Yn yr un ffordd ffyddiog, obeithiol, yr edrychodd Elfed ar le'r Gymraeg a'r Saesneg yng Nghymru.

Wrth i mi baratoi'r ddarlith hon yr ymateb a gawn, gan y canol oed yn ogystal a'r hen pan soniwn am y testun, oedd 'Fe gefais siglo llaw ag Elfed' neu 'Fe glywais Elfed yn pregethu sawl tro', a'r son wedyn, bron yn ddi-ffael, am y llais swynol i'w ryfeddu a oedd ganddo.

Canu can y cor a wnaeth Elfed, a gwneud hynny'n argyhoeddiadol urddasol; a gosododd ei batrwm yn gynnar.

Camgymeriad hefyd fuasai tybio mai alltud dieithr i Gymru oedd Elfed.

'Gwnaf, siwr, Mrs Williams', atebodd Elfed, gan danio'r injan fel arwydd ei bod hi'n bryd i'r sgwrs ddod i ben.

Bu cyfnod Elfed ym Mwcle yn gyfnod o gynnydd a ffyniant yn hanes ei eglwys.

Llyfr dwyieithog yn rhoi hanes Elfed, yr eliffant clytwaith.

Jones mai 'meddwl cynulleidfaol' oedd gan Elfed.

Peth ystyriol, ymwybodol oedd y gobaith hwn i Elfed, nod amgen ei gyfnod.

Hyd yn oed yn nhermau ei oes ei hun, dilynwr i'r Dr Lewis Edwards oedd Elfed, nid i Emrys ap Iwan neu RJ Derfel.

Yn ôl y drefn arferol, roedd pawb oedd wedi mynd ar y trip wedi cyfrannu ychydig o newid mân 'fel cydnabyddiaeth i'r dreifar', ac rwan fod pawb arall wedi disgyn o'r bws oddi allan i'r post, fe estynnodd Elsie Williams y cwbl i Elfed: swp o ddarnau dwy geiniog a phum ceiniog ac ambell bisyn deg wedi eu casglu mewn pecyn marjarîn oedd yn dal i gynnwys ychydig friwsion ar ôl brechdanau rhywun.

I Elfed, yr oedd rhannu profiad yn un o ddibenion sylfaenol emyn.

Dusty Springfield, Stanley Kubrick, Dirk Bogarde, Cardinal Basil Hume Syr William Lloyd Mars-Jones, Emyr ( Feddyg) Jones, Meredith Edwrads, Elfed Lewis, Peter ( Goginan) Davies, Guto Roberts, Ioan Bowen Rees, Mathonwy Hughes, J.E.Caerwyn Williams, Raymond Edwards, Elen Roger Jones, Ifor Wyn Williams, Dick Richardson, Moc Morgan, Clive Jenkins, Esme Kirby, Syr Harry Llewellyn, Harriet Lewis, Eirene White, Gwyn Jones( Llenor ) yn marw.

Ni ddeallodd tad Elfed ond ychydig eiriau o'r bregeth.

Nid i'n Cymru ni y perthyn Elfed.

Efo Mr a Mrs Roberts yn Park Street y lletywn, a'm cydletywr oedd Elfed Davies, bachgen ifanc a oedd â'i fryd ar y weinidogaeth.

'Rhywbeth bach gynnon ni i gyd ichi gadw i chi'ch hun, Elfed,' meddai hi gan wthio'r pecyn seimlyd dan ei drwyn.

Teimla'r bardd angerdd mawr tuag at gymeriadau gwladgarol fel y dengys y cerddi i Michael Collins ac Elfed Lewis.

Plethu'r ddau ddiwylliant a'r ddwy iaith i'w gilydd, yn ei fywyd personol, yn ei weinidogaeth, yn ei fywyd cyhoeddus ac yn ei ysgrifeniadau a wnaeth Elfed.

Yn weinidog ifanc, prynodd 'fwy nag un par o ddillad' gan Daniel Owen, 'gydag ambell ymgom yn yr ystafell fechan yng nghefn y siop.' Bywyd cyfnod Daniel Owen a ffurfiodd Elfed, a chariodd gydag ef, drwy ei oes faith, lawer iawn o nodau diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Mae'n wir na all emynau Elfed fyth gystadlu ag ysblander rhai o emynau Ann Griffiths, dyweder.

Yr oedd y Gymraeg yn ddiogel, ac Anghydffurfiaeth Gymraeg ar ei gorsedd, pan oedd Elfed yn ŵr ifanc a chanol oed.

