad y ffyrdd yn glynu yn y cof hefyd.

Yn chwithig braidd, y gwr a adfywiodd y cof am Penri oedd yr Eglwyswr piwus, Anthony a\ Wood, bywgraffydd cynfyfyrwyr Prifysgol Rhydychen a dyn y dywedwyd amdano 'na ddywedodd air da am neb erioed'.

Pan oeddwn i yn disgwyl canlyniadau arholiadau o'r fath; trwy golofnaur Daily Post yr oeddem ni yn cael gwybod ein tynged a does gen i ddim cof iddo erioed wneud camgymeriad.

Mae'r Rhyfel yn gwaedu yn y cof o hyd, a chenhedlaeth yn cofio cenhedlaeth.

Dwn i ddim am faint o amser y bu'n arolygwr ond ef yw'r un ddaw i'r cof bob amser y meddyliaf am arolygwyr y festri.

Gwelwn fod y wawr yn dechrau torri a gwelwn ambell i fferm yn y pellter gyda chaeau o geirch melyn; hyn oedd eu prif gnwd, a hyn yn dod ag ambell i baced o Shredded Wheat a blas Scotch Quaker Oats yn ôl i'm cof.

Gwyddent yn iawn beth oedd ystyr y corn yn canu i ddweud fod diwrnod gwaith ar ben, ac mae cof o hyd am geffyl a weithiai yn Chwareli'r Oakeley, pan ollyngid ef o'r tresi ar ganiad y corn, yn mynd ar hyd rhan o'r chwarel a thrwy y Lefal Galad, yna dilyn Llwybr y Ceffylau oedd yn mynd dros geg y Twnnel Mawr, i lawr i'r ffordd fawr ac i'w stabl yn y Rhiw ac at y minsiar heb neb wrth ei ben i'r dywys.

Ers cyn cof bron mae'r grwp wedi creu cloriau unigryw ac yn meddwl o hyd am ffordd o wneud eu cds yn rhai cofiadwy.

(Rhyfedd fel mae ambell beth yn dal yn y cof).

Cawsom ddarlithwyr, hyfforddwyr gwych yng ngwahanol adrannau byd amaeth ac y mae llawer brawddeg a chyngor yn canu yn y cof o hyd.

Ond y pnawn yma yr hyn rwyf i am ei wneud yw adrodd ychydig o ffeithiau noeth am droeon ei yrfa cyn ei 'droedigaeth' ym Mhenllyn, neu'n hytrach cyn iddo ddod i'w wir adnabyddiaeth ohono ef ei hunan, gan awgrymu'n wyliadwrus fod a wnelo'r ffeithiau hyn, efallai ryw fymryn a delwedd ac arddull ei gerddi, a chan gadw mewn cof nad yw gosodiadau ysgubol ac anghyflawn am fywyd a chefndir unigolyn o fardd, weithiau gan y bardd ei hunan, o fawr werth i'r neb a fyn o ddifri ei ddeall.

Erys y cof am y caledi hwnnw yn yr ardaloedd diwydiannol, a gwelir effeithiau ei greithiau hyd y dydd hwn.

Cymaint mwy ydi'n parch ni at unigolion fel Ffred, Toni ac Angharad nac at bysgod aur byr eu cof a llac eu gafael ar egwyddor fel Rhodri Williams.

Yn hyn o genhadaeth mae'r cylch yn grwn: y cof cyntaf sydd gennyf i o BLJ yw'r cof amdano yn Ystafell Gymraeg Coleg y Gogledd yn arwain cylch trafod llenyddiaeth a gododd ef ei hun; y mae yn ei rifyn olaf o Daliesin gerddi a stori%au byrion gan raddedigion newyddaf y Gymraeg.

Daeth John Chales yno i agor Eisteddle Dias - a enwyd er cof am David 'Dias' Williams o Bontrhydfendigaid.

Yng nghorff rhai o'r testunau hyn cynhwysid lluniau o rai o hanesion mawr y Beibl er mwyn i'r bobl edrych arnynt a'u dal yn eu cof; Ymhellach, paentiwyd llawer iawn o luniau o'r un fath ar furiau'r eglwysi ac ar wydr eu ffenestri gyda'r un amcan mewn golwg.

'Dwi'n cofio unwaith mam wedi gwneud cwstad wy, a thrwy rhyw anffawd disgynnodd matsian i'r cwstad, heb i mam sylwi, fe gyrhaeddodd y fatsian ar blât 'y nhad, ac yntau'n troi at Glyn, fy mrawd, a deud 'Gymi di hanner y fatsian 'ma efo fi Glyn?' Os bydda ni'n digwydd mynd i rywle i gael bwyd wedyn, tŷ ffrindia' neu gaffi, ac os bydda rhywun yn cynnig cwstard, mi fydda ni i gyd fel un yn dweud, "Oes 'na fatsian yno fo?" 'Roedd nhad yn ddoniol pan oedd o wedi gwylltio hyd yn oed, dyma ddwy enghraifft sy'n dod i'r cof.

