Dewisodd yr awdur ymdrin â phum thema sy'n ganolog i'r cyfnod hwn - Cymru a Chymreictod, Bywyd Bob Dydd, Crefydd ac Addysg, Deffro Diwydiannol a Brwydr y Bobl.

Oedd crefydd yn rhan o'u bywydau?

Fel amryw o ferched Methodistaidd Daniel Owen, mae Gwen yn medru ei rhoi hi i'r sawl sy'n gwrthwynebu crefydd brofiadol y seiat.

Papur bro Caerdydd sydd yn cynnwys newyddion am addysg, crefydd, chwaraeon a hamdden.

Efallai bod llywodraethau hefyd yn rhy obeithiol bod unigolion a chwmni%au a oedd yn ddigon esgeulus ym maes crefydd, rywsut yn mynd i fod yn barod eu cymwynasau seciwlar.

ond yn gyffredinol mae crefydd yn cael digon o gefnogaeth ac mae na ddigon o bobl rymus iawn i amddiffyn crefydd, ac mae'n cael digon o bropaganda sy'n ei ffafrio.

Islam yw crefydd traddodiadol Libya, a'r unig grefydd yno heddiw.

Gyda'r Chwyldro Diwydiannol llifodd cannoedd o filoedd o Gymry i'r ardaloedd diwydiannol gan ddwyn eu hiaith, eu crefydd a'u gwerthoedd gyda hwy.

Tuedd pobl yn awr yw meddwl am wasanaeth crefyddol fel cynulliad preifat i'r sawl sy'n cymryd diddordeb mewn crefydd.

Clyma hon ynghyd bobl a rannodd yr un diriogaeth dros gyfnod hir o amser ac a ddatblygodd yn ystod cwrs ei hanes yn y famwlad, draddodiadau ac arferion a sefydliadau a'u gwahana oddi wrth bobloedd a chenhedloedd eraill Cynnwys y rhain fel arfer gyfraith, crefydd, sefydliadau gwleidyddol ac iaith, er nid yw'r nodweddion oll bob amser yn bresennol.

mae hanes crefydd yn waedlyd a gwrthun.

Bu'n gred gennyf erioed nad yw crefydd yn dyfod yn fyw hyd nes bod rhywun yn gofyn cwestiynau ac yn trafod.

Gall crefydd fod yn Foslemiaeth, neu'n Fwdi%aeth, neu'n Gristionoigaeth, ond gall hefyd fod yn Sosialaeth neu Genedlaetholdeb neu hyd yn oed ni ein hunain.

Wedi cael fy nerbyn a symud i'r Capel y mwynheais yr Ysgol Sul o ddifri oherwydd dyna pryd y dechreuasom drafod crefydd.

Harris Hughes a David Phillips, a'm cadwodd i yng nghorlan crefydd gyfundrefnol.

Y mae'r erthygl gyntaf yn y casgliad yn dwyn y teitl, "Tân ar Allor Cambria: y Cymnry a'u Crefydd".

Ond mae'n rhaid cadw mewn cof bod y mudiad rhamantaidd yng Nghymru yn ffynnu ar adeg o newid chwyldroadol yn y gymdeithas, o ddiwydiannu cyflym, a symud poblogaeth, hagru'r tir, o newidiadau ym myd crefydd ac iaith.

Cymraeg yn cael lle fel iaith crefydd a Saesneg yn cael monopoli ar weddill bywyd.

Yr oedd yr ymagwedd hwnnw, meddid, yn rhyddhau dyn oddi wrth lyffetheiriau ymadroddion traddodiadol crefydd.

Ond roedd y ddadl honno ar ei mwyaf emosiynol pan ddeuai materion crefydd a Chymreictod i gyffyrddiad â'i gilydd ym mhwnc mawr yr oes - Addysg.

Cyfrol yn astudio cyfraniad crefydd i'r ymdeimlad o hunaniaeth genedlaethol.

Roedd hi wedi goroesi pob helynt a glynai'r genedl wrthi o hyd am mai hi oedd 'iaith ein llên', 'iaith ein cartref' ac 'iaith ein crefydd'.

Moslemiaeth Sunni yw eu crefydd.

Eraill yn mynnu y dylai fod hawl gyda phob lleiafrif i ymarfer eu crefydd a'u diwylliant.

Arwydd dirywiad mewn eglwys, meddai, yw iddi ymyrryd yn y maes gwyddonol er bod crefydd yn faes y gallai'r gwyddonydd gymryd diddordeb ynddo o'i safbwynt ei hun.

Un o amcanion pennaf llywodrathau'r ganrif oedd sicrhau unffurfiaeth ymhlith deiliaid y wlad - unffurfiaeth mewn crefydd, iaith a chyfraith.

