Rhydwen Willams a roddodd inni bortread o'r cymunedau glofaol yn ei bryddest fuddugol 'Ffynhonnau' yn Eisteddfod Abertawe ym 1964.

Y mae hyn yn wir yn enwedig am blant 'cymunedau'r Gymanwlad newydd' yn Lloegr a'r plant o gartrefi Cymraeg yng Nghymru.

Nid oes amheuaeth mai'r gwragedd oedd yn cynnal y cymunedau morwrol i raddau helaeth, oherwydd bod y gwŷr oddi cartref mor aml.

Ein dadl sylfaenol yw fod angen gweld ysgolion bychain yn asedau cadarnhaol yn y broses o adfer cymunedau pentrefol yn hytrach nag fel problemau.

Gan mae dyma'r cynghorau sydd agosaf at y bobl a'r cymunedau, mewn sawl ystyr, gallant baratoi awgrymiadau ar sut i ddiogelu ac i hyrwyddo iaith Gymraeg ar y lefel mwyaf sylfaenol e.e.

Prif gonsyrn y rhai oedd yn gweithio o fewn y traddodiad hwn oedd egluro swyddogaethau y ddwy iaith o fewn cymunedau dwyieithog.

Unwaith yn rhagor, mae'n berffaith amlwg i'r rhai sydd wrthi'n brwydro mewn cymunedau Cymraeg fod y cyfan yn gallu bod yn faich dychrynllyd.

Maent yn edrych ar: a) sut y mae rhaniadau rhwng grwpiau iaith yn cysylltu efo rhaniad dosbarth, ac efo cysylltiadau economaidd a gwleidyddol o fewn y fframwaith wladwriaethol b) y prosesau o rym sy'n bodoli o fewn y gymuned, a sut y mae cysylltiadau grym yn cael eu hadgynhyrchu c) natur y gwrthdaro sy'n digwydd o fewn cymunedau o ganlyniad i'r cysylltiadau grym sy'n bodoli.

Efallai wir fod y ffaith nad yw ein cymunedau Cymraeg wedi diflannu'n llwyr yn destun clod i ymgyrchwyr a aeth ati wedi 1984 i greu polisiau iaith newydd yn ein hysgolion, ym myd tai a chynllunio ac a greodd hyder newydd o ganlyniad i'r ymgyrchu.

* Gall cymunedau aml-hiliol fod angen defnyddiau mewn gwahanol ieithoedd.

Cymunedau rhydd nid marchnad rydd.

Nid oes sicrwydd am oroesiad yr ysgolion, nac am y cymunedau Cymraeg chwaith.

Wrth gwrs y bydd yna gyrff canolog i gydlynu polisi a chyllidebau, ond cyrff i ateb gofynion y cymunedau fydd rheiny.

Rhan o'r deffroad hwn oedd y Cymdeithasau Taleithiol; ond rhan arall, fwy arwyddocaol o bosibl, oedd y cymdeithasau Cymreigyddol a gododd fel grawn unnos trwy'r wlad yn ystod yr ugeiniau a'r tridegau, ac yn enwedig yn y cymunedau diwydiannol newydd yn ne-ddwyrain Cymru, a oedd yr adeg honno bron yn uniaith Gymraeg.

Yn sylfaenol, gwrthodwn yr honiad fod ysgolion pentrefol yn broblemau yn hytrach nag yn asedau i'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu.

Byddai canlyniadau'r arolwg yn werthfawr er cryfhau polisi%au tai y cynllun lleol newydd a gosod sylfaen ar gyfer strategaeth tai y Cyngor drwy ddatgelu gwybodaeth ynglŷn â'r cymunedau hynny lle 'roedd angen gwirioneddol yn bodoli ar gyfer tai rhesymol eu pris.

Disgwyliwn i'r Cynulliad sefydlu Fforwm Economaidd Democrataidd i ddatblygu ystod eang o bolisïau economaidd er mwyn cryfhau economi ein cymunedau gwledig a threfol a hynny ar sail yr egwyddor o gynaladwyedd economaidd, cymdeithasol a diwylliannol.

Ym 1984, aeth y glöwyr ar streic -- nid am gyflogau gwell, ond i gadw gwaith ar gyfer dyfodol eu cymunedau.

