Cychwyn sefydliadau crefyddol fel mynachlogydd Celtaidd lle y gellid ymarfer â'r bywyd santaidd a wnaeth rhai o'r penaethiaid hyn.

Collwyd ugeiniau o ddawnsfeydd yn sgi%l y ddau ddiwygiad crefyddol ar droad y ganrif.

Ni allaf feddwl am unrhyw wlad arall yn y Gorllewin oddi ar yr unfed ganrif ar bymtheg, ddim hyd yn oed wlad Babyddol, lle y tra-arglwyddiaethwyd mor llwyr ar y gair printiedig gan weithiau crefyddol ag y gwnaed yng Nghymru'r ganrif ddiwethaf.

Mae elfennau crefyddol a gwleidyddol yn ei gwaith ond annheg fuasai gosod unrhyw label felly arni.

Ond taw faint o gopi%wyr a ddaeth i lanw'r adwy, amhosibl oedd iddynt gyflenwi'r holl alwadau a glywid am lyfrau - yn enwedig am destunau crefyddol.

meddwl rydw i am greulondeb rhai o'r pabau ac mae gen i ryw obsesiwn ynglŷn â'r chwilys, yna'r brwydro ofnadwy rhwng catholigion a phrotestaniaid, a'r creulondeb a'r poenydio a'r erledigaeth ar y ddwy ochr, a'r holl wrachod a gafodd eu llosgi, a ffanatigiaeth jonestown a arweiniodd naw cant o bobl i gyflawni hunanladdiad, heb sôn am y seiliau crefyddol y tu ôl i'r holocaust hynny yw fod yn cael ei hategu gan y celwydd taw'r iddewon groeshoeliodd crist, a'r defnydd o ddyfyniadau ysgrythurol i gyfiawnhau dienyddio gwrywgydwyr ).

Breuddwyd Iolo oedd sefydlu cymdeithas a fyddai yn hollol agored i bawb a fynnai chwilio am wirionedd crefyddol, heb ofyn am unrhyw amlyniad i gredo na dogma.

Rhaid ceisio gweld yr Adroddiadau fel esiamplau o anallu llwyr Dirprwywyr o gefndir cymdeithasol, crefyddol, cenedlaethol a dosbarth rhai tebyg i Lingen i ddeall sut y gallai unrhyw un feddwl am gefnogi'r fath fudiadau.

Ond prin y gellid disgwyl i Gymro ifanc tair ar hugain oed, ar dân o frwdfrydedd tros ei egwyddorion crefyddol, sylweddoli fod y rhod yn troi ac y byddai ei dynged ef ei hun yn dystiolaeth drist i effeithiolrwydd yr adwaith o dan John Whitgift.

Yn ôl Murry (a theg ychwanegu yn y fan hon nad yw bob amser yn glir ai aralleirio Keats ynteu datgan ei fam ei hun y mae) yr oedd cyswllt cyfrin rhwng y meddwl barddonol a'r ymwybod crefyddol.

Mae straeon synhwyrus a chelfydd harri Pritchard Jones, Ar y Cyrion, y mwyaf cyfoethog ac artistig o'r cyfan, er yn fwy tawel a gobeithiol - crefyddol-obeithiol, mae'n bosib - yn eu hymateb i'r "ddiwethafiaeth" hyn na'r gweddill.

Tuedd pobl yn awr yw meddwl am wasanaeth crefyddol fel cynulliad preifat i'r sawl sy'n cymryd diddordeb mewn crefydd.

O flaen porth yr eglwys ac ar gongl yr hen fynwent y codwyd cofgolofn y milwyr, a chofir yr aberth drud hwnnw o hyd mewn cyfarfodydd crefyddol ar Sul y Cadoediad.

Wrth ochr y Sukiennice y mae dau dþr enfawr yr Eglwys Gadeiriol (y mae gennyf gof da o fynychu cyngherddau yn yr eglwys hon gyda'r eira'n blastar y tu allan ac ymhell dros ddwy fil o bobl y tu mewn yn gwrando ar Mozart neu Verdi fel petaent mewn yn gwrando ar Mozart neu Verdi fel petaent mewn gwasanaeth crefyddol).

Rhydd i'r deunydd hwn driniaeth y nofelydd: clywn leisiau'r bobl yn siarad; gwelwn gymeriadau unigol yn cerdded ar hyd caeau a heolydd yr ardal; ac felly deallwn hwy yn eu perthynas â'r byd yn ei agweddau cymdeithasol, masnachol, crefyddol.

