Yn y diwedd, fe gymodwyd rhwng Morgan ac Evan Meredith gan neb llai na Syr John Wynn o Wedir, y bu priodas ei frawd ieuengaf ag aeres Maesmochnant yn achos effeithiol yr holl helynt, ac am ychydig flynyddoedd fe fu tawelwch cymharol yn Llanrhaeadr, fel y buasai yn ystod blynyddoedd cyntaf trigiant Morgan yno.

Marw'r diwygiwr Evan Roberts.

Prif Ddigwyddiadau Hanesyddol Y diwygiad olaf yng Nghymru yn dechre dan arweiniad Evan Roberts, Casllwchwr.

Ond pa wendidau bynnag sydd i mi þ a rhinweddau, rai, yn ddiamau þ buont yn gyfrwng i droi Huwcyn, Ffridd Ucha, maes o law yn Sir (nid Syr) Hugh Evan Rowlands.

Mwynhaodd y sylw a llithro'n ôl i'w blynyddoedd melyn - cysgu yn yr un ystafell fechan lle y gwelsai wyneb Duw yn y lleuad a chlywed Evan Moses yn mwmian am Ei gartre i fyny rywle yn yr awyr.

Urddwyd Thomas Williams (Gwilym Morganwg), sef ceidwad y dafarn a enwyd, ac Evan Cule gan Iolo Morganwg yn yr orsedd hon.

Y diwygiad olaf yng Nghymru yn dechre dan arweiniad Evan Roberts, Casllwchwr.

cymro oedd ysgrifennydd cyntaf y gymdeithas, sef evan evans o gastell nedd.

Dilynwyd y teulu yn Hafodymaidd gan y diweddar Hugh Evan Williams a'r teulu a ddaeth yma o ardal Tŷ Mawr.

'Roedd rhai fel Evan Owen, Abersoch a Ken Jones o'r Rhyl yn barod i helpu bob amser.

Saeson, efallai, oedd perchen cwmni Pring and Price, Cymry, mae'n debyg, oedd perchen y llall, y Mri John ac Evan Lloyd.

Ond llawer mwy difrifol na'r ddeubeth hyn oedd fod Evan Meredith yn amau fod i Forgan ran mewn dwyn achos o odineb yn ei erbyn yn llys yr esgob yn Llanelwy, er bod Morgan yn gwadu hynny; a hefyd y ffaith ddiymwad fod Morgan wedi helpu i sicrhay llaw aeres Maesmochnant, un o stadau cyfoethocaf y gymdogaeth, ar gyfer Robert Wynne, mab ei noddwr, Maurice Wynn o Wedir, er bod Edward Morris hefyd a'i lygad arni.

Gwyddys hefyd fod canu baledi yn weithgarwch poblogaidd ymhlith rhai o drigolion y dyffryn, a'r rheini'n aml yn wŷr a brofodd ddyddiau gwell, megis Evan Nathaniel, brodor o'r Alltwen yn wreiddiol, a fu'n crwydro'r cymoedd yn canu a gwerthu baledi.

Evan Tom Jones a esboniodd inni'r ffenomenon a'n gyrasai yn ein holau drwy'r twnnel y noson cynt, yn gyflymach nag yr aethom iddo.

Megis yr ymosododd Evan Evans ar yr Esgyb Eingl yr ymosododd Emrys ar achosion Seisnig ei enwad a mynd rhagddo i ddadlau mai'r iaith Gymraeg oedd prif fater politicaidd Cymru a chraidd ei bod, mai eilbeth oedd pob problem boliticaidd wrth hon.

Evan Roberts, Wreaam, ei gyfaill mawr.

Gwyddom hefyd pa mor barod yr oedd Evan Jones i roi benthyg arian i'w gwsmeriaid pan fyddai'r esgid fach yn gwasgu, yn ogystal a gadael i ddyled y 'llyfr siop' redeg am flynyddoedd.

Evan Tom Jones oedd ei enw.

Efallai fod rhyw gymaint o ddrwgdeimlad eisoes rhwng Evan Meredith a Morgan, gan fod ail ŵr Catrin, Oliver Thomas, yn frawd i chwaer-yng- nghyfraith Meredith, Seina wraig Morris Meredith o'r Lloran Uchaf yn Llansilin, a bod y teulu yn amau ei bod hi wedi ei briodi yn ei henaint er mwyn ei arian; hefyd yr oedd nai Evan Meredith, Edward Morris, wedi chwenychu ficeriaeth Llanrhaeadr ar ôl Oliver Thomas, er mai at y gyfraith fel bywoliaeth y trodd yntau'n ddiweddarach.

A rhoddodd yr un wþs i ymadael i Evan Powel a Mrs Powel, Abercyrnog.

Cyfoeth o storiau, am ei ddyddiau cynnar fel siopwr gwlad, oedd forte Evan Jones, y perchennog, a gallai ddifyrru'r oriau gydag atgofion am y llon a'r lleddf.