Mae'n syndod gynifer o bobl sydd â diddordeb yn hanes crefydd yng Nghymru.

Fe geir mewn sawl crefydd amheuaeth ynglŷn â gwerth cyfrif pennau.

Ac yn wir y mae'r un gwirionedd yn dod yn amlwg yn yr erthygl, "Crefydd a Llenyddiaeth Gymraeg yng nghyfnod y Diwygiad Protestannaidd".

gall seiliau hen draddodiad fod yn gyntefig iawn, ac i'm tyb i, egwyddorion cymdeithasau cyntefig sydd wrth wraidd pob crefydd.

addysg, crefydd, y teulu, y gyfraith, gwleidyddiaeth, etc.) yn ganlyniad hynny, yn syniad allweddol i ddadansoddiad diwylliannol Marcsaidd.

Mae gan bob crefydd ei choeden sanctaidd.

Yr oedd crefydd hefyd fel hen ddodrefnyn parchus yn ei dŷ ef, ac nid yn ei dy ef yn unig, ond yn nheuluoedd ei blant a'i hiliogaeth hyd yn awr.

A rhywun sydd yn dweud fod crefydd yn bwysicach na iaith, mae o allan o'r cyd-destun.

Y mae Mr Gruffydd yn sicr wedi etifeddu'r safbwynt anghydffurfiol, ac megis Mr Murry yn Lloegr, yn gwneuthur mwy tros fetaffyseg crefydd nag unrhyw offeiriad enwadol y gwn i amdano.

Eto, y mae treulio llawer o amser, ie, y rhan fwyaf o'ch amser tra yn yr Athrofa, i droi a throsi Geiriaduron, ac i chwilio a dysgu Gramadegau, weithiau yn peri difaterwch yn meddwl dyn yng nghylch amaethu crefydd ysbrydol yn yr enaid, a dal cymundeb a Duw.

Os oedd cyhoeddi llyfrau duwiol yn y ddeunawfed ganrif yn ernes o'r Diwygiad i ddod, a yw ysgrifennu ar hanes crefydd yng Nghymru heddiw yn ernes fod deffro dramatig wrth y drysau?

Ac yn awr daeth y profiad personol yn eisteddle crefydd.

Awgrymodd Glyn Jones iddo droi i'r Saesneg fel adwaith yn erbyn crefydd; mae'n bosib bod y newid iaith hefyd yn ymgais i'w uniaethu ei hun a'r hyn a ystyriai ef yn symudiadau mawr y meddwl dynol, i ennill troedle ar lethrau niwlog arucheledd:

Mae hen gromlechi a siambrau claddu ledled y wlad þ dyma eglwysi cadeiriol cyfnod crefydd y derwyddon.

Y teyrngarwch gwaelodol hwn yw "crefydd" ac y mae'n rhoi cyfeiriad nid yn unig i'r ffydd yr ydych yn ei fynegi ond pob gwedd arall hefyd ar eich gweithgarwch.

Yr ydych yn tybio mai traddodiad Cymru yw'r grefydd Gatholig, am mai hi oedd ein crefydd pan oedd ein llenyddiaeth a'n diwylliant ar ei orau; felly am eich bod yn gwybod gwerth traddodiad yr ydych yn tueddu (a siarad yn gynnil) i ddywedyd mai ennill fyddai i Gymru fyned yn Babyddol.

Bowen, y pynciau mwyaf poblogaidd oedd gwleidyddiaeth, crefydd, a natur y gymdeithas ar ôl y Rhyfel.

Newid crefydd efallai.

Pwrpas y Gymdeithas ar y pryd oedd hyrwyddo crefydd rydd a rhyddid crefyddol yng Nghymru yng ngwyneb yr erledigaeth a fodolai o gyfeiriad yr enwadau iawnffyddol.

mae crefydd yn gormesu mewn dulliau eraill drwy farnu a chollfarnu a rheoli bywydau pobl.

Erbyn canol y bedwaredd ganrif mae'n wir dweud mai Cristnogaeth oedd crefydd swyddogol y wlad.

Roedd hyd yn oed y rhai a benderfynodd mai crefydd arall oedd eu crefydd hwy yn gwneud yn fawr ohono.

Chaen nhw ddim hyd yn oed addoli na chydnabod eu crefydd yn agored.

Ond yr oedd y mwyafrif llethol o aelodau'r Lluoedd Arfog y cysylltodd â hwy, wedi ymwadu'n bur gyffredinol ag iaith draddodiadol crefydd a diwinyddiaeth.