Mewn gair, yr oedd Dyneiddiaeth glasurol yn ogwydd crefyddol a enynnai frwdfrydedd optimistaidd.

Yno cawsai weld mewn llawysgrif destun crefyddol hynod ddiddorol a elwid 'Y Beibl yn Gymraeg'.

Er hynny, byddai ein hynafiaid yng Nghefn Brith yn falch o weld fod y Capel yma o hyd ac wedi ei addasu gogyfer ag anghenion y gynulleidfa sy'n cwrdd yno heddiw, er cymaint yw'r dirywiad crefyddol a ddigwyddodd yn ystod oes y rhai hynaf ohonom.

Yn sgîl y digwyddiadau crefyddol y daeth yr alwad am addysg fydol, a thra' roedd sylwedd un yn Gymraeg, roedd y llall yn hollol Seisnig.

Yr arwisgiad hwnnw, yng nghanol bonllefau'r Cymry ac ymgreinio archesgobion ac esgobion ac arweinwyr yr holl enwadau crefyddol Cymreig, oedd yr awr dduaf yn y chwe-degau.

Er fod y Llythyr Ynghylch Catholigiaeth yn ymwneud yn bennaf â daliadau crefyddol a diwinyddol yr awdur a'i feirniaid, neu hwyrach oherwydd hynny, ceir ynddo hanfodion Ewropeaeth Saunders Lewis.

Yn ychwanegol at hynny yr oeddent dros y blynyddoedd wedi llwyddo i gadarnhau eu hawliau crefyddol a dinesig mewn cyfres o ddyfarniadau ffafriol yn y llysoedd barn.

At ddiwedd ei lyfr y mae Dr Morgan yn mynd i blu'r haneswyr hynny sy'n ceisio esbonio'r diwygiadau crefyddol fel adwaith pobl mewn argyfyngau cymdeithasol neu ddiwydiannol.

Golwg wahanol ar Gymru'r unfed ganrif ar bymtheg a gawn yn Dyddiadur Mari Gwyn Rhiannon Davies Jones sy'n seiliedig ar fywyd Robert Gwyn y ffoadur Catholig yn oes Elizabeth, ac y mae Bobi Jones yntau'n ymdrin ag argyhoeddiad crefyddol ysol Richard Gwyn y merthyr Catholig yn Gwed Gwyn yn Barn.

A'r cyfnewidiadau crefyddol y mae a wnelo Dr Densil Morgan.

Mae pynciau teuluol yn amlwg iawn, pethau fel geni a marw, profiadau crefyddol personol, y bygwth niwclear, - a'r cwbwl wedi eu lleoli'n gadarn yng nghynefin yr awdur ei hun.

Fe'i cefnogwyd gan gannoedd o gynghorau lleol a chan lu mawr o fudiadau, cyrff crefyddol, undebau llafur a chymdeithasau o bob math.

Y patrwm crefyddol hwn oedd cyfrwng artistig Cymraeg y ganrif ddiwethaf, yn ogystal a'i sail yn foesol a deallusol.

Crefyddol oedd y mwyafrif mawr o'r deunydd darllen yn Gymraeg, a chrefyddol oedd naws yr ychydig gylchgronau Cymraeg oedd yn cylchredeg yn yr ardal, a '...' .

Yn ogystal â bod yn achlysur crefyddol y mae iddo hefyd ei arwyddocad gwladgarol.

Ac yr oedd crefft y cyfieithwyr rhyddiaith, yn enwedig ym maes testunau crefyddol, yn dal mor fywiol a chynhyrchiol ag erioed pan aned Dafydd ap Gwilym.

Y mae ein calonnau yn gresynu, a'n gwaed Cymroaidd yn ymferwi o'n mewn, pan ystyriwn fod yn mysg puteiniaid trefydd Lloegr liaws mawr o ferched glandeg Cymru, y rhai a fagwyd yn dyner gan deuluoedd crefyddol ar lethrau ei mynyddoedd, ond y rhai sydd yn awr yn dilyn bywyd pechadurus a gwir druenus puteiniaid cyhoeddus; .

Tadogodd un o'r milwyr y difaterwch ynglŷn â phethau crefyddol ar anallu pregethwyr a chaplaniaid i egluro'r gwirioneddau Cristionogol mewn iaith ddealladwy.

Sef o ryw fan deallusol lle nad oes odid neb yn colli cwsg ynghylch iawn amseriad y Farn Fawr nac yn debyg o lindagu ei gystedlydd os nad yw'n cytuno gant y cant ag ef ynglŷn â natur y Drindod ac arwyddocâd symbolaidd y planedau; ond man, serch hynny, lle cydymdeimlir ag amcanion yr ysgrifennwr crefyddol fel ag amcanion pob llenor.

