Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf gwelwyd rhai datblygiadau hollol newydd.

Hyd at ganol y ganrif ddiwethaf, er pwysiced y wladwriaeth, yr oedd yn bell iawn o fod yn oll-bwysig a hollalluog.

Newidiwyd ddiwethaf ar Dachwedd 16eg, 1995.

Mae uchel swyddogion y llywodraeth wedi rhybuddio fod y wlad yn dychwelwyd i'r cyflwr roedd ynddi yn ystod y ganrif ddiwethaf, ac mae hyd yn oed Fidel, yn ôl nifer o ffynonellau, wedi mynegi ei bryder am y dyfodol.

Bu'r blasuron Groeg a Lladin yn sylfaen i addysg yng Nghymru, fel yng ngweddill Ewrob, o'r Oesoedd Canol hyd y ganrif ddiwethaf.

Bu'r rhaglenni hyn - o gyfnod sy'n cael ei ystyried yn un digon dreng yn hanes teledu Cymraeg - yn fodd i ddangos y newid a fu mewn teledu Cymraeg dros y chwarter canrif ddiwethaf.

Ni allaf feddwl am unrhyw wlad arall yn y Gorllewin oddi ar yr unfed ganrif ar bymtheg, ddim hyd yn oed wlad Babyddol, lle y tra-arglwyddiaethwyd mor llwyr ar y gair printiedig gan weithiau crefyddol ag y gwnaed yng Nghymru'r ganrif ddiwethaf.

Mae'r môr mawr wedi llenwi ceudwll y llosgfynydd erbyn heddiw ond mae llosgfynyddoedd eraill wedi codi eto yn ei ganol – y diweddaraf yn ystod pumdegau'r ganrif ddiwethaf.

Y mae'n amlwg bellach fod trafod cyhoeddus ar bynciau fel puteindra, atal cenhedlu a chlefydau gwenerol yn bur gyffredin yn y ganrif ddiwethaf.

Un o'r ddwy genedl y galwai'r Cymry am eu rhyddid yn y ganrif ddiwethaf oedd y Magyariaid, sef cenedl Kossuth.

Bur wythnos ddiwethaf yn un dda ar gyfer ymosod ar yr Almaenwyr wrth i BMW adael i'r hen Rover fynd rhwng y cwn ar brain.

Ni raid i mi ofyn pryd ddiwethaf y gwelsoch chi blant deuddeg oed yn codi cyn y wawr i wisgo amdanynt yn y tywyllwch er mwyn mynd i weithio poncen chwarel, achos drwy drugaredd ni welsoch hynny erioed.

Mae gwasanaethau arlein BBC Cymru wedi datblygun gyflym yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, nid yn unig drwy sefydlu safleoedd newyddion, ond hefyd drwy gyfrwng ystod eang o safleoedd sydd wedi esblygu yn gysylltiedig â rhaglenni.

Ar Gors Ddyga newidiwyd llwybr yr afon yn sylweddol yn ystod y ddwy ganrif ddiwethaf, ac o ganlyniad mae ei thraeniad yn gwbl annhebyg i'r hyn ydoedd yn wreiddiol a naturiol.

Ond mae mudo yn act reddfol erbyn hyn ac mae un ddamcaniaeth yn sôn bod y mudo yn gysylltiedig â diwedd yr oes iâ ddiwethaf.

Bu mwy nag un yn y Gadair Goch yn ystod y flwyddyn ddiwethaf heb ddyfod ohoni'n fyw.

Mae darpariaeth Anghenion Arbennig cymdeithasau tai wedi newid yn fawr iawn yn ystod y flwyddyn ddiwethaf gyda dyfodiad darpariaethau a chanllawiau dylunio newydd Tai Cymru, a newidiadau i'r system gyllido.

Wedi'r cyfan, fyddai hi ddim yn wleidyddol gymeradwy i America gythruddo yn ormodol Siapaneaid 2001 gydag anrhaith a ddigwyddodd ddechrau pedwar degau y ganrif ddiwethaf.

Newidiwyd ddiwethaf ar Fawrth 4ydd, 1995.

Rhoddodd y galw mawr am lechi Gogledd Cymru yn ystod y ganrif ddiwethaf gyfle i'r ardal ddatblygu fel man allforio unigryw ac, oherwydd pwysau a maint y cynnyrch, y llongau hwylio a ddarparai'r dull gorau o gludo.

Nid y rhanbarthau'n unig sy'n falch mai Mr Major fydd yno ac nid ei ragflaenydd - mae Ewrop gyfan yn anadlu anadl o ryddhad mai nid hi fydd yno ar ôl ei haraith ddi-gyfaddawd nos Fercher ddiwethaf.

