Yn ogystal â'r ffaith fod yr Ymneilltuwyr yn dadlau ymysg ei gilydd, yr oedd yr elyniaeth yng Eglwyswyr yn dwysa/ u, a'r dadlau'n chwerw wrth i lwyddiant ysgubol Ymneilltuaeth ddod yn fwyfwy amlwg, yn arbennig yn yr ardaloedd diwydiannol newydd.

Er gwaethaf ymdrechion carfan o eglwyswyr dylanwadol o dan arweiniad yr Aelod Seneddol, Benjamin Hall, (Llanofer ac Aber-carn), methodd yr Eglwys ymateb yn ddigon cyflym i ofynion y sefyllfa newydd a gododd yn sgil diwydiannu.

Wel mi gan nhw eu gorfodi dwi'n credu, gan amgylchiadau, i ddod i delerau efo'r sefyllfa oherwydd faswn i'n meddwl, er na allaf siarad o brofiad, ymhlith yr hen oedd y styfnigrwydd yma, yr hen bobl yn ei chael hi'n anodd i symud a newid enwad, neu newid adeilad, addoldy, ond tydi bobl ifanc yn malio fawr ddim am bethau fel hyn, a 'dwn i ddim beth fydd dyfodol yr Eglwys neu'r Capeli os ydi'r bobl ifainc yn troi i fod yn Gapelwyr neu Eglwyswyr unwaith eto.

Yn yr ail act cawn nifer o olygfeydd gwrthgyferbyniol, un o olygfa o'r eglwyswyr yn cynllwynio sut i gasglu camdystiolaeth ac yn gwledda gyda'r ysbi%wyr ar ddechrau'u taith; golygfa arall o Bentre'r Bobol lle mae arweinwyr Ymneilltuaeth yn ymgasglu i weld beth sydd yn digwydd, ac yma y cawn Lywelyn y Bardd yn ffroeni bradwriaeth, a'r Annibynnwr, Davies, yn cymharu'r hyn sydd yn digwydd â hen Frad y Cyllyll Hirion, ac yna ambell olygfa ddoniol lle mae'r ysbi%wyr yn holi plant yr Ysgol Sul ac yn eu baglu â'u cwestiynau, gan geisio tystiolaeth i'w gwneud yn ymddangosiadol dwp, ond lle mae'r plant yn tybio bod yr ysbi%wyr yn rhai twpach.

Ond nid oedd y rhesymeg hwn yn atal arweinwyr yr Ymneilltuwyr rhag credu fel yr Eglwyswyr, fod yn rhaid i'r dosbarth gweithiol Cymraeg ddysgu Saesneg.

Joseph Harris, a Mr John Evans, wedi troi yn eglwyswyr, nid yw ddim i ni yn mhellach, nag yr achosodd i ni y drafferth o sefydlu y Cyhoeddiad hwn, ond yr ydym yn ddisgwyl cael difyrwch digonol i ad-dalu hyny o draul".

'Mae'r eglwyswyr yng Nghymru', meddai, 'wedi cael hen ddigon.

Yr unig fodau derbyniol yw'r personiaid plwyf ac yn enwedig yr uchel-eglwyswyr, y 'Puseyaid'.

Ond mi fyddwn i'n dweud wrth fy nghyd-Eglwyswyr, dydi hyn ddim yn deg ar y Capelwyr, ein bod ni yn disgwyl iddyn nhw gau eu llefydd nhw a chlosio ato ni.

Bu rhai dylanwadau gwleidyddol ac etholiadol yn abl i rannu'r etholwyr yn eglwyswyr a chapelwyr ar dir hollol wahanol i enwadaeth.

Serch hynny, dichon i iaith liwgar Hughes godi gwrychyn yr Eglwyswyr yn fwy na'i ddadleuon.

O fod wedi disgwyl adroddiad cytbwys, a chynrychiolaeth deg i'r Ymneilltuwyr, roedd sylweddoli mai tri Sais uniaith a apwyntiwyd a'u bod, ynghyd â'r mwyafrif o'u cynorthwywyr, yn Eglwyswyr, yn siom fawr i'r addysgwyr Ymneilltuol yn lleol.

Ond Eglwyswyr oedd y Methodistiaid yn gyfreithiol ac ni allent osgoi gwg yr ustusiaid.

"Pethau celyd a llymion a ddywedid flyneddau yn ol yn y Seren am yr eglwys wladol, ac wele wr Llen tan yr enw 'Gwr lleyg', a ddaeth i'r maes yn rhyfeddol hyf a gorchestol i'w amddiffyn; ond cyn pen hir efe a ddychrynodd ac a synodd, a ofidiodd ac a gywilyddiodd, ac a ddiangodd, gan rym ei wrthwynebwyr, a'r holl edrychwyr yn chwerthin, a'r holl eglwyswyr yn cnoi penau eu bysedd".

Radicalaidd-anghydffurfiol) o'r Eglwys yn y ddeunawfed ganrif, gan bortreadu Theophilus fel esiampl o fywiogrwydd eglwyswyr yn y cyinod hwnnw; mae'n mynd hefyd y tu hwnt i lawer o'n syniadaeth confensiynol ni a dangos sut oedd modd yn y cyfnod hwnnw gydblethu Cymreictod a Phrydeindod gydag arddeliad.

Y rhaniad sylfaenol, meddai Cradoc, yw hwnnw rhwng saint a phechaduriaid, nid y rhaniadau rhwng Eglwyswyr, Presbyteriaid, Bedyddwyr ac Annibynwyr.