Gwrthodwn yr honiad fod cymunedau pentrefol wedi marw ac nad yw felly o bwysigrwydd cymdeithasol gynnal ysgolion pentrefol.

Ni fydd hyn yn tanseilio hawl ein celloedd lleol a'n rhanbarthau i drefnu ymgyrchoedd i amddiffyn buddiannau cymunedau lleol yn ogystal â chefnogi ymgyrchoedd canolog yn yr ardal.

"Wrth geisio gwireddu'r uchod, ceisiwn hefyd sicrhau amodau ffafriol i ffyniant y cymunedau Cymraeg".

Felly, yn ein barn ni, mae'n hanfodol fod y Cynulliad, o'r cychwyn cyntaf, yn cael ei sefydlu fel corff fydd yn gallu gweithredu'n effeithiol i ymrymuso'r iaith Gymraeg a hybu datblygiad cymunedau rhydd, cryf a Chymreig. 01.

Mae nifer y cymunedau lle mae'r mwyafrif yn teimlo eu bod ar ymylon cymdeithas, o bosib, yn fwy yn 2000 nag oedden nhw yn 1945.

Gyrrwyd crynodeb o Ddeddf Eiddo at bob awdurdod unedol gan alw arnynt i bwyso ar y llywodraeth ganol am fwy o rym gweithredol yn eu hardaloedd ac i ystyried anghenion cymunedau wrth lunio polisïau tai.

Mae rhai o'r 'atebion' a gynigir yn beryglus iawn i ddyfodol cymunedau.

Roedd y Rhyfel Mawr yn wal ddiadlam rhwng dau fyd, yn enwedig o ystyried ei effaith ddinistriol ar y cymunedau Cymraeg (roedd un o frodyr Kate Roberts ymhlith y rhai a laddwyd).

Iaith fyw ydi iaith sy'n amlwg ac yn cael ei siarad yn y cymunedau hynny.

Cyhuddodd Cymdeithas yr Iaith y cwmni 'Cymreig' anferth 'HYDER' heddiw o danseilio cymunedau Cymraeg drwy israddio eu canolfannau yn y gorllewin - gan naill a'i orfodi eu gweithwyr i adael neu eu symud i ardaloedd di-Gymraeg.

Bu Cymdeithas yr Iaith yn gweithio gyda Cynghorau Lleol Cymru trwy'r 1980au i gryfhau cymunedau lleol, ac wedyn daeth... Ateb y 1990au:

Mae democratiaeth ynghlwm â rhoi'r grym yn ôl yn nwylo cymunedau.

I'r perwyl hwn, dylai'r Cynulliad sefydlu Fforymau Ieuenctid sefydlog ym mhob sir i edrych ar bob penderfyniad o bwys i'w cymunedau lleol.

Cred Cymdeithas yr Iaith Gymraeg fod creu dyfodol llewyrchus i'r iaith Gymraeg yn un o brif gyfrifoldebau pobl Cymru a bod hynny yn rhan allweddol o ddemocrateiddio ein gwlad a chreu gwell dyfodol i'n pobl a'n cymunedau. Nid ydym yn derbyn fod y Gymraeg yn perthyn yn unig i'r ychydig rai a gafodd fynediad iddi drwy hap a damwain eu magwraeth a'u haddysg, ond yn hytrach y mae'n perthyn i bawb o bobl Cymru fel etifeddiaeth gyffredin, ac yn un o brif nodweddion Cymru fel gwlad.

Cwmni yw CYMAD sy'n hybu cymunedau ym Meirion, Arfon a Dwyfor.

Rhaid inni barhau i fynnu newidiadau radical a gwirioneddol er lles y Gymraeg a'n cymunedau.

Nododd fod cymunedau Cymraeg yn cael eu bygwth gan y dirwasgiad a diweithdra, a bod gwasanaethau iechyd a llyfrgelloedd yn cael eu cwtogi.

Gan eu bod heb gydymdeimlad â'r ffordd o fyw yn y cymunedau a gaent yno, roedd dod wyneb yn wyneb ag iaith gwbl estron yn brofiad brawychus.