Yr oedd yr arweinwyr crefyddol, hyd yn oed y Piwritaniaid parchusaf, yn ddigon dirmygus o'r tinceriaid, y labrwrs a'r cryddion a oedd yn gwneud gwaith fel hyn heb ofyn caniatâd unrhyw awdurdod cydnabyddiedig.

Nid ffenomen sydyn a ddigwyddodd yn sgil y Rhyfel oedd y dirywiad crefyddol.

Oni bai fod esgobion yn gwneud eu gorau glas i ddyrchafu'r drefn brotestannaidd yn ei holl fanylion, byddai polisi%au crefyddol y llywodraeth yn fethiant.

Gweithiodd yn ddygn dros yr Ysgol Sul ac achosion crefyddol.

Yno, bydd yn ymuno â chorau eraill i'w ffilmio gan gwmni teledu o Gymru yn canu gwaith crefyddol sy'n cael ei alw yn Misa Criolla.

Un o'r rheini yw Dr Densil Morgan, darlithydd yn Adran Astudiaethau Crefyddol Coleg Prifysgol Bangor.

O safbwynt Hanes, Daeareg, Bywyd Gwyllt, cysylltiadau crefyddol, a diwylliant prin bod yr un ardal arall yng Nghymru neu wledydd Prydain yn cynnig gymaint.

Gwyddai Ieuan Gwynedd fod nifer o offeiriaid eglwysig yn cribo i lawes Lingen, Symons a Johnson, ac er ei fod yn fawr ei ofid yn sgil marwolaeth ei wraig a'i fab, aeth ati i gasglu ystadegau ynglŷn ag enwadau crefyddol yr ardaloedd glofaol.

Beth fyddai eu hymateb i'r dirywiad crefyddol a ddigwyddodd wedi eu cyfnod hwy?

ddiwethaf yn dangos yn glir nad oedd chwaeth ddarllen y Cymro cyffredin mor gyfyng ag y mynnai eu harweinwyr crefyddol iddi fod a cheir yng Nghymru hithau dystiolaeth nad oedd yr hinsawdd mor wrthwynebus i fyfyrdod rhywiol a hyd yn oed ffantasi%au rhywiol ag yr arferem gredu.

Llwyddodd hefyd i ddiwygio cryn lawer ar wasanaethau crefyddol yr eglwysi a oedd dan ei ofal.

Pwrpas y Gymdeithas ar y pryd oedd hyrwyddo crefydd rydd a rhyddid crefyddol yng Nghymru yng ngwyneb yr erledigaeth a fodolai o gyfeiriad yr enwadau iawnffyddol.

Ond gellid meddwl mai Davies a Salesbury a fu'n bennaf gyfrifol am ddarblwyllo'r Frenhines a'i gweinidogion fod lles crefyddol y Cymry'n bwysicach nag unffurfiaeth wladwriaethol.

Aeth culni crefyddol y ganrif ddiwethaf yn gulni cymdeithasol ddiwedd y ganrif hon.

Aethpwyd ati i wahodd yr awdurdodau lleol, y cymdeithasau a'r cyrff crefyddol a'r eglwysi, y pleidiau gwleidyddol a mudiadau, i anfon cynrychiolwyr yno.

Wrth gydnabod dilysrwydd patrwm crefyddol aelodau o'r Lluoedd Arfog, a'r difrawder a fynegwyd yn eu hatebion i'r holiadur, ychwanegodd Gwenan Jones mai'r un oedd ymagwedd yr ifanc nad oedd yn y Lluoedd.

Gallai Eglwys Loegr wneud cynhaeaf bras o'i hynafiaeth, ac yn enwedig felly'r rhai a bleidiai egwyddorion Mudiad Rhydychen, gan fwrw sen ar yr enwadau Ymneilltuol fel rhyw chwyn crefyddol a dyfodd yn ddiweddar.

Cynhelid cyfarfodydd crefyddol bob nos Sul os oedd y tywydd yn ffafriol a'r wraig yn cymryd ambell i gyfarfod ei hun.

Mae'r hen wragedd sy'n gofalu am yr eglwysi yn barod iawn bob amser i'ch tywys o gwmpas, ac ymhyfrydant yn ysblander yr amgueddfeydd crefyddol y maent yn eu gwarchod.