Taniodd y twll, ac yn eu dychryn rhuthrodd criw o ddefaid o'r cae gerllaw dros y wal bron ar gefn Evan Hughes.

Ymwelydd cyson â'r ysgol fyddai Evan Powel Abercyrnog, un o'r llywodraethwyr.

Yr enwocaf o'r criw llafar hwn, yn y cyswllt presennol, oedd y Parchedig Evan Jones (Ieuan Gwynedd), Tredegar, prif ladmerydd y Cymry yn ystod 'argyfwng' y Llyfrau Gleision.

Llywyddwyd gan Mr Evan Lloyd Jones, Moelwyn a'r gŵr gwadd oedd yr Athro Gwyn Thomas, Coleg y Brifysgol.

Evan Powel, oedd erbyn hyn yn ei saithdegau, ac yn ddisgynnydd i un o hen deuluoedd y fro.

Faddeua i byth i fi fy hunan am beidio a chofio a chofnodi talp o hanes cymdeithasol a aeth i ddifancoll yr eiliad y syrthiodd Evan Jones yn farw wrth groesi o'r siop i'r blwch ffon yr ochr draw i'r hewl.

Ymhen dwy filltir a hanner mynd heibio i Dy'n-pant, cartref Evan Jones yr hynafiaethydd a roddodd gymaint o hanes yr ardaloedd hyn ar gof a chadw (Ceir casgliad ardderchog o'i lawysgrifau yn Amgueddfa Werin Cymru).

Rhoes y golygydd, a gymerai gymaint o ddiddordeb yng ngorffennol byw ei fudiad, gyfle i'w ddarllenwyr gael golwg ar gynnwys rhyfeddol dyddiaduron pwysig fel eiddo Evan Humphreys, Pen-lôn; John Jenkins, Glynmeherin; Gwilym Marles,i Llwyn, a John Thomas o Landysul.

Ni bu dim plant o'r briodas, a'r bachgen a gafodd ofal tadol Morgan oedd ei nai, Evan Morgan, mab ei frawd hynaf.

Ysywaeth, flwyddyn neu ddwy ar ôl i Forgan ddod i'r fywoliaeth fe aeth yn ffrae enbyd rhyngddo ac Evan Meredith o Lantanad, twrnai ifanc yn llys Cyngor Cymru a'r Gororau yn Llwydlo ac uchelwr penna'r plwyf.

Dewiswyd John Jones, Perthillwydion; Cadwaladr Evan Roberts, Ty'n y Gilfach, a Thomas Owen Jones, Aelwyd Brys.

Ymysg y beirdd a wahoddwyd i orsedd gyntaf y Fro roedd Edward Evan (lorwerth Gwynfardd Morganwg) o Aberdâr, Edward Williams (Gwilym Fardd Glas) o Ferthyr a'r Bont-faen, William Moses (Gwilym Glan Taf) o Ferthyr a Thomas Evans (Tomos Glyn Cothi).

Cafodd Evan fwy o fraw o lawer na'r defaid a gwaeddodd dros y lle, 'Howld on, bois bach!

Os oedd Evan Jones yn gymeriad, roedd ganddo gefnder ymhlith y mwyaf lliwgar o blant dynion.

Gweinyddwyd cymun Crist gan y gweinidog ac fe'i cynorthwywyd gan weinidog Paradwys - y Parchedig Evan John Jones.

Oedd, roedd Evan yn storiwr difyr.

Evan Roberts y diwygiwr yw pwnc Ifor ap Gwilym yn ei nofelau yntau, Yr Hen Bwerau.

Yng nhgwrs yr achos hwnnw bu raid i Forgan gyfaddef ei fod yn mynd o gwmpas gyda dagr neu bistol dan ei gasog rhag ofn i Evan Meredith a'i bliad ymosod arno, a'i fod hefyd unwaith wedi rhoi a 'little flick or pat upon the chin or cheek' i'w fam-yng-nghyfraith pan oedd hi'n annog ei weision i ymosod ar rai Evan Meredith; ond fe wadodd yn bendant holl gyhuddiadau mwy sylweddol Meredith, a'm barn i am eu gwerth yw ei fod wedi ymddwyn trwy'r holl helynt gyda chryn ymatal a graslonrwydd, er ei bod yn gwbl amlwg hefyd fod elfen gref o ystyfnigrwydd yn perthyn iddo.

Davies yn Llywydd a Gwynfor Evan yn ysgrifennydd.

Enwir Moses Parry, Evan Lewis, Robert Jones ac Owen Owens fel y pregethwyr cyntaf i wasanaethu yn yr oedfaon hyn.

Adleisir y geiriau hyn mewn cysylltiad amlwg â geiriau Evan Evans yn araith olaf Gŵr Glangors-fach: