Codai pryder pellach, petai'r broses adnabod anghenion o fewn y cynghorau newydd yn arwain at anwybyddu anghenion neilltuol y disgyblion a'r myfyrwyr sydd yn mynd trwy'r ddarpariaeth gyfrwng Cymraeg, trwy fod cynrychiolwyr y system honno yn y lleiafrif bob amser wrth ystyried anghenion a blaenoriaethau a'r anghenion cyfrwng Cymraeg yn cael eu gosod yn ddarostyngedig i anghenion y disgyblion a'r myfyrwyr sy'n mynd trwy'r ddarpariaeth cyfrwng Saesneg yn bennaf.

Gwrthod caniatâd i'r cynghorwr gobeithiol a wnaeth y Pwyllgor Gwaith; yr oedd y rhan fwyaf o'r aelodau'n pallu credu na ddeuai'r cynghorau i wybod mai oddi wrth y Blaid y daethai'r cynllun, ac felly tybient fod cystal i'r Blaid fynnu clod cyhoeddus am gyflwyno cynllun pwrpasol, er na ddeuai dim budd o'r cyflwyno.

Rhoddodd amlinelliad o'r camau a gymerwyd i gwblhau'r gwaith, drwy adrodd bod y cynghorau cymuned yn edrych ar y sefyllfa o fewn eu hardal eu hunain ond bod y cynghorau sir a dosbarth yn edrych ar y sefyllfa strategol i ardal ehangach ac felly bod gwahaniaethau barn yn sicr o ddigwydd.

Gan mae dyma'r cynghorau sydd agosaf at y bobl a'r cymunedau, mewn sawl ystyr, gallant baratoi awgrymiadau ar sut i ddiogelu ac i hyrwyddo iaith Gymraeg ar y lefel mwyaf sylfaenol e.e.

Yn bedwerydd, ceir pedair senedd daleithiol wedi eu sylfaenu ar bedair talaith hanesyddol Iwerddon gyda chyfrifoldeb tros ddosrannu arian, penderfynu ar gynlluniau datblygu taleithiol a goruchwylio gwaith heddlu'r Cynghorau Ardal.

Bu amser, yng nghyfnod deffroad y werin rhwng 1860 a 1890, y buasai'n ymarferol sefydlu'r Gymraeg yn iaith addysg a'r Brifysgol, yn iaith y cynghorau sir newydd, yn iaith diwydiant.

Yn y cyswllt yma y mae gan ein cynghorau cymuned swyddogaeth allweddol.

Rhai o'r pynciau y cafwyd darlithoedd arnynt oedd Cyfundrefn Addysg Cymru, y Llysoedd Barn, Pwerau Cynghorau Lleol, Cyllid Cymru, a Phropaganda'r Blaid.

Ni ragwelir y bydd swyddogaeth strategol a datblygol gan yr un o'r cynghorau cyllido newydd.

Yn drydydd, ceir cynghorau ehangach eu maes, y Cynghorau Ardal, yn gyfrifol am bethau fel ysbytyau, priffyrdd, cynllunio economaidd ac addysgol a thelegyfathrebu.

(ii) Adroddiad y Dirprwy Brif Swyddog Cynllunio bod y Cyngor, mewn cydweithrediad gyda'r Cyngor Sir a'r cynghorau cymuned, wedi gwneud arolwg llawn o holl lwybrau cyhoeddus y Dosbarth gyda'r bwriad o resymoli'r rhwydwaith a gwella'r ddarpariaeth ar gyfer cerddwyr.

ARGYMHELLWYD bod y Cyngor yn glynu at ei benderfyniad blaenorol y dylid rhoddi hawl i holl staff y cynghorau newydd i sefyll etholiad i fod yn aelodau ohonynt a phwyso am ddiddymu'r gwaharddiad sydd yn bodoli.

Geisio sefydlu Fforwm Addysg i Gymru i ddwyn pwysau ar y Llywodraeth i ddarparu adnoddau digonol Mewn cyfnod pan fo'r Cynghorau newydd yn gyffredinol yn cael eu llesteirio gan fanylion ad-drefnu, mae cynghorwyr Ceredigion yn haeddu clod am geisio gweledigaeth o drefn addysg deg ar gyfer y dyfodol.

Anfonwyd at y canghennau i'w hannog i sefyll mewn etholiadau lleol: nid anogaeth wreiddiol iawn, ond mae'r anogaeth yn llai pwysig na'r neges o'i blaen, sef bod y Tri yn y carchar am na wnaethai aelodau'r Blaid eu dyletswydd o ennill seddau ar y cynghorau lleol.

Dywedodd bod aelodau lleol yn cael sylw teilwng yn y Cyngor yma a bod cydweithrediad da rhwng swyddogion ac aelodau o'r cynghorau cymuned.