Pan fabwysiadwyd llyfrau'r Hen Destament gan yr Eglwys Gristionogol yn dreftadaeth iddi, wrth gymryd yn ganiataol fod parhad rhwng crefydd yr Iddewon a Christionogaeth, fe dderbyniodd yn rhan bwysig o'r dreftadaeth honno y syniad Iddewig mai diben Duw yn cael ei weithio allan mewn amser yw hanes.

oherwydd hanes crefydd.

Crefydd yn enwedig.

Yr oedd y cefndir brochus hwn yn achos pryderon lawer i arweinwyr crefydd.

Mae'r nofelydd yn sicr yn fwy cyfarwydd â'i fyd wrth drin crefydd.

O ganlyniad yr oedd arweinwyr crefydd yn teimlo'n anesmwyth.

Felly, fel gawn Williams yn mynnu (fel Morgan Llwyd o'i flaen) nad digon crefydd pen neu grefydd gwefus.

Gallant ddiolch fod Cristngion mor ddifeind ou cred a'u crefydd hwy.

Honnai mai hwn oedd 'unig bapur Crefydd Rydd yng Nghymru'.

Yr oedd ynddo gymysgfa fywiog o wybodaethau am hanes Cymru, gwyddoniaeth, cerddoriaeth, crefydd a phersonau amlwg.

Y gair a ddefnyddiwyd amlaf i ddisgrifio cyflwr crefydd yng Nghymru ym mlynyddoedd yr Ail Ryfel Byd oedd 'argyfwng'.

Pan oedd Morgan yn blentyn fe aeth Eglwys Loegr (a oedd yn cynnwys pedair esgobaeth Cymru) drwy broses o Brotestaneiddio cyflym dan y Brenin Edward VI ac yna drwy adwaith Catholig pur chwyrn dan y Frenhines Mari I, ond pan oedd Morgan yn dair ar ddeg oed fe ddaeth y Frenhines Elisabeth I i'r orsedd a sicrhau mai Protestaniaeth Anglicanaidd fyddai crefydd swyddogol y deyrnas - Lloegr a Chymru - o hynny ymlaen.

Yn ei anerchiad i'r Gymanfa yn y Rlhyl ar y testun 'Peryglon yr Eglwys yn Wyneb Her y Byd', soniodd am y peryglon o gyfeiriad meddyleg, athroniaeth, gwleidyddiaeth ac o gyfeiriad crefydd ei hun, yn arbennig "ysbrydegiaeth a Gwyddoniaeth Gristnogol".

Pylodd y diddordeb ym mhethau crefydd.

O'i ran yntau, drwgdybiai Murry unrhyw gyfundrefn o werthoedd diwrthdro mewn crefydd a llenyddiaeth.

Crefydd ar Drai

Nid mater o dybiaeth athrawiaethol oedd trafod crefydd, felly, ond mater o fyw neu farw tragwyddol.

Darganfu nad oedd yn gallu dygymod â'i duedd flaenorol i gondemnio Eglwys Rufain am ei llygredd a gwendidau eraill, a gofynnai iddo'i hun tybed ai yr eglwys honno yn unig oedd yn ddigon cryf i amddiffyn crefydd yn erbyn ymosodiadau'r rhyddfrydwyr seciwlar.

Pan ddaeth y Gymraeg yn iaith crefydd mewn ffordd a oedd yn unigryw ymhlith y gwledydd Celtaidd, yr oedd gan y Cristnogion lenyddiaeth wych.

Dewisodd ef ochri gyda 'dogma a sagrafen a deffiniad mewn crefydd' (er nad oedd eto wedi ei dderbyn i'r Eglwys Gatholig), ond parchai hefyd y rheini a arddelai anffyddiaeth rhonc - sef dogma anghrefydd.

Mewn rhan o Asia lle roedd y Moslemiaid yn fwyafrif llethol hyd nes dyfod cyfnod Stalin, mae crefydd yn blodeuo eto a'r grefydd honno yn ei thro yn erfyn y gellir ei ddefnyddio i ledu'r bwlch rhwng Uzbekistan a Rwsia.

ac nid cristnogaeth yn unig ond crefydd yn gyffredinol.

Yn Nhwrci yn ôl y traddodiad Ottomanaidd gadawai'r Llywodraeth i'w deiliaid Cristnogol eu rheoli eu hunain ym maes crefydd ac addysg.

Hi yw mesur popeth, gan gynnwys crefydd a Duw.

Y Gymraeg oedd iaith crefydd newydd y genedl, a'r Ymneilltuwyr, felly, oedd amddiffynwyr Cymreictod.

Pwnc y gerdd fuddugol yw tair o gorlannau crefyddol y byd, crefydd Islam, Cristnogaeth a chrefydd Bwda'r Tseineaid.