Yr oedd canran uchel ohonynt (saith deg y cant) y tu allan i'r eglwysi, ac i'r mwyafrif llethol roedd y gair 'Duw' yn gwbl ddiystyr, a'r goruwchnaturiol yn ddeimensiwn cwbl afreal.

Drachefn eleni bu casglu arian at Gymorth Cristnogol; hynny o ddrws i ddrws yn y dref gan aelodau gwahanol eglwysi a thrwy daith feicio noddedig gan y bobl ifainc.

Y mae cymaint o amser er pan eisteddais i drwy bregeth yr ydw i ymhell o fod yn arbenigwr ar yr hyn sy'n digwydd mewn capeli ac eglwysi.

Trueni na chaent lawer cynhesach cefnogaeth gan gorff mawr yr eglwysi.

Mae yn aelod o'r Eglwys Bentecostaidd ym Mangor ac wedi cael ei derbyn fel aelod o'r ymgyrch Operation Mobilisation Love Europe sydd yn cysylltu ac yn cydweithio gyda'r Eglwysi yn Rwsia, ac yn gobeithio y bydd hyn yn gymorth iddi i gyrraedd ei nod o fod yn genhades.

Amser a ballai i ddisgrifio, llai fyth ddadansoddi, y llenyddiaeth a gynhyrchwyd o dan ysbrydiaeth yr eglwysi yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Fe gafodd Aranwen Jones (Cadeirydd), Buddug Jones a Derfel Roberts fuddugoliaeth nodedig tra'n trafod y testun 'Fod yn rhaid i'r Eglwysi newid ffurf eu gwasanaeth os am ddenu'r cynulleidfaoedd yn ôl.' Dyfarnwyd araith Buddug Jones, Dolgellau yr orau yn y gystadleuaeth.

Yn ei ymosodiad ar gyfrol Ellis Annwyl Owen yn y Seren Ogleddol, cyfyngodd ei feirniadaeth i offeiriadaeth yr Eglwys Wladol, gan honni bod trefn yr eglwysi anghydffurfiol yn sicrhau duwioldeb eu gweinidogion hwy.

Mae eglwysi ac unigolion yn gallu perthyn iddo trwy gyfrannu tâl blynyddol.

Byddai arweinwyr y mudiad i godi eglwysi newydd - a dderbyniai gryn gymorth gan y Llywodraeth yn cyson alw sylw at esgeulustod digywilydd y diwydianwyr a wrthodai ddarparu rhagor o addoldai yn ardaloedd eu gweithfeydd.

Nid oeddynt fel crefyddwyr, ychwanegodd, wedi sylweddoli aruthredd yr amgylchiadau a'u goddiweddodd, ac o'r herwydd yr hyn a wnaed oedd chwarae'n ddiymadferth â'u hymylon heb sylweddoli fod wyth deg y cant o'r boblogaeth y tu allan i'r eglwysi.

Yn niffyg hynny, rhagwelodd y dydd pan fyddai'r to iau o weinidogion yn dihuno ryw fore i ganfod nad oedd ganddynt eglwysi o gwbl a dim gafael ynddynt:

Mae'n syndod gynifer o bobl yn yr eglwysi sy'n ceisio darganfod ar ba gyn lleied o grefydd y gallant fyw.

Yn yr hen amser yr Eglwysi oedd yr unig sefydliadau o bwys yn ein hardaloedd, ac yr oedd yr eglwysi anghydffurfiol o leiaf yn credu fod hyrwyddo diwylliant trwy gyfrwng eisteddfod yn rhan o'i gwaith.

Yn ddiweddar dechreuodd pobl ifainc ddangos ysbryd sy'n filwriaethus ddirmygus, nid yn unig tuag at yr eglwysi, ond tuag at Gristionogaeth ei hun.

A phan weithredai ar gomisiynau, fel y rhai a oedd yn gyfrifol am lunio ymatebion i ddatganiadau Cyngor Eglwysi'r Byd, yr oedd ei wybodaeth ddiwinyddol o werth amhrisiadwy.