Pan gynhaliwyd gwyl genedlaethol yn Llanbed y tro diwethaf - yr Eisteddfod Genedlaethol yn 1984 - cyhoeddodd Cymdeithas yr Iaith bapur o'r enw CYMRU 2000. Ein dadl ar y pryd oedd y gallasai cymunedau naturiol Cymraeg fod wedi diflannu ymron erbyn troad y ganrif, er y byddai dros 400,000 o unigolion yn dal i siarad Cymraeg.

Disgwyliwn i'r Cynulliad fod yn atebol i gymunedau Cymru gan gryfhau grym ein cymunedau i fod yn gymunedau rhydd gan felly fod yn hollol agored yn ei holl weithredoedd a datblygu perthynas ystyrlon rhwng haenau llywodraethol Cymru.

Rheidrwydd statudol ar Gynghorau Sir i ymgynghori â'r Cyngor Ieuenctid cyn terfynoli Cynlluniau Lleol ar gyfer dyfodol y cymunedau.

Disgwyliwn i'r Cynulliad gynrychioli a rhagfarnu'n gadarnhaol o blaid carfanau a ormesir yn ein cymunedau.

Mae polisïau Marchnad Rydd y Torïaid wedi chwalu cymunedau lleol trwy Gymru.

Byddwn yn pwyso am gamau i ddatblygu addysg Gymraeg a chynnal cymunedau Cymraeg.

Y canlyniad yw nad oes gan y bobl leol yr ewyllys i fynnu aros yn eu cymunedau bychain.

Nid oedd y Dirprwywyr yn cyfyngu eu hymweliadau i leoedd diwydiannol; byddent yn ymweld â phob sir, gan adrodd gyda'r un trylwyredd ar ysgolion mewn ardaloedd gwledig a'r cymunedau yr oeddynt yn eu gwasanaethu.

Byddai clustnodi dyraniad arbennig i'r Gymdeithas i'w sianelu i'r ardaloedd yma yn fodd i weithredu'n adeiladol i gyfarfod â'r broblem gynyddol yma yn ein cymunedau.

Ategu gwaith awdurdodau tai trwy ddarparu cartrefi o safon i bobl leol sydd ar incwm isel ar gost y gallant ei fforddio, boed ar rent neu ar gyfer prynwyr tro cyntaf, ynghyd ag ateb angen pobl sydd ag anghenion arbennig gan geisio gwneud hynny o fewn stoc bresennol yr ardal, yn y dull mwyaf effeithiol, efo gwasanaeth sydd yn atebol i'r defnyddwyr a'r cymunedau lleol gan rannu'r adnoddau'n deg rhwng gwlad a thref.

Cychwynwyd y cyfarfod trwy gyflwyno deiseb i Rosemary Butler wedi ei arwyddo gan brifathrawon, llywodraethwyr a chynghorwyr cymunedau gwledig.

Galwn ar y Cynulliad i ddileu y Quangos sy'n gweithredu yn y maes yma a chryfhau gallu ymarferol ein cymunedau i reoli eu dyfodol eu hunain drwy gefnogi mentrau cymunedol gydag adnoddau digonol.

Cymunedau Rhydd — nid y Farchnad Rydd Ni bydd y Gymraeg fyw onibai fod cymunedau Cymraeg yn byw.

Mynnwn fod cymunedau Cymru a'r iaith Gymraeg angen grym deddfwriaeth gynradd i ateb gofynion eu lles gorau ac i herio'r anghyfiawnder a'r dinistr sydd wedi ein caethiwo fel cenedl gyhyd.

Mae'n amlwg nad ydych o'r farn fod dyfodol cymunedau gwledig o bwys.

Mae'r cysylltiad rhwng yr economi a pharhad yr cymunedau yn amlwg, ac felly mae'n gwbl glir y dylai'r Gymdeithas fod yn weithredol mewn ymgyrchoedd yn ymwenud â'r economi.

Democratiaeth ydi hawl cymunedau i reoli eu dyfodol eu hunain.

ymchwil digonol i anghenion tai a gwasanaethau ein cymunedau yn hytrach na pharhau sefyllfa lle y codir tai di-angen gan ddifetha patrwm byw cynhenid ein cymunedau.

Y Drefn Addysg yn arfogi Cymry ifanc gyda'r wybodaeth, y medrau a'r profiad hanfodol i amddiffyn ein cymunedau lleol.