Ac er ei bod hi'n fwy na thebyg fod Elsie Williams, oedd yn gwybod hanes pawb yn y pentref, yn gwybod yn iawn na fyddai Elfed a Delyth yn mynd allan yn rhyw aml iawn, eto fe allen nhw fod wedi trefnu rhywbeth at y nos Sadwrn arbennig yma am y gwyddai hi.

Yn sicr, un o nodweddion amlycaf emynau Elfed yw eu gallu i gyfannu cynulleidfa drwy son am y profiad a'r dyhead amgyffredadwy.

Cyfnod o ymffurfio ydoedd i Elfed, ac o ddilyn ei hanes yn ystod y blynyddoedd hyn gwelwn sefydlu patrwm, patrwm arwyddocaol iawn o ystyried ei lwybr i'r dyfodol.

Dyma gyfnod y deffro mawr - Gwynn Jones, John Morris-Jones, WJ Gruffydd, Elfed, Williams Parry ac eraill yn creu traddodiad barddol newydd.

Pan edrychir ar restr gyflawn o weithiau Elfed, un peth sy'n taro dyn ar unwaith yw pa mor gyfartal, yn ieithyddol, ydoedd swm ei gynnyrch.

Mae cant ac unarddeg o flynyddoedd wedi mynd heibio er pan sefydlwyd Elfed yma ym Mwcle.

Ni sy'n gweld chwithdod y sefyllfa honno, nid cenhedlaeth Elfed; gweld yr angen am hyrwyddo'r Saesneg a wnaent hwy ynddi, nid gweld troi cefn ar y Gymraeg.

Pan ddywedais ar y dechrau nad i'n cyfnod ni y perthyn Elfed, yr oedd hyn yn un o'r pethau oedd gennyf mewn golwg: rhyngom ni ac ef y mae chwyldro meddwl y mudiad cenedlaethol gwleidyddol.

Yr oedd un neu ddwy o eglwysi Cymraeg wedi dangos peth diddordeb ynddo, ond ni ddaeth galwad, a phenderfynodd Elfed felly dderbyn cynnig yr eglwys Saesneg.

Yn ail pan ddaeth Elfed i Fwcle, fe'i gosododd ei hun ar lwybr a barodd iddo dreulio'i oes yn byw mewn dau ddiwylliant a dwy iaith.

Nid troi ei gefn yn fwriadol ar Gymru a wnaeth Elfed, serch hynny.

Cafodd dipyn o drafferth efo drws y garej yn gwrthod cau - roedd o wedi sôn droeon wrth y giaffar ac wrth Mrs Rowlands am gyflwr y clo yna - ac felly roedd hi bron yn bum munud ar hugain i wyth pan drodd o'r gornel i mewn i stad Llys y Gwynt ac roedd Elfed wedi gwylltio braidd efo Elsie Williams a'i chriw.

Cyrhaeddodd y farn negyddol ei phenllanw yn nisgrifiad RM Jones ohono fel 'Elfed ein rhyddiaith', er nad aed mor bell a'i alw'n 'llofrudd y nofel' chwaith!

awdl Cynwyd Thomas, Caerdydd, oedd yr ail yn ôl Elfed.

Parciodd Elfed ei fws yn ofalus yn ei gornel arferol o'r garej a throdd i edrych sut lanast a adawyd ar ôl gan aelodau Sefydliad y Merched.

Emyn achlysurol ydyw, un o'r lliaws a gyfansoddwyd gan Elfed i gyflawni dibenion ymarferol ym mywydau eglwysi ac unigolion.

Branwen Jarvis, - Elfed: Emynydd yn ei Oes.

Fel Elfed a Robert Bryan, edrychodd yntau tua'r Cyfandir.

Prin bod yn yr emyn lawer o nodau'r Elfed aeddfed, ond y mae'n rhagredegydd i gyfangorff yr emynau mewn ffordd arall.

Mae'r hyn sy'n wir am ei waith yn ei gyfanrwydd yn wir hefyd am ei waith yn y maes emynyddol, ac yma, gwelir y cydblethu'n digwydd amlycaf yn y pwyslais a roddodd Elfed ar gyfieithu a chyfaddasu emynau.

Damwain oedd Cymreictod i Elfed, ac i fwyafrif ei gyfoeswyr.

Cerddi eraill: awdl Cynwyd Thomas, Caerdydd, oedd yr ail yn ôl Elfed.

Cafodd Elfed bedair blynedd eithriadol o hapus yn gweinidogaethu ym Mwcle.

Elfed a enillodd, gydag emyn sy'n dechrau fel hyn:

Yr oedd y plethu hwn yn beth bwriadol ganddo; yn sicr ddigon, nid gwadu'r Gymraeg oedd ei amcan: Perthyn y mae Elfed i'r un ysgol o feddwl a Cheiriog yn hyn o beth.