Ar ddiwrnod cneifio yn Llannerchirfon ar ddechrau'r ganrif ddiwethaf fe ganodd Selby Price, bardd gwlad hynod ffraeth o'r fro, fel hyn i'r gyllell y cafodd ei benthyg gan Nedi Pen-dre, Tregaron:

Dim ond yn ystod y flwyddyn ddiwethaf y daeth yn arferiad cyffredin i roi olwyn sbar gyda charafanau newydd, a dyw hynny ddim yn digwydd gyda phob un hyd yn oed yn awr.

Ac 'roedd y tri yn barod i daeru, pan welsant Edward, mai ddoe ddiwethaf yr ymosodwyd arno ym Mhlas Cilian.

Bid siŵr y mae ymyrraeth Llywodraeth â bywyd cymdeithasol yn y Wladwriaeth Les yn cyrraedd ymhellach nag a ddychmygwyd yn y ganrif ddiwethaf.

Perthyn Deddf Iaith '93 i'r ganrif ddiwethaf a'i gwerthoedd ac mae'n hen bryd ei diwygio'n drwyadl.

Tua'r un amser, ac yn enwedig yn y ganrif ddiwethaf, sylwodd seryddwyr hefyd fod nifer o bethau yn yr awyr nad oeddynt yn ser gan eu bod yn edrych fel smotiau aneglur.

Mab Trefor Bach (i bobl Llangefni) yw Barry Williams, Athro ym Manceinion ac yn ystod yr wythnos ddiwethaf mae wedi profi ei hun yn ddramodydd o fri.

Wel, mi gefais i fodd i fyw yr wythnos ddiwethaf.

Yn y ganrif ddiwethaf cododd y mudiad rhamantaidd ei chân gan glodfori y mynyddoedd ac unigeddau Cymru.

Mae yma gofnod trawiadol o'r modd yr oedd gafael y wasg radicalaidd yn niwedd y ganrif ddiwethaf yn cael ei gweld fel bygythiad difrifol gan y dosbarth llywodraethol Prydeinig a hynny nid yn lleiaf am mai yn yr iaith Gymraeg yr oedd y wasg honno yn ei mynegi ei hun.

Merched Beca a'u hysbrydolodd yn y lle cyntaf, y grūp hwnnw o ddynion a wrthryfelodd yn llwyddiannus yn ystod y ganrif ddiwethaf yn erbyn y tollbyrth.

Yr wythnos ddiwethaf yng Nghymru'r Byd cyhoeddwyd hanes am gyhuddiadau o dwyll ac ystryw yn erbyn rhai o wleidyddion amlwg Iwerddon.

Symudwyd hi i Lanbedr Pont Steffan yn y ganrif ddiwethaf ar ol agor gorsaf reilffordd.

Sut wedd oedd ar addysg yn y gwledydd uchod tua dechrau'r ganrif ddiwethaf?

Hwyrach mai dim ond teidiau oedd gan y nofelwyr: wedi'r cwbwl dim ond gyda Daniel Owen yn wythdegau'r ganrif ddiwethaf y dechreuwyd sgrifennu nofelau o ddifri yn Gymrag, ond roedd yna draddodiad hŷn o sgrifennu cofiannau y gellid tynnu arno.

Hyd yn oed os yw'r syniad poblogaidd fod pedwar o bob pump o'r Cymry yn Anghydffurfwyr erbyn ail hanner y ganrif ddiwethaf yn gorsymleiddio'r sefyllfa, does dim amheuaeth nad oedd yna deimlad cryf ymysg y mwyafrif fod grym Eglwys Loegr yn rhywbeth y dylid ei wrthwynebu.

I lan y môr yr aeth y wraig a'r plant yr wythnos ddiwethaf.

Mae ein rhaglen hyfforddi dros y flwyddyn ddiwethaf wedi ei hanelu at ymdrin ag agweddau ar Gamdriniaeth Plant, Cyfathrebu â Phlant, Chwaraeon Grwpiau Chwarae a Deddf y Plant.

Yn ystod y pymtheg mlynedd ddiwethaf, mae nifer o ddeddfau, gorchmynion ac adroddiadau swyddogol wedi llywio datblygu gwasanaethau addysgol i blant ag anghenion addysgol arbennig.

Mae gwasanaethau arlein BBC Cymru wedi datblygu'n gyflym yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, nid yn unig drwy sefydlu safleoedd newyddion, ond hefyd drwy gyfrwng ystod eang o safleoedd sydd wedi esblygu yn gysylltiedig â rhaglenni.

Nid syniad newydd yw fod y weinidogaeth Gymraeg yn y ganrif ddiwethaf wedi ymffurfio'n ddosbarth o arweinwyr cymdeithasol: rhyw aristocratiaeth newydd yr oedd y werin yn tynnu'i chap iddi.

Newidiwyd ddiwethaf ar Ebrill 23ain, 1996.

Fe fydd cyfle hefyd i edrych yn ôl ar yr hyn gyflawnwyd dros y Gymraeg yn ystod y flwyddyn ddiwethaf.

Yn y deng mlynedd ddiwethaf mae hurling ar i fyny.

Yn y Cynulliad Cenedlaethol yr wythnos ddiwethaf bu i Dafydd Wigley ofyn cwestiwn ynglŷn a diwygio Deddf yr Iaith Gymraeg 1993.

Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf gwelwyd twf sylweddol y sianel ddigidol, wrth i BBC Cymru ddatblygur gwasanaeth newyddion Deg o'r gloch a rhaglenni SportswRap, tran darparu cyfle i'r dalent cyflwyno a newyddiadurol ifanc syn dod i'r amlwg fel Rebecca John a Jason Mohammad gyflwyno rhaglenni.

Symudodd Martin ONeill oddi yno i Celtic yr wythnos ddiwethaf.

Newidiwyd ddiwethaf ar Chwefror 22ain 1996.

Gellir galw'r gwaith yn fath o nofel hanes, gan mai adeg y Rhyfel Byd Cyntaf yr ysgrifennwyd ef, a'i fod yn cyfeirio'n ol at ddiwedd wythdegau'r ganrif ddiwethaf.

Os caf ddychwelyd am funud i sôn am ddisgrifiadau gwyddonaidd Kate Roberts o fywyd fel yr oedd yn y ganrif ddiwethaf a dechrau'r ganrif hon, hoffwn nodi ymhellach fod llawer o arferion ac o feddyliau yn ei gwaith hi sydd bellach wedi diflannu; ond y mae'n bwysig ein bod ni'n eu hadnabod - yn gyntaf, er eu mwyn eu hunain, hynny yw, oherwydd eu bod; yn ail, er mwyn gallu adnabod mai un o themâu cyson Kate Roberts yw newid: mae hi'n dweud yn rhywle nad oes dim byd oll mor gyson â newid; yn drydydd, mae'r arferion a'r meddyliau hyn yn dweud cyfrolau am agwedd meddwl ei chymeriadau - ac os na ddown i werthfawrogi'u hagwedd hwy at fywyd fe gollwn ran dda o'r rhin a berthyn i'r llenyddiaeth.

Er gwaethaf yr holl Seisnigrwydd, yr oedd yn yr Eglwys Wladol yn hanner cyntaf y ganrif ddiwethaf nifer o offeiriaid a oedd yn fawr eu gofal dros y diwylliant Cymraeg ac a ymdrechai i Gymreigio bywyd yr Eglwys.

Newidiwyd ddiwethaf ar Fawrth y 4ydd, 1996.

Y patrwm crefyddol hwn oedd cyfrwng artistig Cymraeg y ganrif ddiwethaf, yn ogystal a'i sail yn foesol a deallusol.

Caf fy nghalonogi hefyd gan y ffordd y cyfoethogwyd ein cydberthynas ag S4C dros y flwyddyn ddiwethaf, drwy fentrau ar y cyd fel darllediadau teledu digidol di-dor o'r Cynulliad Cenedlaethol, a pharodrwydd i ystyried partneriaethau eraill yn y dyfodol.

Nid dyma'r lle i feirniadu eu syniadau; digon efallai yw dywedyd nad hawdd gan Gymry a anwyd yn y ganrif ddiwethaf lyncu holl syniadau'r adwaith Ffrengig am genedlaetholdeb a chrefydd.

Yn ddiweddar bu'r Athro Brinley Thomas yn dangos mai'r chwyldro diwydiannol a gadwodd yr iaith Gymraeg yn fyw yn ail hanner y ganrif ddiwethaf.

Bydd y ffigurau hyn yn dangos dirywiad yn y defnydd o'r Gymraeg dros y flwyddyn ddiwethaf.

Pryd ddiwethaf (os erioed) y gwelsoch chi ŵr yn cerdded gyda'i filgi ?

Arhosodd Llanaelhaearn yn ardal amaethyddol wasgarog hyd at ddiwedd y ganrif ddiwethaf pryd y trawsffurfiwyd y cylch yn llwyr gan ddyfodiad y chwareli ithfaen ar hyd yr arfordir.

Dyna i chi ymlyniad pregethwyr, llenorion ac athrawon y tair canrif ddiwethaf at yr iaith, meddai.

Cymerodd y BBC gam mawr ymlaen yn y flwyddyn ddiwethaf wrth greu BBC Resources Limited fel is-gwmni dan berchenogaeth lawn.

Pryd ddiwethaf (os erioed) y gwelsoch chi famau yn magu plant mewn siol?

Yr oedd y Rhyfel Degwm yn frwydr economaidd yn y bon, wrth gwrs, oherwydd y sbarc a gynheuodd y tan oedd y dirwasgiad amaethyddol ar ddechrau wythdegau'r ganrif ddiwethaf.

Fe ddaeth dyn diarth yma i weld Edward yr wythnos ddiwethaf meddai Huw Post .

Mae he'n gan mlynedd namyn wythnos ers i'r meini fynd lawr at yr afon i dorri eu syched ddiwethaf." "Felly, ymhen yr wythnos, bydd y meini yn codi a phowlio i lawr i'r cwm unwaith eto?" meddai'r asyn.

WYN JAMES sy'n dweud hanes Sais a Chymro a fu'n allweddol eu cyfraniad at gywyd diwylliannol Cymru yn y ganrif ddiwethaf, yn naill yn Esgob Tyddewi ar adeg pan oedd yr Esgobaeth yn cynnwys y rhan fwyaf o ddalgylch yr Eisteddfod, a'r llall yn un o'r 'hen bersoniaid llengar' ac yn enedigol o'r ardal.

Parhaodd grwpiau Cymorth i fenywod lleol i ddatblygu llochesau mewn partneriaeth â chymdeithasau tai yn ystod y flwyddyn ddiwethaf.

Nos-cyn-Calan y bu+m yno ddiwethaf.

Rhaid cofio i Strasbourg ac ardal Alsace gyfnewid dwylo rhwng yr Almaen a Ffrainc sawl tro yn ystod y ganrif ddiwethaf.

Maen nhw'n eiriau cyfarwydd iawn i'r rhai a welodd ddyddiau olaf y llywodraeth Geidwadol ddiwethaf.

Newidiwyd ddiwethaf ar Chwefror y 18fed, 1996.

Newidiwyd ddiwethaf ar Chwefror 19eg, 1996.

Newidiwyd ddiwethaf ar Ebrill 22ain, 1996.

ddiwethaf yn dangos yn glir nad oedd chwaeth ddarllen y Cymro cyffredin mor gyfyng ag y mynnai eu harweinwyr crefyddol iddi fod a cheir yng Nghymru hithau dystiolaeth nad oedd yr hinsawdd mor wrthwynebus i fyfyrdod rhywiol a hyd yn oed ffantasi%au rhywiol ag yr arferem gredu.

Newidiwyd ddiwethaf ar.

Mae Deddf yr Iaith Gymraeg 1993 yn perthyn i oes a fu - i'r ganrif ddiwethaf - ac mae bellach wedi colli ei phlwc a'i pherthnasedd i fywyd pobl Cymru heddiw.

O ganlyniad, Gwent a gynhyrchodd Islwyn, bardd Cymraeg mwyaf y ganrif ddiwethaf, a ganed Daniel Owen, ein nofelydd mwyaf, yn Yr Wyddgrug, o fewn tair milltir i'r ffin Seisnig.

Croeso cynnes a chyfeillgar mewn ty nodweddiadol yn dyddio o'r ganrif ddiwethaf wedi'i leoli yn y stryd fwyaf traddodiadol yn Y Gaiman, Patagonia.

Newidiwyd ddiwethaf ar Dachwedd 19eg, 1995.

Ond yr oedd o hyd un dewis hanfodol arall i'w wneuthur, a'r wythnos ddiwethaf wrth edrych trwy fy nodiadau, cefais hyd i nodyn a wnaethpwyd gennym mewn cyfarfod arall eto o'r grŵp yng Nghaergrawnt - wrth drafod a ddylai'r Blaid fod yn grŵp gwleidyddol ymwthiol neu'n blaid wleidyddol, ac y mae'r gwahaniaeth yn bwysig dros ben.

Yn ystod y chwarter canrif ddiwethaf ehangodd Addysg Gymraeg y tu hwnt i ddychymyg yr arloeswyr cynnar hyn.

Lerpwl oedd y man cychwyn mordeithiau rhai miliynau o ymfudwyr yn y ganrif ddiwethaf - dros naw miliwn rhwng tridegau'r ganrif diwethaf a'r ganrif hon.

Aeth culni crefyddol y ganrif ddiwethaf yn gulni cymdeithasol ddiwedd y ganrif hon.

Daeth yn rhyw fath o ystrydeb cyn diwedd y ganrif ddiwethaf i hawlio mai'r tri phregethwr mwyaf a fagodd Cymru oedd John Elias, Williams o'r Wern a Christmas Evans, gyda'r Wesleyaid yn prysuro i ychwanegu naill ai Thomas Aubrey neu John Evans, Eglwys-bach.

"PA LE, PA FODD DECHREUAF": yw teitl llyfryn a gyhoeddwyd yn ddiweddar sy'n fraslun bywiog a blasus o fywyd a gwaith Dr Roger Edwards, yr Wyddgrug, - un o wyr athrylithgar y ganrif ddiwethaf.

'Roedd i olwyn bedair rhan - y bwl, y camogau, neu, fel y'u gelwid yn bur aml, spôcs, y cwrbin ac yn ddiwethaf y cylchyn haearn.

Oherwydd gostyngiad sylweddol yng nghanran y Cymry fu'n mynychu'r ysgolion hyn yn ystod y ddegawd ddiwethaf bu dirywiad ym medr a gafael y Cymry ar eu mamiaith.

Newidiwyd ddiwethaf ar Ebrill 24ain, 1996.

Yr ymweliad brenhinol o bwys gafwyd yn Aberystwyth ddiwethaf oedd yn 1969 pan ddaeth ddaeth Charles i'r Brifysgol lle gwnaeth ymdrech llai na llwyddiannus i ddysgu Cymraeg.

Rhan o gyffro anhygoel oes Fictoria oedd agor ffenestri ar fydoedd newydd, ac ni ellir deall cymhellion y rhai a ymfudodd i bellafoedd byd heb gofio'r bwrlwm syniadau a oedd yn rhan hanfodol o hanes gwledydd Ewrop ym mhedwardegau'r ganrif ddiwethaf.

Dwy filiwn o ferched wedi dechrau gweithio yn y flwyddyn ddiwethaf.

Newidiwyd ddiwethaf ar Dachwedd 3ydd, 1995.

Yr oedd yr hen gadair yn wag; ac wrth ei hochr, ar y pentan llydan, yr oedd y bibell, yn gymwys yn yr un fan ag y dodwyd hi pan ddefnyddiwyd hi ddiwethaf bedwar diwrnod cyn y noswaith honno.

Mae hi'n amlwg fod Gwacamoli wedi cymryd sylw o boblogrwydd Mary Jane oddi ar yr EP ddiwethaf, gan fod hon yn ymdebygu o ran naws.

Rwy'n edmygu'r ffordd y mae BBC Cymru wedi ymateb i'r sialensau a'r cyfleoedd mawr sydd wedi dod yn sgîl technoleg newydd dros y flwyddyn ddiwethaf.

Gwedd ddryslyd a fyddai i hanes Gorsedd y Beirdd pe baem yn ceisio ei adrodd gan anwybyddu'r ffaith mai'n daleithiol neu'n 'gadeiriol' y gweithredai'r mudiad yn y dechrau ac yn ystod cyfran helaeth o'r ganrif ddiwethaf.

Mentrwn innau awgrymu fod Elphin yn yr wyth soned hyn, os nad yw'n cyrraedd uchelderau De Musset a Novalis, ac er gwaethaf ei adfeiliaeth ber-bydredig fin de siecle, wedi cyrraedd lefel o orffennedd deallus sy'n tra-rhagori ar lawer o feirdd y ganrif ddiwethaf a gyfrifir rywsut yn haeddiannol o'n sylw.

Hyn oll, dim ond dau ddegawd ar ôl lansio BBC Radio Cymru a BBC Radio Wales, dau ben-blwydd a ddathlwyd ar adegau gwahanol o'r flwyddyn ddiwethaf.

Oherwydd diffyg cyd- drefnu cenedlaethol effeithiol, cafwyd peth ymrannu, ond yn y diwedd bu ffyddlondeb y Beirdd i weledigaeth Iolo Morganwg, eu teyrngarwch i'r traddodiad barddol, y boddhad a gaent o gael cydnabyddiaeth gwlad am eu campau barddol trwy gael eu hurddo ac, yn bennaf oll, yr ymdeimlad fod gan y gymdeithas farddol 'hynafol' hon rywbeth mwy nag y medrai cyfundrefn a chyfansoddiad ei gynnig, sef yr hyn a elwid gan Orseddogion y ganrif ddiwethaf yn 'awdurdod', yn ddigon o atgyfnerthiad iddi oroesi, er gwaethaf yr holl feirniadu.