Eu cred oedd y gallai gwyddoniaeth sicrhau gwir ryddid i'r dyn modern a'i ryddhau o lyffetheiriau ofergoel a chredoau gormesol yr eglwysi.

'Roedd hi'n ffordd digon hwylus a diogel i sicrhau pregethwyr i'r eglwysi ac i sicrhau cyhoeddiadau i'r pregethwr.

Os ydi'r Capeli a'r Eglwysi mewn lle mawr fel Bangor neu Aberystwyth, er enghraifft, yn penderfynu uno, a bod y capeli Pentecostal, Efengylaidd, yn Saesneg eu hiaith, beth fyddech chi'n dweud wrth y Cymry Cymraeg?

Yr oedd y Cyfundeb wedi sefydlu eglwysi ers rhai blynyddoedd o bobtu Peniel, sef yn Nantglyn a Phrion, ond fe gynhaliwyd Ysgol Sul yn y Lawnt, lle bychan rhwng Peniel a Dinbych, ac hefyd yn Nhŷ Coch sydd ar fin y ffordd rhwng Dinbych a Nantglyn ac ar gyrion ardal Peniel.

Dyma sefydlu deuoliaeth a oedd i liwio agwedd yr eglwysi at y Gymraeg tros y cenedlaethau.

'Roedd yn rhaid i bob ymgeisydd am y weinidogaeth fynd i bregethu ar brawf i rai o eglwysi'r Henaduriaeth.

Gwyddom yn dda fod y ceffyl i'n hynafiaid yn anifail cysegredig a bu'n arfer unwaith i osod penglogau ceffylau yn sylfeini tai, adeiladau fferm ac eglwysi yn y gred eu bod yn gyfrwng i'w diogelu rhag ysbrydion drwg a melltith.

Er gwaethaf anogaeth y Times, papur Llundain, i Ymneilltuwyr ymatal rhag ymroi i goffa/ u marw Barrow, Greenwood a Penry, 'those misguided men', ni fynnai arweinwyr yr eglwysi yng Nghymru wrando.

Gosodwyd un o'r testunau ar gais 'Eglwysi Dwyfundodwyr Deheubarth' a oedd yn brin o emynau addas ar y pryd.

Pregethai'n aml ar y Suliau, a'i unig amcan oedd "helpu allan" eglwysi o bob enwad.

Ond yr oedd wedi bod yn weinidog prysur mewn eglwysi mawr am ormod o flynyddoedd i wybod faint oedd hi o'r gloch reit ar ffrynt y frwydr i'm tyb i.

Gall eglwysi fod yn eglwysi Annibynnol heb berthyn i'r Undeb a'r un modd gyda gweinidogion.

Cafwyd Cyfarfod Gweddi Dechrau'r Flwyddyn ym Methel ac yma eto roedd yr holl Eglwysi wedi uno.

Yn hanes perthynas yr eglwysi â'r iaith yn y bedwareddd ganrif ar bymtheg y mae'r datganiad hwn yn eithriadol bwysig.

Cefais wahoddiad gan Gyngor Eglwysi Rhyddion Cymru a Lloegr i fynd i Strasbourg i weld llysoedd a senedd-dai Ewrop.

Ac nid oeddent yn barod i gyhoeddi fod pawb a oedd yn perthyn i eglwysi eraill yn golledig.

Faint mwy o ddifrod a ddioddefai'r eglwysi a'u capeli gan y cyrchoedd awyr cyn y byddai'r rhyfel drosodd?

Dyma wers, efallai, i eglwysi eraill.

Am ganrifoedd, hawliai'r Eglwys Geltaidd ryw radd o annibyniaeth oddi wrth Eglwys Rufain, a pharhaodd gwahaniaethau rhwng ei defodau hi a rhai'r eglwysi Rhufeinig hyd ddyfodiad y Normaniaid.

Ond prin y gallent hwy, hyd yn oed, gystadlu o ran harddwch â'r eglwysi cadeiriol, yr hen eglwysi clas (megis Llanbadarn Fawr) ac ambell eglwys blwyf, heb sôn am abatai a phriordai'r gwŷr wrth grefydd- casgliad nodedig o adeiladau gwych dros ben.

Mae ongl yr eglwys ychydig yn wahanol yn yr un ffordd - cornel dywyll y tu ôl i'r eglwysi yn goleuo at yr ochor arall a gwyrdd llachar y gwellt o flaen y ddwy.

Amser anodd oedd hwnnw i eglwysi a gweinidogion.

Fel rheol, penyd preifat a arferid yn yr eglwysi Celataidd, ond gan ei bod yn bosibl i'n hawdur gael ei ddylanwadu arno gan arferion Lloegr, mae'n ddiddorol sywli ar yr hyn a ddywed T P Oakley.

Yr oedd tair ar ddeg o eglwysi prebendari yn perthyn i Landdewi Brefi: Llangybi, Llanbadarn Trefeglwys, Llanfihangel Ystrad, Carrog, Llannerch Aeron, Llanwenog, Blaen-porth, Betws, Llanbadarn Odwyn ger Llwynpiod, Llanboidy, Tre-lech a'r Betws, Llanarth a Thregaron.

Y mae eglwysi sy'n ymwybod o'r newydd â dylanwadau'r Ysbryd Glân.

Yn wyneb y fath ansicrwydd ynghylch y dyfodol nid yw'n syndod fod rhai o'r eglwysi hynny sy wedi goroesi yn Rwsia yn dechrau denu addolwyr unwaith yn rhagor, yn ogystal ag ymwelwyr, er na ŵyr trwch y bobl fawr ddim am y ffydd Gristnogol.

Roedd eglwysi Llanfair Clydogau, Blaen-porth, Llannerch Aeron a Llanddewi Brefi i berthyn i'r pen-cantor.

Gwelwyd hyn yn neilltuol yng Ngweithgor y Genhadaeth Gartref yn ystod y blynyddoedd diwethaf oherwydd yr oedd ceisio ymateb yn greadigol i'r argyfwng ysbrydol yn yr eglwysi a'r wlad yn fater agos iawn at ei galon.

Un o nodweddion amlwg pregethwyr y cyfnod hwn oedd mai crwydriaid oeddent, yn gwneud y rhan fwyaf o'u pregethu yn y caeau neu ar y strydoedd neu mewn mannau cyhoeddus eraill yn hytrach nag mewn eglwysi a chapeli.

Daeth ef yma o fod yn Weinidog ar Eglwysi Penmorfa, Bethel, a Chwmstradllyn, yn Henaduriaeth Llŷn ac Eifionydd.

Dewiswyd Miss Eleri Lloyd Jones i gynrychioli'r Eglwysi bedyddiedig Cymraeg ar ymwleliad a Jamaica, El Salvador a Nicaragua fel rhan o Ddathliad Daucanmlwyddiant Cymdeithas Genhadol y Bedyddwyr.

Yr oedd gwrandawyr yn aml iawn yn crwydro o gapel i gapel ac o enwad i enwad yn ôl eu mympwy a gallent yn hawdd ymddangos yn ystadegau amryw eglwysi.

Bryd arall gelwid gweinidog i wasanaethu nifer o eglwysi, a chyfrannai pob un o'r canghennau tuag at ei gynhaliaeth.

Ond nid pawb a gymeradwyai'r drefn hon o bregethu teithiol, oblegid rhoddai gyfle i rai cymeriadau digon brith ac annheilwng i fanteisio ar garedigrwydd yr eglwysi, a daeth amryw o 'wŷr y gwithe allan o waith yn crwydro'r wlad i bregethu' yn destunau gwawd a dirmyg.

Buasai sefydlu dwy glas-eglwys neu eglwysi colegol yn gryn hwylustod i'r esgob yn ei waith.

Eglwysi pellennig a diarffordd oedd y rheiny gan mwyaf.

Nid oedd ei sel efengylaidd wedi ei gyfyngu i'r Cymry un unig, gan iddi ddylanwadu yn fawr ar yr Undeb Eglwysi i wahodd cenhadwr Spaeneg i bregethu i'r "natives", fel y byddai hi'n dweud.

Roedd y sefyllfa'n drist ond, fel y dengys yr Athro Glanmor Williams, ceir tystiolaeth i rai eglwysi oroesi Oes y Normaniaid.

Ar ben hynny, un ymhlith sawl cyfeillach oedd hon a rhyngddynt yr oeddent yn dechrau hybu cyfnewidiadau yn nhrefn gwasanaethau'r eglwysi a oedd yn groes i ofynion y Llyfr Gweddi Gyffredin.

Ond fe fydd rhaid gwynebu hyn yn hwyr neu hwyrach, ac efallai fod yr amser bellach wedi mynd heibio i eglwysi drefnu eisteddfodau.

Oakley, Cymrawd o Goleg Balliol, a Rheithor Eglwys Margaret Street yn Llundain, y gyntaf o eglwysi'r brifddinas i roi lle amlwg i'r ddysgeidiaeth Dractaraidd.

Gadawodd y cenhadon eu hôl yn ddigamsyniol ar y Casiaid, ac mae olion eu heefengylu brwd i'w canfod o hyd yn yr eglwysi, yr ysgolion, a'r ysbytai, heb sôn am barlyrau lle cenir 'Mae gen'i dipyn o dþ bach twt' a lle bwyteir bara brith ac yfed te o lestri sabothol yr olwg.

O Iwerddon y daeth mudiad Ffrud a Charon, efallai, ac o ogledd Cymru, Deiniol a Thysilio, seintiau y cysegrwyd eglwysi iddynt yn Llanddeiniol a Llandysiliogogogoch.

Ac 'roedd awdurdod y dyn llyfr bach yn gwbwl unbenaethol yn y rhan fwyaf o'r eglwysi.

Yn naturiol, gofalai teuluoedd y Rhos fod eu merched yn cael copi o'r Rhos Herald; yn nhrefi mawr Lloegr yr oedd merched y Rhos yn golofnau yn yr eglwysi Cymraeg, ac yr oedd cynnwys yr Herald yn gymaint, onid mwy, o destun eu hymgom a'r bregeth.

Wrth drafod dylanwad cyhoeddus uniongyrchol yr eglwysi, mae'n briodol cofio dosbarth arall eto - y "gwrandawyr".

Mae'n amlwg mai cadarnhau'r patrwm cyffredinol y mae'r ffigurau hyn - at ei gilydd eglwysi bychain oedd rhai Eifionydd o bob enwad.

JT Roberts, BA, a oedd yn Weinidog ar y pryd ar Eglwysi Tan-y-fron a Phen-y-cefn, yn Henaduriaeth Dyffryn Clwyd.

Erbyn diwedd yr Oesoedd Canol yr oedd yr hanes wedi treiddio i eicongraffeg boblogaidd, ac i'w weld hyd yn oed yn y cerfiau dan y seddau yn yr eglwysi (e.e yn eglwys gadeiriol Caer).

* cyrff gwirfoddol sy'n darparu lleoedd gwirfoddol mewn grwpiau chwarae a meithrinfeydd dydd, megis rhai'r MYM, PPA, National Children's Homes, Barnardo's a'r eglwysi;

Bu gwasanaeth fore'r Nadolig yn Horeb pryd y cymerwyd rhan gan aelodau o'r Eglwysi Rhyddion.

Pren oedd defnydd crai yr eglwysi cynnar - defnydd a bydrai'n hawdd.

Byddent yn aml yn enwi'r eglwysi a godent ar ôl y saint y buont yn ddisgyblion iddynt Ar ôl y seintiau hyn y daeth yr enwocaf o'r seintiau Cymraeg, Dewi Cymaint oedd ei glod ef fel, erbyn dechrau'r ddeuddegfed ganrif, y daethai Tŷ Ddewi yn eglwys y cyrchai iddi bererinion o bob rhan o'r wlad, ac yr oedd dwy bererindod i Dŷ Ddewi yn cael eu cyfrif o'r un gwerth ag un i Rufain.

Ond nid yng Nghymru yn unig y mae'n cael ei gofio ­ y mae eglwysi wedi eu cysegru iddo yn Llydaw ac yn ne-orllewin Lloegr hefyd.

Daeth aelodau eglwysi'r rheithoriaeth ynghyd i Eglwys Dewi Sant gyda'r nos, a chafwyd anerchiad ar Dewi Sant gan y Dr Enid Pierce Roberts.

Eithr yr oedd yn well gan y rhan fwyaf ohonynt fynd yn genhadon ar hyd y wlad a sefydlu a chysegru eglwysi.

Collwyd cysylltiad ar raddfa fawr â phobl ifainc ac erbyn hyn y mae'r plant bach yn prysur lithro allan hyd yn oed o'r hen gysylltiadau cymdeithasol a diwylliannol â'r eglwysi.

O ganlyniad, y mae eu beirniadaeth ar yr eglwysi'n aml iawn yn blentynaidd a thwp - heb sôn am fod yn greulon o annheg.

Ar yr un pryd yr oeddent yn rhannu gyda'r gweinidogion y gofal bugeiliol am aelodau'r eglwysi.

Bu'r eglwysi yn flaenllaw yng ngwaith yr undebau hyn.

Cynhyrchwyd corff enfawr o lenyddiaeth Gymraeg o dan nawdd yr eglwysi a'u gweinidogion.

Mae hen gromlechi a siambrau claddu ledled y wlad þ dyma eglwysi cadeiriol cyfnod crefydd y derwyddon.

Erbyn hyn mae modd ymweld a'r eglwysi hynafol sy'n llechu oddi mewn i waliau'r Kremlin ei hun, ac yno gwelir lluniau hardd yn addurno'r muriau.

Mae'r goeden yn symbol o'r Atgyfodiad ac fe i defnyddir i addurno eglwysi adeg y Pasg.

Pan gyrhaeddodd ei gartre dywedodd wrth ei wraig na fyddai byth yn derbyn galwad i bregethu yn yr eglwysi hynny wedyn.

Gofalai fod lle ym mhob rhifyn i newyddion yr eglwysi lleol, ynghyd â marwgofion byrion am bron pawb oedd yn gysylltiedig â'r mudiad yng Nghymru.

O safbwynt arall gellir dweud fod mwyafrif gweinidogion yr Eglwysi Rhyddion yn heddychwyr a'u bod yn mynegi eu safbwynt o bryd i'w gilydd mewn pregeth, anerchiad neu erthygl.

Ond nid digon sôn am allanolion bethau'r eglwysi a chwarae â'u hystadegau.

A chan fy mod yn ysgrifennu'r geiriau hyn pan yw'r tanciau'n rhuthro ar draws Croatia a bomiau'n disgyn ar gartrefi, ysbytyau ac eglwysi yn y dalaith honno, ni allaf lai na theimlo pa mor argyfyngus yw'r galw arnom yn Ewrob i gefnu ar ryfel a thrais fel cyfryngau i ddatrys ein problemau.

Cyn bo hir, deuai natur yr offeiriadaeth, ac yn y pendraw - wrth iddo weld y gwahaniaeth rhwng rhai o'r eglwysi ymneulltuol a'r eglwysi Catholig yn mynd yn fwyfwy aneglur - natur y weinidogaeth hefyd, yn ganolog i'w athrawiaeth.

Cronfa Gredyd Mae aelodau Cyngor Eglwysi Maesteg yn brysur iawn ar hyn o bryd yn ceisio Sefydlu Cronfa Gredyd (Credit Union) yn y dref Mae angen tipyn o arian wrth gefn cyn lansio'r math yma o brosiect, ac i'r perwyl hwn mae nifer o bethau yn cael eu trefnu er mwyn codi'r arian angenrheidiol.

Daeth cenhadon eraill dros y môr, heb gyffwrdd â Gwent - Carannog a Phedrog o Ffrainc, yna ymlaen i sefydlu eglwysi yn Llangrannog a'r Ferwig felly hefyd Cybi o Gernyw i Langybi.

Llwyddodd hefyd i ddiwygio cryn lawer ar wasanaethau crefyddol yr eglwysi a oedd dan ei ofal.

Daeth Ysbrydegaeth, er enghraifft, yn faes i'w ystyried o ddifrif; y mae cyfarfodydd se/ ance mewn bri; sonnir yn aml am poltergeist (gair Almaeneg yn golygu 'ysbryd swnllyd'); cynhelir gwasanaethau yn eglwysi'r Ysbrydegwyr; a cheir galw cyson am wasanaeth gwþr megis Y Parch.

Yn ei dro bu'n gadeirydd Cyfundeb Annibynwyr Gogledd Arfon ac yn llywydd Cyngor Eglwysi Efengylaidd Cyffordd Llandudno.

Ian Paisley yn agor un o eglwysi ei enwad ym Mhorth Tywyn.

Ac o graffu ar yr arweinwyr, dylid gwneud cyfrif hefyd o'r blaenoriaid (neu'r diaconiaid) yn yr eglwysi.

Mewn un angladd wrth ddarllen Salm y Bugail, fel hyn y traethodd y doctor: 'le, pe rhodiwn ar hyd glyn cysgod angau, nid ofnaf newid' (Pan dery angau, un wedd ar y brofedigaeth yw'r newid sy'n digwydd i'r holl dŷ mewn cegin a pharlwr a llofft, newid sy'n syfrdanu.) Ni wn ai o fwriad ai trwy ddamwain y rhoes y meddyg dro mor annisgwyl i'r gair, ond roedd ei glywed yn gynhyrfus o newydd: 'Nid ofnaf newid.' Roedd Doctor Jones yn ŵr pur grefyddol ei natur, ac ar ambell Sul byddai'n pregethu hwnt ac yma yn eglwysi'r fro.

Nid yw gorfoledd bellach yn un o brif nodweddion yr addoli yn yr eglwysi.

Yn ail, er bod Coleg Ieuan Sant yn ystod y cyfnod hwn yn nythle i'r Piwritaniaid, a gredai fod angen diwygio Eglwys Loegr ymhellach fyth yn ôl patrwm Eglwysi Diwygiedig y Cyfandir, ac er bod tiwtoriaid i Forgan a Phrys ymhlith arweinwyr y blaid Biwritanaidd, y mae'n ymddangos i Forgan, a Phrys hefyd yn y diwedd, lynu'n ddiysgog wrth y blaid Anglicanaidd swyddogol, a arweinid yng Nghaergrawnt ar y pryd gan un o'r Athrawon Diwinyddiaeth, y Dr John Whitgift.

Yr oedd un neu ddwy o eglwysi Cymraeg wedi dangos peth diddordeb ynddo, ond ni ddaeth galwad, a phenderfynodd Elfed felly dderbyn cynnig yr eglwys Saesneg.

Bydd wythnos y Samariaid yn cael ei chynnal ganol y mis nesaf a gobeithir y bydd casgliad y Sul hwnnw yn y capeli a'r eglwysi mewn rhan helaeth o Wynedd yn mynd tuag at waith y Samariaid.

Fe ddarganfu ymhen blwyddyn mai mwy buddiol fyddai iddo symud i Goleg arall lle roedd eglwysi Annibynnol i'w cael yn amlach ac y byddai mwy o alw am ei wasanaeth, a dewisodd fynd i Goleg y Brifysgol Abertawe.

Yng nghorff rhai o'r testunau hyn cynhwysid lluniau o rai o hanesion mawr y Beibl er mwyn i'r bobl edrych arnynt a'u dal yn eu cof; Ymhellach, paentiwyd llawer iawn o luniau o'r un fath ar furiau'r eglwysi ac ar wydr eu ffenestri gyda'r un amcan mewn golwg.