Cyfeiriodd yr adroddiad hwnnw at y tlodi, y cyflogau isel a'r diffyg cyfleoedd a nodweddai'r cymunedau.

Rhaid i'r Cynulliad dalu sylw penodol i anghenion pobl ifanc am gyfleoedd gwaith teg a chartrefi addas o fewn eu cymunedau.

Swyddogaeth PDAG yw cynnig arweiniad i'r system ar sut i hwyluso'r fath ddarpariaeth gyd-lynus, ar gyfer plant yn eu blynyddoedd cynnar trwy'r system statudol a'r colegau, i'r addysg barhaus ar gyfer oedolion yn eu cymunedau.

gall gynnig arweiniad mewn maes sydd mor allweddol bwysig i ddyfodol ein cymunedau.

Dylai'r Cynulliad fynnu'r hawl i reoli'r farchnad dai ac eiddo yng Nghymru er budd cymunedau Cymru.

Wrth i'r frwydr i gael gwared ar yr unben, yr Arlywydd Mohammed Siad Barre, ledaenu drwy'r wlad, roedd carfan wedi troi'n erbyn carfan a llwythau wedi troi ar eu cymdogion, gan ddifa ffermydd, tir ffrwythlon prin ac, yn waeth fyth, cymunedau cyfan.

Nid er mwyn newid pethau er mwyn newid; nid er mwyn cael ymwneud â chyfalafiaeth; nid er mwyn cael rhwygiadau - ond er mwyn sicrhau bod gennym ni iaith fyw, nid yn ddibynnol ar ffafrau a chonsesiynau, ond yn fyw o fewn cymunedau a bod y grym i gadw'r sefyllfa yna yn nwylo'r cymunedau eu hunain.

I mi, fe gafwyd llwyddiannau pendant o gwmpas Rhodri Morgan yn nhermau'r berthynas sy'n bodoli rhwng cymunedau ffydd a'r Cynulliad.

Achos sylfaenol Cymdeithas yr Iaith yw bod iaith yn ffenomenon cymdeithasol yn ei hanfod, ac nad yw iaith wir yn fyw onis defnyddir yn naturiol fel cyfrwng cyfathrebu mewn cymunedau lleol.

Datblygu Ysgolion Pentrefol yn Ganolfannau Addysg a Chyfathrebu i'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu - gan ddenu felly gyllid o ffynonellau hyfforddiant newydd i'w cynnal.

Collodd Cymunedau Cymraeg eu rheolaeth dros eu dyfodol.

Fodd bynnag, mae'r argyfwng sy'n wynebu'r Gymraeg a'n cymunedau ar drothwy'r Mileniwm nesaf yn un dwfn yn sgil gostyngiad parhaus yng nghanran siaradwyr Cymraeg ein cymunedau.

Bydd aelodaeth y Senedd gyflawn ar ei newydd wedd fel a ganlyn: (i) cadeirydd; (ii) is-gadeirydd ymchwil a pholisi; (iii) is-gadeirydd cyfathrebu; (iv) is-gadeirydd ymgyrchu gweithredol; (v) is-gadeirydd gweinyddol; (vi) trysorydd; (vii) cynullydd a chynrychiolydd arall o'r grŵp ymgyrch Deddf Iaith i'r Ganrif Newydd; (viii) cynullydd a chynrychiolydd arall o'r grŵp Ymgyrch Addysg; (ix) cynullydd a chynrychiolydd arall o'r grŵp Ymgyrch Cymunedau Rhydd; (x) cadeirydd pob rhanbarth (ynghyd â chynrychiolydd ychwanegol mewn rhanbarthau lle mae celloedd byw oddi fewn iddi, sef adolygiad blynyddol yn unol â'r defn bresennol); (xi) golygydd Y Tafod; (xii) swyddog masnachol; (xiii) swyddog adloniant; (xiv) hawl i gyfethol 3 aelod e.e. i redeg ymgyrch dros dro arbennig neu i gel cynrychiolydd uniongyrchol o gelloedd myfyrwyr.

Ers canol y 1970au daeth Cymdeithas yr Iaith i gredu fod tynged yr iaith yn dibynnu'n bennaf ar barhâd cymunedau lleol. Nid oes llawer o bwrpas cael statws i'r iaith na dysgu Cymraeg i'n plant os bydd ein cymunedau lleol yn chwalu.