Unir aelodau'r gymundod hon gan eu hanes - sef y profiad o gydfyw am ddwy neu dair mil o flynyddoedd ar y penrhyn a alwn yn Gymru; a hefyd gan ffactorau eraill sy'n cynnwys eu traddodiadau, a'r iaith Gymraeg yn bwysicaf yn eu plith; gan batrwm diwylliannol unigryw; gan sefydliadau crefyddol, diwylliannol, cymdeithasol (yn arbennig eu tîm rygbi), ac, yn awr eto, gan rai gwleidyddol; a chan yr ymwybyddiaeth o'u Cymreictod.

Serch hynny, er i'r Diwygiadau Crefyddol fod yn un cyfrwng i waredu llawer o hen chwaraeon, defodau ac arferion Cymreig, ni pheidiodd y traddodiad o adrodd chwedlau a stori%au.

Heb ddim o'r holl bethau hyn, yr oedd bopeth ac yn afieithus fyw: y math o ddyn sydd yn ein gwthio, muled a fulo, i gredu fod yna rywbeth wedi'r cwbl nas trechir gan angau fyth, a hynny nid am ei fod a wnelo un dim â dogmâu crefyddol, ond am fod dyn yn ei briod berson yn annistrywadwy.

Prun bynnag, gwelais ar unwaith mai pechod anfaddeuol oedd rhoi nofel yng nghanol y llyfrau crefyddol.

* gan ystyried yn llawn eu cefndir a'u hanghenion diwylliannol, crefyddol ac ieithyddol.

Ni fwriedir i'r gwaith fod yn gyhoeddiad crefyddol na sectyddol mewn unrhyw ystyr.

Mae hyn yn peri peth syndod, oherwydd gallasai Parry-Williams fod wedi dod o hyd i lawer o syniadau yng ngwaith yr hen feirdd a oedd yn gyson â'i syniadau ef ei hunan - yr amheuaeth ynglŷn â materion crefyddol neu athronyddol, y weledigaeth lem o flinder y cyflwr dynol, a'r cariad tawer at ddyn a natur heb wneud delfryd rhamantus o'r naill na'r llall.

Hawdd iawn oedd cyfieithu'r argyhoeddiad crefyddol hwn yn egwyddor gymdeithasol.

Mae diffiniad Jacob o gylchgrawn mudiad crefyddol, fel Yr Ymofynnydd, yn allweddol i ddeall ei amcanion fel golygydd.

Am fod mesur y llywodraeth yn dymuno ehangu'r diffiniad o 'derfysgwr' i gynnwys mudiadau ac unigolion sy'n bygwth difrod difrifol yn erbyn eiddo er mwyn gwireddu amcanion gwleidyddol, crefyddol neu ideolegol.

'Roedd Rhamantiaeth y beirdd hefyd yn ei ffordd yn brotest yn erbyn y pryddestau diwinyddol, gyda'u disgrifiadau o harddwch corfforol merch yn enghraifft o rywioldeb yn dechrau treiddio drwy ffug-barchusrwydd a rhagrith crefyddol y cyfnod Fictoriaidd yng Nghymru.

Daeth penllanw'r gwrthwynebiad yn sgîl y Diwygiadau Crefyddol o'r ddeunawfed ganrif ymlaen.

Arwyddlun crefyddol oedd y garreg fedd ac nid cofadail.

dyw hyn ddim yn golygu nad ydw i ddim yn gallu ymateb yn gadarnhaol i waith llenorion crefyddol.

Gofalodd y golygydd hefyd, yn ôl ei ddiffiniad o swyddogaeth cylchgrawn crefyddol, na châi'r mudiad fod yn 'fud a diamddiffyn' tra bo byw'r Ymofynnydd.

Amcan yr eglwys golegol oedd gwasanaethu holl anghenion crefyddol y bobl a bod yn ganolfan gweddi ac ympryd ac addoliad.

Fel y gwelwyd eisoes, nid y coleg fel y cyfryw a noddodd yr awdur, nac unrhyw arweinydd crefyddol, ond yn hytrach leygwr o'r enw Gruffydd ap Llywelyn ap Phylip ap Trahaearn.

Capel Salem oedd cartref crefyddol y teulu yng Nghaernarfon, ac yno y derbyniwyd W.

Gwaetha'r modd, nid yw cymanfa ganu yn rhoi darlun cywir o fywyd crefyddol ein cenedl.

Pwnc y gerdd fuddugol yw tair o gorlannau crefyddol y byd, crefydd Islam, Cristnogaeth a chrefydd Bwda'r Tseineaid.