Ystyriwn mai gwaith o natur cyhoeddus a wneir gan asiantau fydd yn ceisio am gomisiwn i roi gwasanaethau cymorth i ysgolion a cholegau unigol, megis hyfforddiant-mewn-swydd, ymgynghori neu arolygu (dan gomisiwn i SPAEM, i'r Cynghorau Cyllido neu i awdurdod lleol), gan fod y fath wasanaethau wedi'u cynnig hyd yn ddiweddar gan gyrff cyhoeddus, awdurdodau addysg lleol yn enwedig ac, yn achos arolygu ysgolion a cholegau, AEM a oedd yn atebol i'r Goron.

Rhoddwyd cyfle i gynrychiolwyr y cynghorau cymuned roddi sylwadau, lle cyfeiriwyd at achosion penodol a cytunwyd bod cwynion penodol yn cael sylw.

Ac eto, aeth y Llywodraeth Dorïaidd ati i gymryd i ffwrdd yr ychydig ryddid a oedd gan bobl Cymru gan danseilio Cynghorau Lleol Cymru, Undebau Llafur, Y Pwyllgor Datblygu Addysg Gymraeg -- pawb a allai eu gwrthwynebu.

Ar y llaw arall fe fyddai llawer o'r Cynghorau, a'r Quangos a'r Llywodraeth yn ddieithriad, yn dymuno i ni ildio.

Bu Cymdeithas yr Iaith yn gweithio gyda Cynghorau Lleol Cymru trwy'r 1980au i gryfhau cymunedau lleol, ac wedyn daeth... Ateb y 1990au:

Disgwyliwn i'r Cynulliad beidio canoli grym mewn un lle a galwn am ddatganoli'r Cynulliad ar dri safle drwy Gymru a galwn ymhellach am ddatblygiad o drefn wleidyddol lle datganolir grym i gymunedau Cymru drwy'r Cynghorau Cymuned a'r Awdurdodau Lleol.

Wrth baratoi'r cynllun fe cymerwyd i ystyriaeth sylwadau cynghorau cymuned a thref a dderbyniwyd ar ffurf holiadur.

(e) Cydweithrediad rhwng Swyddogion Cyngor Dosbarth Dwyfor a'r Cynghorau Cymuned CYFLWYNWYD

Cydweithredwyd gyda'r Cynghorau Iechyd Cymdeithas i baratoi cais i sylw'r Awdurdod Iechyd am arian i dalu am weithiwr ymchwil.

Buasai cyfle i cynghorau cymuned roddi eu sylwadau bryd hynny, mewn da bryd i'r Ysgrifennydd Gwladol wneud ei benderfyniad.

Arfer cynghorau sir Cymru yw gwrthod cydweithredu â'i gilydd heb eu gorfodi, a gwrthod hyd y gallant bob cais i newid eu cyfansoddiad a'u trefn.

Cynghorau lleol yn cael yr hawl i roi cyfraniadau ariannol i'r Eisteddfod Genedlaethol pan gynhelid y Brifwyl yn eu hardaloedd nhw.

Llawn mor fygythiol yw agwedd meddwl cynghorau sir ac awdurdodau lleol y parthau Cymraeg.

Fel y gwelir, ergyd y cynlluniau hyn yw tocio awdurdod y llywodraeth ganolog a rhoi'r mesur haelaf posibl o awdurdod i'r cynghorau lleol.

Ym mhob achos o anghytundeb ynglŷn â chategoreiddio, bydd pob penderfyniad yn cael ei egluro i'r cynghorau cymuned gyda rhesymau pendant dros y penderfyniad gan y Cyngor Sir a'r Cyngor Dosbarth.

Deddf Addysg yn gosod ysgolion elfennol dan reolaeth cynghorau lleol.

(b) Newididau i Ffiniau Cynghorau CYFLWYNWYD

Rhaid wrth fwy nag ewyllys da i'r iaith Gymraeg, ac efallai bod tynged yr iaith yn dibynnu yn llawer iawn fwy nac a ymddangosodd hyd yn hyn ar ein cynrychiolwyr ar y cynghorau.

Anwybyddir y gymdogaeth yn gyfan gwbl yn y rhan fwyaf o'r wlad wrth benderfynu ffiniau'r cynghorau dosbarth.

Cynghorau Ieuenctid cenedlaethol a sirol i fwrw golwg dros waith y Cynulliad a'r Cynghorau Sir.

Nid yw'r ystyriaeth hon yn gwbl briodol ar gyfer y sefydliadau cyhoeddus sirol a chenedlaethol (megis yr awdurdodau lleol, CBAC, ACAC a'r Cynghorau Cyllido) sydd yn ymdrin â'r strwythur cyflawn ac yn monitro cyd-bwysedd y ddarpariaeth.

