Cymeriad annelwig yw Sant Ffolant: efallai mai Esgob Terni ydoedd neu offeiriad o Rufain a ferthyrwyd yn y drydedd ganrif OC Nid yw'r cysylltiad rhwng Sant Ffolant a chariadon yn un arbennig o ramantaidd.

Rhannwyd y gwaith rhwng nifer o esgobion (yn eu plith yr Esgob Richard Davies) ac ysgolheigion a godwyd yn esgobion yn ddiweddarach.

Cofiaf hefyd y pleser a gafodd o fynychu Eglwys y Nyfer yn rheolaidd a'r cof cysegredig o dderbyn Bedydd Esgob yno yng nghwmni merched y Plas.

Cyn ei gysegru yn esgob Tyddewi, bu Thomas Bec yn ganghellor Prifysgol Rhydychen, yn ogystal â llenwi swyddi pwysig eraill.

Ond wedi peth llythyru rhyngddo a John Keble ac Archddiacon Rhydychen a'r esgob, datganodd yr olaf nad oedd yn condemnio'r Traethodau; o ganlyniad penderfynwyd parhau i'w cyhoeddi.

Ni fedrodd yr Esgob Morgan ymwrthod â'r demtasiwn o adael i rai geiriau derfynu yn null iaith lafar ei gyfnod, dull sathredig a thafodieithol.

Cymharodd yr Esgob Lewys Bayly o Fangor (a fuasai ar un cyfnod yn hen elyn i Wynn) deulu Gwedir i farch na wyddai ei nerth ei hun; cydnabuwyd mai gair Syr John oedd yr uchaf a'r parchusaf ymhlith ei gyd-ysweiniaid ar y fainc yng Nghaernarfon; a rhydd ef ei hun yr argraff yn gyson yn ei ohebiaeth iddo dderbyn addysg a disgyblaeth fonheddig a chwrtais.

Hoffwn fynegi ein diolch i'r Parchedig Billy Ind, Esgob Grantham, am ei ymdrechion ar ein rhan a hefyd i Mr Wilford, Archaeolegydd Lincoln, am ei gefnogaeth.

Fel esgob Tyddewi cynhaliodd Daveis lys yn Abergwili a oedd yn rhyfeddod i'r beirdd a'r ysgolheigion.

Bu mater cyfreithiol, ymddangosiadol ddibwys, yn foddion i gychwyn y cynhennu a chododd cyn bod yr esgob newydd wedi prin gael amser i ddadbacio.

Ym mis Awst o'r un flwyddyn bu Esgob Rhydychen yn rhoi siars i'w glerigwyr, a chyfeiriodd at y Traethodau i'r Amseroedd, gan feirniadu rhai o'r gosodiadau ynddynt.

Yr oedd y pedwar esgob Cymreig - a'u seddau yn Nhyddewi, Llandaf, Bangor a Llanelwy - bellach yn cydnabod uchafiaeth Archesgob Caergaint; ac yn ben ar y cwbl, wrth gwrs, yr oedd y Pab yn Rhufain (neu'n hytrach yn Avignon yn Ne Ffrainc am ran helaethaf y bedwaredd ganrif ar ddeg).

Tuedd yr Esgob Morgan mewn rhai mannau oedd cadw'n rhy glos at yr idiom Hebraeg.

Roedd gan Esgob Bec amryw o resymau dros sefydlu'r eglwys golegol hon.

Wrth sôn am yr Esgob, canolbwyntir yn arbennig ar ei gyfraniad i'r cyfieithiadau hyn.

Tystia ef ei hun iddo fod yng nghyffiniau Llandâf tra bu William Morgan yn Esgob Llandâf.

Pan dynnwyd sylw'r gwleidydd dylanwadol, Iarll Leicester, un o noddwyr y Piwritaniaid, at yr hyn a ddigwyddodd yr oedd yn bur ddig a mynnodd gan yr esgob atal ei law.

Y mae lle i dybio iddo gael bywoliaeth Mallwyd un ai trwy ddylanwad yr Esgob Morgan neu yn rhodd ganddo ychydig cyn iddo farw.

Rhaid inni gasglu oddi wrth hyn y gall fod gan y ddau esgob ryw ran yn llywio cwrs ei fywyd addysgol.

Er bod Thomas Young wedi dod yn ganghellor yr esgobaeth, yr oedd yr esgob yn barod iawn i dorri ei grib, fel.

Yn ystod y chwe blynedd hynny ymgymerodd yn ddiwyd â'i ddyletswyddau pwysfawr a thrigai yn llys yr esgob ym Matharn, ger Cas-gwent.

A go brin y byddai dau esgob o Gâl wedi mentro mor bell i'r gogledd ar yr adeg honno, er yn wir fod llawer llan yn y gogledd wedi cael ei chyflwyno i Garmon, gan gynnwys Llanarmon yn Iâl sydd heb fod nepell o Faes Garmon.

Ond llawer mwy difrifol na'r ddeubeth hyn oedd fod Evan Meredith yn amau fod i Forgan ran mewn dwyn achos o odineb yn ei erbyn yn llys yr esgob yn Llanelwy, er bod Morgan yn gwadu hynny; a hefyd y ffaith ddiymwad fod Morgan wedi helpu i sicrhay llaw aeres Maesmochnant, un o stadau cyfoethocaf y gymdogaeth, ar gyfer Robert Wynne, mab ei noddwr, Maurice Wynn o Wedir, er bod Edward Morris hefyd a'i lygad arni.

Esgob a pherson, y Dr Richard Parry, Esgob Llanelwy, ac olynydd yr Esgob Morgan, a'r Dr John Davies, person Mallwyd.

Yr esgob Richard Vaughan yw hwn, yntau hefyd yn un o feibion Llyn.

Tynnodd ei sgrafell dros esgob Bangor a'r deon am iddynt ofni cario croes ar bererindod i Ynys Enlli heb addewid o ymbare\l a bws a thywydd braf i groesi, gan of yn yn bryfoclyd, pa fath dywydd oedd hi tybed pan gariai Iesu ei groes real, drom, ar lethrau Calfaria.

Buasai sefydlu dwy glas-eglwys neu eglwysi colegol yn gryn hwylustod i'r esgob yn ei waith.

Ond yn ffodus digwyddodd fod dau esgob o Ffrainc yn y cyffiniau ar y pryd, a hwy a achubodd y dydd.

Dyfarnwyd gwaith prosiect disgyblion Dosbarth I yn ail mewn cystadleuaeth a drefnwyd gan Lyfrgell Sir Gwynedd Adran Aberconwy ar gywaith yn ymwneud a'r Esgob William Morgan.

Y mae hwn yn symudiad da am ei fod yn agor llwybr clir i ddau o'r darnau mawr ddod allan i ganol y bwrdd - sef y Frenhines a'r Esgob.

Troid y lle hwnnw gan yr Esgob ar y pryd yn un o ganolfannau prysuraf a bywiocaf diwylliant a llên Cymru.

Ac eithrio I Timotheus, Hebreaid, Iago a I ac II Pedr, a gyfieithwyd gan yr Esgob Richard Davies, a'r Datguddiad, a gyfieithwyd gan Thomas Huet, William Salesbury oedd cyfieithydd cynnwys y ddwy gyfrol, ac ef a olygodd y cyfan hefyd.

Dyna ddau ddarpar-esgob yn aelodau o gabidwl Tyddewi.

Williams Pantycelyn sy'n dod drymaf o dan yr ordd am sôn yn ei farwnad ar ôl Howel Harris am Gymru "gynt yn gorwedd mewn rhyw dywyll farwol hun, Heb na Phresbyter na 'ffeiriad nac un Esgob ar ddihun".

Gwyddys bellach mai ymgymryd â'r cyfrifoldeb o ddwyn allan argraffiad diwygiedig o'r Beibl a wnaeth yr Esgob Parry, a chael gan ei gyfaill ysgolheigaidd a galluog, person Mallwyd, wneud y rhan fwyaf o'r gwaith.

Ar ben hynny nid oedd John Davies ond llanc ieuanc, ugain oed, pan orffennodd yr Esgob Morgan gyfieithu'r Beibl.

Dyna ddau esgob a fagwyd yn Llyn - Henry Rowland a Richard Vaughan.

Peth newydd iawn, a bygythiol iawn, oedd cael esgob yn trigo yn eu plith ac yn cymryd o ddifrif at ei waith bugeiliol.

Mynnai'r canoniaid fod Ferrar yn gohirio anfon papurau'r achos iddynt gyhyd ag oedd yn bosibl er mwyn ei gwneud yn anodd iddynt amddiffyn eu hunain a haerai Ferrar fod y canoniaid yn ei rwystro rhag gweld y dogfennau yn Nhyddewi a oedd yn diffinio hyd a lled ei waith a'i awdurdod fel esgob.

Os digwydd i chi, mewn gêm, golli un o'ch Cestyll am Esgob neu Farchog eich gwrthwynebydd mae'n debygol y byddwch yn colli'r gêm yn y pen draw, gan fod gwerth cymharol eich byddin chi wedi mynd i lawr ddau bwynt.

Fe'i perswadiwyd i adael i John Powell, cynrychiolydd y Goron, lywyddu'r achos a chanlyniad y gwrandawiad oedd penderfynu nad oedd gan yr esgob hawl gyfreithiol i feddiannu'r faenor.

WYN JAMES sy'n dweud hanes Sais a Chymro a fu'n allweddol eu cyfraniad at gywyd diwylliannol Cymru yn y ganrif ddiwethaf, yn naill yn Esgob Tyddewi ar adeg pan oedd yr Esgobaeth yn cynnwys y rhan fwyaf o ddalgylch yr Eisteddfod, a'r llall yn un o'r 'hen bersoniaid llengar' ac yn enedigol o'r ardal.

Ymddengys bod cysylltiad agos iawn rhwng y Dr John Davies a'r Esgob William Morgan, ac na fu'r ddau ymhell oddi wrth ei gilydd o gwbl.

Teg yw nodi na fu'r Eglwys yn fud yn ystod y fath alanastra o achos apwyntiwyd Sulien, gwr o gyraeddiadau uwch na'r cyffredin yn esgob Tyddewi.

Ymhen tair blynedd fe'i symudwyd gan yr Esgob William Hughes o Lanelwy i ficeriaeth y Trallwng yn Nyffryn Hafren, symudiad a sicrhaoddd mai yn esgobaeth Llanelwy y gwnâi ei waith mawr, ffaith ddigon eironig o gofio gwrthwynebiad cynnar yr Esgob Hughes, fel rhyw fath o 'enfant terrible' yn yr Eglwys ar y pryd,i gael Beibl Cymraeg o gwbl.

Efallai na ddylid amau'r posibilrwydd iddo fod yn rhyw fath o ddisgybl gynorthwywr i'r Esgob cyn mynd i Rydychen, ond edau go wan i ddal gafael ynddi fyddai damcaniaeth felly.

Ac os cewch chi gyfle i ennill Castell trwy aberthu Esgob neu Farchog - manteisiwch ar y cyfle bob amser, gan fod gwneud hynny'n gam pwysig tuag at ennill y gêm.

Y mae'r Athro Glanmor Williams yn cytuno â'r farn a fynegodd y diweddar R. T. Jenkins yn y Bywgraffiadur am de Gower, "Ei haelioni a'i ysblander fel adeiladydd yw ei glod pennaf", ond y mae am ychwanegu fod Gower, yn ogystal â bod yn wr dysgedig, yn esgob cydwybodol.

Fe welir oddi wrth hyn fod dau gastell yn fwy o werth nag un Frenhines ac fod y Frenhines yr un gwerth â dau Esgob a Marchog neu ddau Farchog ac Esgob.

Ac er i Newman wadu wrth Esgob Rhydychen mai mynachlog ydoedd, wrth i'r amser gerdded a dynion ifainc yn dod yno i aros, ymdebygai bywyd Littlemore yn fwyfwy i fywyd sefydliad Pabyddol, gyda phwyslais neilltuol ar ddisgyblaeth a llymder personol, yn enwedig yn nhymor y Grawys.

Mewn colofn olygyddol arall o dan y pennawd, 'Y Gwahanglwyf', beirniadodd yr un mor ddychanol esgob Tyddewi am iddo wahardd offeiriadon 'rhag anghysegru gwadnau eu traed ar linoleum tŷ cwrdd'.

Cynhyrfwyd Newman ac aeth i weld yr esgob a chynnig rhoi terfyn ar eu cyhoeddi.

Ferrar oedd y cyntaf i gael ei wneud yn esgob yn y dull hwn.

Yng ngolwg llaweroedd, dychmygol yn unig oedd y rhagfuriau rhwng Lambeth a'r Fatican, a derbyniodd Esgob Bagot, Rhydychen, lu o lythyrau yn galw am ddiswyddo Newman.

Os yw hynny'n wir, nid yw diolch yr Esgob Morgan, na diolch Cymru, ronyn llai iddo, oblegid ef oedd arloeswr y gwaith a da gan un o bennaf ysgolheigion ein hoes ni ei alw yn "Gymro mwyaf ei oes." Un arall o gynorthwywyr yr Esgob Morgan oedd Edmwnd Prys.

Sut y cafodd y ddau esgob y fath syniad gwych?

Bu mab arall i Barwn Eresbury, Antony Bec, yn esgob Durham.