Bu'r diwydiant llechi yn rhan bwysig o fywyd yr ardal - gan sicrhau gwaith a chreu cymunedau.

Chwalwyd cymunedau Cymraeg, collwyd llawer o Gymry ifanc a daeth mewnlifiad mawr i Seisnigo'n pentrefi.

Ni ellir felly sicrhau dyfodol y Gymraeg mewn gwagle: rhaid wrth ymdriniaeth fydd yn creu'r amodau cymdeithasol ac economaidd cywir, a hynny yng nghyd-destun cymunedau cryf. 02.

Mae hyn hefyd yn golygu edrych ar gyfrifoldebau yr Awdurdodau Unedol newydd a gwaith y Quangos, a cheisio creu strwythur sydd yn datganoli grym, yn atebol ac yn dod a grym yn nes at y cymunedau.

Anghofia' i fyth weld marines ifanc oedd newydd dreulio misoedd yn denu dirmyg y cymunedau cenedlaetholgar yng Ngogledd Iwerddon yn cael eu croesawu fel arwyr ar strydoedd Zacco a threfi eraill gogledd Irac.

Heb rym gwleidyddol ac economaidd ni all pobl Cymru amddiffyn eu cymunedau a'u hiaith.

Yr unig iaith mae genna'i ddiddordeb mewn ymgyrchu drosti ydi iaith sydd yn fyw o fewn cymunedau.

Pryderir na fyddai fformiwla/ u cyllido corff o'r fath yn ymatebol i'r anghenion amrywiol sydd yng ngwahanol ardaloedd Cymru, nac wedi'u seilio ar bolisi%au wedi'u llunio gan bersonau etholedig ac atebol i'r cymunedau lleol hynny.

Nid poeni am y statws, nid poeni am yr aelodaeth ond poeni sut yr oedd grym am gyrraedd y cymunedau.

Mae'n golygu mai'r rheswm dros y penderfyniadau hynny fyddai budd cymunedau Cymru, nid y status quo presennol.

Ym 1992, cyhoeddwyd Maniffesto 'Cymunedau Rhydd — nid y Farchnad Rydd' — ynddi cawn fapio allan y ffordd ymlaen gyda pholisïau i roi i bobl Cymru grym real i greu dyfodol i'n cymunedau — o ran tai a gwaith i bobl leol, o ran rheoli'u haddysg eu huanin, o ran polisi iaith a rhyddid gwleidyddol.

Mae'r Gymdeithas hefyd wedi gosod allan yr hyn sy angen i'r Cynulliad Cenedlaethol ei wneud yn wyneb y broblem mewnfudo sy'n bygwth cymunedau Cymraeg olaf y byd.

'Byddai'n llawn cystal i chi adeiladu pencadlys newydd y Cynulliad ar blaned Mawrth ag ym Mae Caerdydd gan eich bod cymaint allan o gysylltiad a dyheadau'n cymunedau gwledig.

Ond mae'r cymunedau yn mynnu achos eu bod nhw'n dioddef ac yn methu gwneud dim oll ynglyn â'r peth.

Disgwyliwn i'r Cynulliad ddod o hyd i ffyrdd creadigol i annog cyfranogiad pobl Cymru gyfan yn holl brosesau'r Cynulliad gan gynnwys cynnal fforymau lleol i fudiadau pwyso a chynrychiolaeth gymunedol o bob agwedd ar fywyd ein cymunedau.

Bu rhai pobl yng Nghymru'n gwneud ffortiwn allan o werthu tai Cymru fel tai haf gan orfodi teuluoedd ifanc i symud allan o'u cymunedau.

Byddai'r fforymau yma yn cynnwys cynrychiolaeth eang ac amrywiol o'r sector statudol, gwirfoddol ac o'r gymuned er mwyn sicrhau deialog deinamig rhwng aelodau'r Cynulliad â phobl cymunedau Cymru yn ôl eu profiad o ddydd i ddydd yng Nghymru.

Mae swyddogaeth gymunedol yr ysgol bentref wedi dod yn bwysicach yn siroedd Dyfed yn ystod y ddegawd ddiwethaf oherwydd dirywiad yr iaith yn y cymunedau ehangach a dyfodiad y polisi iaith newydd i ysgolion y siroedd.