Derbyniwyd rhoddion er cof tuag at y Feddygfa Llanrwst trwy law D.

Ymhen amser wedyn y cefais wybod hyn ond nid ydym wedi cyfarfod ers hynny; digon prin y buasai'r un ohonom yn adnabod ein gilydd yn awr am mai byr iawn oedd yr amser y buom yng nghwmni'n gilydd ond eto, mae'r cyfan yn fyw yn y cof.

Dyma rai a ddaw yn syth i'r cof, a'u henwau fel yr adwaenid hwy ar y .

Anaml iawn y gwnaiff sgets yn y fan a'r lle; fel yn achos Dorothea, mae'n well ganddo ddychwelyd droeon i'r un man a gadael y gweddill i'r cof a'r dychymyg.

Codwyd y cloc ar y sgwar er cof amdano.

Credem yng Nghymdeithas yr Iaith mai'r deyrnged orau a allem dalu er cof am Saunders Lewis oedd cyhoeddi argraffiad newydd o'i ddarlith Tynged yr Iaith, a ysbrydolodd sefydlu'r Gymdeithas, ac sydd wedi bod yn ysbrydoliaeth i'w haelodau byth er hynny.

Wrth wylio un afalans llydan yn llithro ymaith yn union wrth draed dau ffigwr bach ym mhen arall y grib ac ofni'r gwaethaf am funud hir, daeth geiriau o 'Princess' Tennyson o'r newydd i'm cof: to walk With Death and Morning on the Silver Horns.

Mae'n naturiol, wrth gwrs, i ambell set hynod aros yn y cof, ond mae'n llawer mwy na lleoliad cyfleus i ddweud llinellau o'i gwahanol rannau, ac i'n darbwyllo ninnau bod digwyddiadau'r ddrama'n 'go iawn'.

O ran cenedligrwydd cyfreithiol, Saeson oedd y Cymry yn awr, er i'r cof am wlad a chenedl ar wahân gael ei gadw'n fyw gan yr ymadrodd "Lloegr a Chymru%.

Byddai'r rhain yn gwahaniaethu o fro i fro neu'n newid o dymor i dymor, ac yn peri hwyl neu siom, ac felly yn mynd yn ddeunydd cof ac ymddiddan.

Mewn dull syml ond trawiadol, roedd cymeriadau'r straeon yn creu dihareb a fyddai'n aros yn y cof, a byddai'r ddihareb honno yn cael ei haddasu at eu byw bob dydd.

Y mae'r ddwy wledd a gawsom gan Gwmni Ieuenctid Mon yn aros yn fyw iawn yn y cof.

Ond erys y cof am y Nadolig cyntaf o'i salwch yn fyw iawn.

Fe laddodd Gwaeth foed dri-ar-ddeg o fleiddiaid hefyd ac mae'n siwr fod yna enw lle yn y cyffiniau yn coffa/ u'r orchest honno ar un adeg ond fe ddiflannodd pob cof amdano ysywaeth.

Cof gennyf aros hefo chwaer fy nhad yn Llundain pan oeddwn yn bur ifanc.

fe erys ynni'r cof yn rhyw fath o ystyfnigrwydd anneall ynom.

Holwn fy rhieni o hyd ac o hyd a phigwn eu cof gan eu gwneud yn anesmwyth ar brydiau.

Gelwais draw y dydd o'r blaen ac wrth sgwrsio gydag Emyr y fforman a Meic y mecanic, daeth y prysurdeb a fu yn fyw i'm cof.

Gwelwn lawer yno mewn ciltiau, a'r cof am Felin-y-Rug yn dod yn ôl o'r flwyddyn gynt.

Yn swyddogol, awr o ddiffyg peirianyddol oedd yr awr honno, ond y peth a erys yn y cof yw bod cwmni o wŷr y felin yn trafod cwestiwn creadigaeth, a Phil yn rhoi arweiniad i'r drafodaeth.

Daw termau fel hyn ag enwau'r Dr D. J. Davies a'i briod Dr Noelle Davies i'm cof.

Cof gennyf ofyn i'm mam un diwrnod pam yr oedd yr enw 'Graham' i'w gael yn ei thylwyth hi fel enw ar ferch.

Curodd Stevens Tony Drago o deg ffrâm i un neithiwr ac ar ddiwedd y gêm dwedodd Drago wrtho fo ei fod o'n gobeithio mai y fo fydd y Pencampwr eleni er cof am ei dad, Morley, fu farw yn ddiweddar.