Ymddengys iddo ddod i gyffiniau Llanelwy pan symudodd yr Esgob Morgan yno.

Ond gwell synio amdani fel y detholiad hwnnw ohonynt yr oedd yr esgob yn eu harddel fel perthnasau a chyfeillion y gallai ymddiried ynddynt.

Pwysicach na hynny yw ei bod yn rhoi darlun gwerthfawr iawn inni o esgob yng Nghymru ac o'r gymdeithas yr oedd yn rhan ohoni.

Richard Davies, Esgob Tyddewi, a'r traddodiad Protestanaidd

O safbwynt Llundain, felly, yr oedd o'r pwys mwyaf fod awdurdod yr esgob yn cael ei barchu.

Gwelsom nad yw'r Esgob Morgan yn brin o ddatgan ei ddyled i'w gynorthwywyr, ond nid yw'n rhestru John Davies yn eu plith.

Trawsffurfiodd yr hen Gomisiwn Eglwysig a'i droi'n Llys yr Uchel Gomisiwn a hwnnw'n gwbl wynebgaled yn defnyddio ddulliau hen chwilys yr Oesoedd Canol, yn gorfodi pob cyhuddedig i gymryd y llw ex officio a oedd yn caniata/ u i esgob yn rhinwedd ei swydd ofyn unrhyw gwestiwn a fynnai i'r cyhuddedig a phe peidiai hwnnw ag ateb, gellid cymryd yn ganiataol ei fod yn euog, er nad oedd un ditment wedi ei chyhoeddi yn ei erbyn cyn hynny na thwrnai'n bresennol i'w gynorthwyo.

Dywedodd Wiliam Salesbury a'r Esgob Morgan yn debyg.

Ar unwaith, yr oedd y canoniaid yn ofni fod yr esgob yn mynd i fod yn fysneslyd.

Ni dderbyniai Esgob Bec gydnabyddiaeth am ei swydd fel deon, hyd oni ddyrchafwyd prebendari Llanarth yn ddeon.

Fel disgrifiad o falchder ymffrostgar Cymry'r unfed ganrif ar bymtheg yn eu hanes a'u tras, prin y gellir gwella ar eiriau'r Esgob Richard Davies: 'Ni wna vi son am vrddas, parch, ac anrhydedd bydol yr hen Brytaniait: tewi a wnaf am y gwrolaeth, dewrder, buddugolaythay, ac anturiaythae y Cymru gynt, mi a ollynga heibio y amryw gylfyddyday hwynt, synwyr, dysc, doythineb, ar athrylith ragorawl.

Fel yr awgryma'r Athro Glanmor Williams, roedd yr esgob wrth wneud hyn yn rhannu'r esgobaeth yn is-esgobaethau.

Cyfeirio y mae at yr Esgob William Morgan a'r Esgob Richard Parry.

O'r un ucheldir y deuai Jac Glan y Gors, Taliesin a Llew Hiraethog, Tom Owen Hafod Elwy a llawer un aral y gellid ei enwi heb fynd nemor pellach na deuddeng milltir o gartref William Jones yn Hafod Esgob, Nebo.

Yr oedd anufuddhau i'r esgob yn sawru'n gryf o wrthryfel yn erbyn y llywodraeth.

Pan gysegrwyd Thomas Bec yn esgob ar esgobaeth Tyddewi, canfu fod llawer o gymdeithasau eglwysig a oedd wedi goroesi'r canrifoedd yn bodoli yn ei esgobaeth.

Yn un peth yr oedd wedi ei wisgo, nid fel esgob, ond fel offeiriad cyffredin, a hynny mewn oes pan oedd manylion gwisg yn bwysig.

O'r braidd bod angen dweud mai'r Esgob Richard Davies a William Salesbury oedd y ddau a fu'n cydlafurio mor effeithiol yr adeg hon.

Ym Manawydan fe ddywed yr ysgolhaig ei fod wedi dod 'o Loygyr o ganu', a gellid meddwl bod yr offeiriad a'r esgob yn dod o'r un cyfeiriad.

Y canlyniad oedd fod yr Esgob Lewis Bayly ar y naill ochr yn yr ymgiprys ac Edmund Griffith ar yr ochr arall.

Os felly bu o gyffelyb gymorth i'r Esgob Morgan ag a fu yn nes ymlaen i'r Esgob Richard Parry.

A da o beth oedd casglu at ei gilydd ffrwyth gwaith ymchwil Dr Isaac Thomas, Dr G.Aled Williams ac eraill yn yr erthygl ar "Yr Esgob Morgan a'r Beibl Cymraeg Cyntaf".

Y mae llawer bwlch yn ein gwybodaeth am yr esgob o hyd ond yr ydym yn gallu gweld yn gliriach nag erioed mor dyngedfennol oedd ei waith.

Wedi rhoi i Feibl yr Esgob Morgan y clod a haedda, gweddus yw inni nodi rhai gwendidau ynddo, gwendidau a gywirwyd gan y Dr John Davies.

Sicrhawyd Esgob Tyddewi y gallai'r dyddiau penodedig o weddi%o fod yn fendithiol, ac er mwyn i'r Eglwys gyflawni ei dyletswydd ym mlynyddoedd y Rhyfel yr oedd yn ofynnol iddi fod yn gwbl argyhoeddedig fod y frwydr yn un yn erbyn galluoedd y tywyllwch.

Y peth mwyaf dramatig ymhlith yr achosion hyn oedd gwaith Ferrar yn ceisio rhoi terfyn ar yr ymgecru rhyngddo a'i swyddogion trwy apelio at Lys Mainc y Brenin i ddyfarnu ar ei hawliau fel esgob.

Mewn ystyr real iawn, yr oedd pob esgob yn swyddog llywodraeth.

Hyn, fe ddichon, a drefnodd y ffordd iddo gael ei ddyrchafu'n esgob ymhen tipyn.

Sonia ef ei hun am fod wrth draed y Dr William Morgan a dywedir iddo fod yn Ysgol Rhuthun am ryw hyd pan oedd yr Esgob Parry yno'n athro.

Nid oedd Burgess yn orawyddus i fynd yn esgob.

Anghytunai'r esgob â barn Archesgob Peckham ynglŷn â hawl Caergaint i awdurdodi dros Dyddewi.

Wedi'r cwbl yr oedd swydd esgob - yn enwedig Esgob Tyddewi - neu archddiacon neu ddeon yn gallu bod yn ffynhonnell cryn gyfoeth, ac felly tueddid yn gynyddol i roi'r swyddi hyn yn wobrau i ffefrynnau'r brenin a'r arglwyddi.

Ac wrth gwrs, yr oedd unrhyw amheuaeth ynglyn â theyrngarwch yr esgob ei hun yn beth tra difrifol.

Roedden nhw'n lecio'r Romans yn fawr iawn ac mi wnaethom nhw ddwyn lot o'u geiriau nhw yn enwedig rhai diflas fel ysgol, disgybl, llyfr, eglwys ac esgob ac yn y blaen.

Pan oedd yr Esgob Henry Rowland yn rhestru'r ymddiriedolwyr a oedd i sefydlu Ysgol Botwnnog, un o'r rhai a enwodd oedd John Griffith, Cefn Amwlch.

A robin yn camu fel esgob gan stwytho a lledu godre'i blu.

Nid yw hyn ond teyrnged ychwanegol i'r un a'i cyfieithodd a'r un a'i diwygiodd - yr Esgob Morgan a'r Dr John Davies.

Ar y dechrau, yr oedd yr Esgob yn fodlon ymafael codwm ag ef, ond troes yn ei garn a dod yn gefnogydd i Syr John.

Trevor, caplan i Esgob Bangor, at gyflwr gwarthus y bobl yng Nghymru o safbwynt cyfathrach rywiol .

Yn Rhagfyr y flwyddyn honno penodwyd ef yn esgob Llanelwy ac er na fu'n esgob yno ond am ychydig dros flwyddyn, blwyddyn hynod arwyddocaol oedd honno yn ei hanes ef a hanes Cymru.

Pan fu esgob Llandaf yn ei holi, flynyddoedd cyn hyn, am fod ei waith yn tramgwyddo rheolau'r eglwys, dywedodd Wroth wrtho, "Mae eneidiau'n mynd i uffern, f'Arglwydd, yn eu pechodau; oni ddylem ymdrechu ym mhob modd posibl i achub eneidiau?" Ac yn ei lyfr, Glad Tydings, rhoes Cradoc fynegiant eithriadol ddeniadol i'r genadwri Gristionogol, mynegiant sy'n rhoi awgrym inni o'r ysbryd a oedd yn ysgogi'r gweithgarwch o dan Ddeddf y Taenu.

Dyna'r lle y gwelir ar ei anterth gyfuniad o'r elfennau gwahanol yng ngwaith Davies fel esgob, sef, y gwladweinydd, y bugail, a'r ysgolhaig.