Yr oedd y feirniadaeth yn gywir: ychydig iawn o wrthwynebiad i'r Ysgol Fomio a gawsid gan y cynghorau, ac yr oedd yn hawdd i'r awdurdodau ateb pob protest gan gorff gwirfoddol drwy ddweud nad oedd gwrthwynebiad oddi wrth gynrychiolwyr etholedig y bobl.

Rhoddwyd cyfle i'r cynghorau cymuned roddi eu sylwadau, drwy gyfeirio at achosion penodol.

Sefydlwyd Cynghorau Cyllido Cymru ym mis Mai 1992 er mwyn cyllido addysg bellach ac uwch yng Nghymru.

Gweithredu bob wythnos am flwyddyn yn erbyn Quangos Addysg y Llywodraeth 1995 Taith o amgylch Cynghorau Sir newydd Cymru i bwyso arnynt i adeiladu Trefn Addysg Gymreig o'r gwaelod.

Arweiniodd y newid hwn, er enghraifft, i ddryswch yn barod ymhlith staff colegau, swyddogion y Cyd-Bwyllgor Addysg a swyddogion y Cynghorau Cyllido.

Mae'n wir y gallasai cydweithrediad cynghorau sir Gogledd Cymru fod wedi codi trefn well er budd i'w broydd chwarter canrif yn gynt.

Mae Cymdeithas Cynghorau Bro a Thref Cymru wedi llunio rheolau sefydlog ar gyfer Cynghorau ac fel arfer byad y rhain yn cael eu mabwysiadu gan bob Cyngor.

Byddai'n rhesymol, felly, i'r Bwrdd ddisgwyl i'r cynghorau cyllido a'r awdurdodau addysg lleol - neu'r Swyddfa Gymreig yn achos ysgolion a gynhelir dan grant - fod yn gyfrifol am gyfryngu polisi%au iaith y sefydliadau y maen nhw'n gyfrifol am eu hariannu a monitro gweithredu'r polisi%au hynny.

(a) Bod yr Is-bwyllgor Iaith i ystyried pa enwau i'w defnyddio lle defnyddir enwau Saesneg yn unig neu lle mae amheuaeth ynglŷn â'r enw Cymraeg i'w ddefnyddio a bod y Prif Swyddog Technegol ar ôl hynny i ymgynghori â'r cynghorau cymuned/tref perthnasol a'r aelod/au lleol.

Yn gyntaf, rhaid creu cynghorau bro i ddisodli'r rhai presennol yn yr ynys gyfan.

Bwriedid yn awr gynnal cyfnod llawn o ymgynghoriad cyhoeddus gyda'r cynghorau cymuned/tref, cyrff cyhoeddus, cymdeithasau lleol a'r cyhoedd a gwneid hynny drwy

Â'r Cynghorau Unedol newydd wrthi'n paratoi ar gyfer grym, cyhoeddodd y Pwyllgor Democratiaeth restr o ofynion iddynt i sicrhau eu bod yn gweithredu'n gadarn dros y Gymraeg, gan gynnwys cyflwyno polisi iaith cadarn; llunio Cynllun Addysg Cymunedol; creu strategaeth dai a chynllunio; sefydlu Pwyllgor Datblygu Economaidd; ffurfio Fforwm Ieuenctid i'r Sir; a sicrhau cydweithio ymhlith y Cynghorau i greu Fforwm Cenedlaethol i ddwyn gwir bwysau ar y Llywodraeth Ganolog mewn meysydd tebyg i addysg a thai, ac yn y pen draw i gymryd lle'r Quangos.

(ii) Os na fyddai hyn yn dderbyniol yna fod pob cyngor dosbarth/bwrdeistref ar y pwyllgor yn cael tri cynrychiolydd er sicrhau mwyafrif i'r cynghorau hyn ar unrhyw bleidlais yn y pwyllgor.

CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG Annwyl Olygydd, Llythyr Agored at Gynghorwyr Cymuned Dosbarth a Sir Mewn ymateb i'r ddirprwyaeth o Gymdeithas yr Iaith Gymraeg a'r Swyddfa Gymreig yn gynharach eleni datganwyd yn ddigon clir bod gan y Cynghorau Dosbarth a'r Cynghorau Sir yr hawl i baratoi adroddiadau "ar unrhyw destun a ddymunant, gan gynnwys yr iaith Gymraeg".

Mae'r ddau Gyngor yn gorff annibynnol gyda'i gadeirydd ei hun, ond gwasanaethir y Cynghorau gan un uned weithredol.

Ymhlith siaradwyr Cymraeg, mae hyder wrth ddefnyddio'r iaith ar ei uchaf gartref, wrth siopa, neu wrth gymdeithasu ond mae'n is wrth gysylltu â chyrff megis cynghorau lleol neu'r cyfleustodau sydd wedi eu preifateiddio.

Pwy fydd yn cynghori swyddogion ac aelodau'r Awdurdod, a'r Cynghorau Cyllido eraill, ar natur y gofynion a'r blaenoriaethau yn y sectorau priodol?