Y dôn y cenid yr emyn arni oedd (ac yw) 'Bryniau Casia'.

Canu Y mae i William Williams, Pantycelyn, le unigryw yn hanes yr emyn Cymraeg.

Dyblwyd a threblwyd yr emyn a daeth llanc ifanc ymlaen, un nad oedd erioed o'r blaen wedi gwneud dim yn gyhoeddus, a bwrw ati i ddiolch am farwolaeth y Groes ac i weddi%o'n daer am "awel o Galfaria fryn".

Ar ôl dehongliad llawn bywyd o Land of Hope and Glory, daeth y digwyddiad yng Nghymru i ben gyda'r emyn Calon Lân a gyfansoddwyd yn Abertawe wedii ddilyn gan Hen Wlad Fy Nhadau ac arddangosfa tân gwyllt drawiadol.

I Elfed, yr oedd rhannu profiad yn un o ddibenion sylfaenol emyn.

Nid unawd enaid yw emyn, ond rhan o gytgan cor nas gall neb ei rifo na'i weled gyda'i gilydd - ond Duw.

Mae bwrlwm y profiad personol yn yr emyn yn esgor ar y byrdwn a ganwn gyda'r fath arddeliad.

Yr oedd buarth y fferm yn llawn o amaethwyr yn eu dillad duon, a chanent yr emyn hwnnw wrth godi'r corff.

Nid oedd un dydd Sul yn cael mynd heibio heb bod dad yn galw arnom am ryw awr i ddarllen pennod a chanu emyn o gwmpas y bwrdd mawr a byddai ef yn cychwyn gyda'i lais clir, cryf.

Efallai taw wrth ddarllen a golygu'r emynau a gadwyd (ac a wrthodwyd) yma y dechreuodd ymddiddori yn yr emyn Cymraeg.

O gofio hyn oll, y mae'n eironig o ddealladwy mai'r unig emyn o'i eiddo sydd wedi byw hyd heddiw yw 'Er maint yw chwerw boen y byd .

Nid beirniadu emyn, ond ei ganmol, oedd dweud ei fod yn ddefnyddiol.

Yna fe gododd brawd arall, ac fe lediodd emyn: 'Dewch hen a ieuanc, dewch/At lesu, mae'n llawn bryd./Rhyfedd amynedd Duw/ Ddisgwyliodd wrthym cyd.' Ac fe'i canwyd hi drosodd a throsodd a hynny gydag arddeliad mawr, a'r hen chwiorydd oedd yno yn canu dan siglo'u hunain, a'u dagrau'n rhedeg i lawr eu gruddiau.

Un o'r emynau mwyaf poblogaidd yng Nghymru ers blynyddoedd yw'r emyn sy'n dweud,

Cofiodd Pamela fel y bu iddi hi weld a chlywed dau ŵr yn canu emyn ar y strydoedd yn Nhal-y-waun flynyddoedd cyn hynny.

Os byddai'r adeilad yn wych a phobl bwysig yn byw ynddo pwysig yn ein barn ni cofiwch, nid o reidrwydd yn marn pobl eraill fe fyddem yn canu'r emyn a ganlyn: 'Odlau tyner engyl O'r ffurfafen glir Mwyn furmuron cariad Hidlant dros y tir' hyd ddiwedd y pennill cynta'.

Emyn achlysurol ydyw, un o'r lliaws a gyfansoddwyd gan Elfed i gyflawni dibenion ymarferol ym mywydau eglwysi ac unigolion.

Canwyd emyn gan Gor Bro Dyfnan o dan arweiniad Mrs Magdalen Jones gyda Mrs Enid Griffiths yn cyfeilio.

Mae gennym ni linellau o emyn yn rhywle sy'n dweud, 'Mhen oesoedd rif y gywod man/Ni bydd y gan ond dechrau'; syniad nid annhebyg i'r un Indiaidd.

Un peth arall a ddisgyddodd oedd i'r brifathrawes atal yr holl ysgol ar ddiwedd un prynhawn pan oeddynt yncanu'r emyn 'Now the day is over' a galw ar uchaf ei llais 'Mair Gregory will you sing!' Sut y gallwn i heb wybod y geiriau!

Brwd alaw ei bêr delyn - ddistawodd, Ys tywyll ei fwthyn; Hyd erwau gloes drwy y glyn Aeth o ymaith a'i emyn.

O gofio am ei yrfa fel seciwlarydd ac fel sosialydd, eironi nid bychan yw ein bod ni Gymry Cymraeg yn ei gofio fel awdur ambell emyn gwych ac awdur Ymneilltuol o wladgarol.

Ym Mwcle y cyfansoddodd ei emyn cyhoeddedig cyntaf.

Prin bod yn yr emyn lawer o nodau'r Elfed aeddfed, ond y mae'n rhagredegydd i gyfangorff yr emynau mewn ffordd arall.

Pwysleisiai fod Mam yn disgwyl iddo ef ddod adre i fynd â ni i'r Cwrdd am y tro cyntaf a soniai am fy mrawd lleia a waeddodd mâs cyn i'r offeiriad gyhoeddi'r emyn olaf "Sdim fod siarad yn y Cwrdd" nes peri i'r gynulleidfa niferus (yr adeg honno) droi i edrych i gyfeiriad y cyhoeddwr dewr!

Elfed a enillodd, gydag emyn sy'n dechrau fel hyn:

Bu ganddo Gwrs Arbennig ar yr emyn am flynyddoedd, a lluniodd ysgrifau cyfoethog ar emynwyr, ar Williams, ar Benjamin Francis, ar rai o emynwyr Môn ac eraill.

Ond nid y tu draw i'r Mynydd Du yr oeddwn yn gwrando ar Esther Pugh yn canu emyn; er gwaetha sūn Cymreig ei henw nid Cymraes mohoni.