Un o ganlyniadau'r Diwygiad Efengylaidd oedd cynysgaeddu Cymru â dosbarth newydd o arweinwyr i ddisodli'r hen bersoniaid a'r sgweiriaid, sef, y gweinidogion, y pregethwyr, y blaenoriaid a'r personiaid llengar.

Mae'r manylion am y cymdogion hyn yn troi i ffyrdd mor wrthgyferbyniol yn gorfodi haneswyr i holi a yw hi'n iawn tybio fod y Diwygiad Methodistaidd yn codi o achosion cymdeithasol?

Prif Ddigwyddiadau Hanesyddol Y diwygiad olaf yng Nghymru yn dechre dan arweiniad Evan Roberts, Casllwchwr.

Cynnyrch y Diwygiad Protestannaidd oedd yr Erthyglau, ac i'r garfan yn y mudiad a dueddai tuag at Rufain 'roedd y Diwygiad dan amheuaeth.

Bryn Golau oedd ei gartref pan ysgrifennodd y traethawd ar y Diwygiad.

Mae'n amlwg fod pobl dda ar y maes cyn dyfod y Diwygiad.

Y Diwygiad

Gyda'r Diwygiad Efengylaidd dychwelodd yr hen wefr.

Yn eu golwg hwy 'roedd y Diwygiad yn gyfrifol am achosi rhwyg difrifol yn yr Eglwys Gatholig.

Credai ef mai gweithred o eiddo rhagluniaeth oedd y Diwygiad Protestannaidd ­ edrychai ar Eglwys Loegr fel adran o'r wir eglwys, a bu'n locs iddo ddarganfod fod Newman mor feirniadol o'r Diwygiad â Hurrell Froude.

Jones a ni i ganol y Diwygiad Methodistaidd yn ei Cyfrinach Hannah, sef dyddiadur un o 'forynion' Hywel Harris yn Nhrefeca.

Yma yr oedd cyfrinach gwefr y Diwygiad.

Y diwygiad olaf yng Nghymru yn dechre dan arweiniad Evan Roberts, Casllwchwr.

Yn amser y Diwygiad, mewn sgwrs a Pitar Wilias, un o wyr amlwg y pentra, ynglyn a chrefydd, fe ddwedodd Rondol wrtho, 'Dwi ddim yn ama na fedrwn i arwain fy hun i ymuno a'r Bedyddwyr pe bawn i'n gwybod y cawn i drochfa mewn cwrw' 'A finna' meddai Begw.

Ond daliodd cynulleidfaoedd bychain ohonynt i addoli a darllen yr Ysgrythurau yn y dirgel mewn llecynnau diarffordd yn Ffrainc a'r Eidal i lawr at adeg y Diwygiad Protestannaidd yn yr unfed ganrif ar bymtheg.

Y demtasiwn fawr ar hyn o bryd, wrth geisio esbonio'n hanesyddol sut y daeth y Diwygiad Efengylaidd, yw dadansoddi'r daioni a'i rhagflaenai a thynnu'r casgliad fod y Diwygiad yn gynnyrch anorfod y daioni hwnnw.

Ond rhaid ydyw dweud mai yn Ysgol y Nant y cychwynnodd y peth fel diwygiad yn wir.

Y Diwygiad Protestannaidd a'i bwys trwm ar awdurdod y Gair oedd yn bennaf gyfrifol am roi bywyd newydd yn yr athrawiaeth neu'r olwg hon ar hanes.

"Ma'ch trefen chi," meddai hi wrth nhad sawl gwaith, "yn mynd yn fwy o Gyrdde Pregethu bob 'dy, a 'rych chi'n disgwyl diwygiad ymhob math o gyfarfod.

Alltudiwyd y dathliadau hynny, wrth gwrs, gan y Diwygiad Methodistaidd.

Ef o ddigon oedd llenor mwyaf y Diwygiad.

Rhoddodd y Diwygiad fywyd newydd i'r hyn y gallwn ei alw yr olwg Brydeinig neu Frytanaidd ar hanes hefyd.

Cyfrannodd hefyd at ddyfnhau dylanwad y Diwygiad Efengylaidd ar fywyd Cymru.

Ond yn awr, ymddangosai i'r cyhoedd fod Froude eisiau distrywio'r Diwygiad.

Ac yn wir y mae'r un gwirionedd yn dod yn amlwg yn yr erthygl, "Crefydd a Llenyddiaeth Gymraeg yng nghyfnod y Diwygiad Protestannaidd".

Nid Bryncir oedd yr unig le a welodd fflam y diwygiad yn cael ei chynnau gan ymyrraeth annisgwyl llanc ifanc mewn oedfa.

Dangos i ni, O Arglwydd, beth yw diwygiad.'

Yr oedd y diwygiad yn un digon dilys, ond er hynny yr oedd yn drueni fod yn rhaid ei wneud.

Os oedd cyhoeddi llyfrau duwiol yn y ddeunawfed ganrif yn ernes o'r Diwygiad i ddod, a yw ysgrifennu ar hanes crefydd yng Nghymru heddiw yn ernes fod deffro dramatig wrth y drysau?

Gwyddys, yn wir, fod y Lolardiaid wedi dal i ddarllen eu Beiblau a pharhau i addoli yn y dirgel i lawr hyd at adeg y Diwygiad Protestanaidd.

Mewn cymhariaeth y mae'r pwyslais proffwydol ar gyfiawnder cymdeithasol a diwygiad moesol yn ymddangos yn fwy perthnasol i fywyd ysbrydol yr unigolyn a'i gymdeithas, ac y mae'r syniad proffwydol am bechod yn ymddangos ar y dechrau yn fwy derbyniol i'r deall.

Daw'r Athro Glanmor Williams yn agos iawn at ddweud hyn yn y gosodiad fod y Diwygiad Efengylaidd wedi dod "in the same way as the Reformation, not because of an absence of religious emotion but as the result of an abundance of it" [td.

Cyfnodolion Un o ganlyniadau'r Diwygiad Efengylaidd a'i bwyslais ar y Beibl, yn ogystal â chynnydd yr Ysgol Sul, oedd creu miloedd o ddarllenwyr newydd.

Ynddi impiwyd brigau ysgolheigiaeth y Dadeni Dysg ar hen gyff llenyddiaeth Cymru, a ffrwythlonwyd iaith y beirdd gan awelon y Diwygiad.

Yn gyntaf, yr Almaen oedd crud y Diwygiad Protestannaidd ac yr oedd yn dal i fod yn un o'i fagwrfeydd cryfaf.

Fe fyn rhai pobl ddweud mai yng nghapel Libanus y dechreuodd y diwygiad yn Llanfairfechan.

Bu'r wlad honno'n eithriadol deyrngar i Eglwys Rufain yn y bymthegfed ganrif ac arhosodd felly trwy gydol Oes y Diwygiad.

Er hynny, yr oedd yr Annibynwyr a'r Bedyddwyr at ddiwedd y ddeunawfed ganrif yn dod fwyfwy o dan ddylanwad y Diwygiad Efengylaidd ac yn mabwysiadu dulliau efengylu a oedd yn gyffredin iddynt hwy a'r Methodistiaid.

Daliodd rhai o'r Lolardiaid, megis y Waldensiaid, i gwrdd yn y dirgel a darllen eu Beiblau hyd at drothwy'r Diwygiad Protestannaidd.

Effaith gweithgarwch hereticiaid fel y Waldensiaid a'r Lolardiaid a'r Hussiaid oedd tanlinellu ofnau'r awdurdodau o ddyddiau Innocent III i lawr at drothwy'r Diwygiad Protestannaidd mai rhwygo undod a dysgeidiaeth a magu annisgyblaeth a gwrthryfel a ddeilliai o roi rhyddid i leygwyr ddarllen yr Ysgrythur.

Efallai y caniateir ar dudalennau'r Traethodydd gyfeiriad at un pwnc, sef y drafodaeth ar y Diwygiad Methodistaidd ar dd.

Yn y Traethodau i'r Amseroedd dangosodd Newman nad oedd yn hoffi'r gair 'Protestant' ac ymddangosai fel pe bai eisiau diwygio'r Diwygiad.

Y cam cyntaf yw sefydlu Ysgol Sul a chyfrwng y diwygiad hwn yw ei swyn diniwed sydd yn ei galluogi hi i oresgyn ceidwadaeth yr hen werinwyr.

Unwaith y torrodd y Diwygiad allan troes eu hymddygiad yn fwy gelyniaethus fyth.

Yna ceir tair erthygl ar gyfnod y Diwygiad Protestannaidd.

Pregethu Pan drown i roi sylw i nodweddion y Diwygiad, rhaid rhoi'r lle anrhydedd i bregethu.

Trefnwyd i gael cyfarfodydd gweddi undebol i ymbil am ddiwygiad a dyma'r cyfeiriad cyntaf yn y fro at un o nodweddion amlycaf y paratoi ar gyfer y diwygiad hwn.

aeth y gân i'w galon a chyfaddefai wedyn, dan wylo fel plentyn ei fod wedi newid ei farn yn hollol am y Diwygiad.

Ffydd yn y Galon Pwyslais mwyaf nodweddiadol y Diwygiad oedd fod yn rhaid profi'n bersonol waith yr Ysbryd Glân yn y galon.

Lled amheus oedd o amryw bethau ynglŷn â'r Diwygiad diwethaf.

Y mae ef yn dal fod yr Hen Ymneilltuaeth syber, ddeallusol, oeraidd wedi marw ac Ymneilltuaeth newydd wedi codi o'i llwch, a'i brwdfrydedd yn cael ei fegino gan awelon cynnes y Diwygiad Efengylaidd.