Nid wyf yn cofio'n iawn beth a ddywedwyd, ond rwy'n meddwl inni gytuno mai ymgais yw'r naill a'r llall i roi trefn ar amrywiaeth mawr o elfennau gwasgarog, a'i bod yn werth inni ddyfalbarhau.

Ond ar ôl oes Elisabeth y Gyntaf ni ddywedwyd hynny cyn amled yn Gymraeg.

Syfrdanwyd y byd â'i eriau - aralleiriad o beth a ddywedwyd gan yr Arglwydd Iesu ddwy fil o flynyddoedd yn ôl.

Ac yn wyneb yr hyn a ddywedwyd gynnau, mae angen esbonio pam yr oeddem ni, aelodau Adain Chwith y Blaid megis, yn anesmwyth am y polisi - neu'n gywirach, am y mynegiant arferol ar y polisi: teimlo'r oeddem fod y mynegiant hwnnw'n gwneud cam â hanfod y polisi.

Fe ddywedwyd wrthym flwyddyn yn ôl y byddai'r Cynulliad yn 'aeddfedu i ddwieithrwydd' ond y gwrthwyneb sy'n wir.

Fe ellid fod wedi dweud hynny ar ôl protest Trefechan, gellid fod wedi dweud hynny ar ôl ennill arwyddion dwyieithog, fe ellid fod wedi dweud hynny — yn wir fe ddywedwyd hynny — ar ôl ennill y sianel ac mae nhw'n dal i ddweud hynny ers Deddf Iaith 1993.

Gan ddal mewn cof yr hyn a ddywedwyd yn awr am y pregethau, gellir dweud bod angen llyfrau newydd i fynegi newydd-deb y mudiad ei hun.

Rwy'n cofio dysgu yn yr ysgol mai 'byr yw dydd a dyddiau Chwefror', a meddwl heddiw na ddywedwyd mwy o wirionedd mewn cyn lleied o eiriau, erioed.

Er bod y rhai fu'n gyfrifol am hyn wedi mynd bellach, y mae'r ethos yn parhau.' ' Gwêl Gwyn Chambers fai ar Gyngor y Coleg i raddau helaeth hefyd: "Dwi'n teimlo y dylai rhai o'r aelodau lleyg fod wedi sefyll i fyny yn erbyn yr academyddion mewn blynyddoedd a fu a pheidio â derbyn y cwbwl a ddywedwyd wrthyn nhw'n ddigwestiwn.

Beth bynnag, yn ôl a gofiaf, pan fu rhaid iddo ddangos y 'cerdyn' hollbwysig yn y diwedd, fe ddywedwyd yn garedig wrtho fod Pantycabal wedi bod yn gyfan gwbl yn yr iawn, er ychydig yn ddihiwmor o bosib, a'i fod ef, Waldo, wedi troseddu wrth beidio â dangos y cerdyn, ond y câi ef ei esgusodi'n llwyr pe bai ef yn sgrifennu ychydig o'r hanes ar gân i'r Pembrokeshire Police Gazette; ac yno, onid wyf yn camgymryd, yr ymddangosodd y gerdd am y tro cyntaf.

Felly, i'r rhai ohonoch oedd yn absennol o'r oedfa, a hefyd yn wir i atgoffa'r rhai oedd yno, dyma adgynhyrchu'r hyn a ddywedwyd ganddi: "Ys gwn i faint ohonoch chi yn y gynulleidfa a gafodd eich derbyn oherwydd fod eich rhieni wedi eich gorfodi i wneud hynny, neu efallai nad oeddech wedi meddwl rhyw lawer am y peth, ac mai dilyn traddodiad oedd yn bwysig.