'Ydi hi'n bell i dŷ Nain?' gofynnodd Owain wrth iddi blygu drosto i'w gau'n ddiogel yn ei sedd, a pharodd hynny i'w fam wneud un arall o'i phenderfyniadau sydyn.

Roedd Fidel yn ymwybodol iawn o bwysigrwydd addysg, a doedd e byth wedi anghofio'r modd y gwnaeth ei fam, na fu mewn ysgol erioed, ymdrech i sicrhau'r addysg orau iddo.

dadywelyd a diddymu'r hen Fam Eglwys...".

Decllath i ffwrdd, rwy'n gweld bachgen bach â choesau cam yn cydio'n sownd wrth sgert ei fam.

Efo'i ewyrth, Matthew Owen y siop 'sgidia', y mae o a'i fam yn byw byth er hynny.

`Dychmygwch sut oedd y fam yn teimlo,' meddai, gan ysgwyd ei phen.

Doedd ei dad byth wedi dod adref a gwaith go ddiflas fyddai ceisio cysuro ei fam wrth iddi bryderu ynglŷn a chyflwr ei gŵr meddw.

Eisteddai Alun wrth y tân efo'i fam pan ddaeth cnoc ar y drws.

Pe bai Aled yn herio'i ewyrth, mi ŵyr mai ar 'i fam y basa'r diawl di-egwyddor yn bwrw'i lid.

Pam?' 'Mi weli Emrys a'i fam a'i chwaer yn 'i mwynhau hi, ond maen nhw wedi hen arfar hefo'r blas.

Y fam yn y cerbyd gyda'r rhai lleiaf, y tad yn gyrru un wagen, Iago yn gyrru y llall, a David Rhys y brawd hynaf yn gyrru y drol, a'r ddwy chwaer hynaf, Mary ac Elisabeth ar gefn ceffyl ar yn ail i yrru y gwartheg ar ceffylau.

Chwerwi wnaeth perthynas Jason a'i fam.

Nid aeth i'r eglwys namyn dwywaith, sef ar fron ei fam, ac, ymhen ugain mlynedd, wrth ystlys un o'i gariadon.

Y mae'r ddau, dyn a llysieuyn, yn angori wrth rywbeth diogelach nag ef ei hun fel iorwg wrth goeden, mwswgl wrth garreg neu blentyn wrth ei fam.

Y Fam Ddaear ydyw'r hwch-fam yma, a ymddengys yn aml newn chwedloniaeth moch.

Wedi'r gwasanaeth, aeth yr angladd i fynwent Eglwys Llansadwrn a rhoed y fam i orffwys yn y bedd cleilyd.

Mae'i fam hefyd yn gripl, fedar hi ddim cerdded heb ddwy ffon.

Byddai'r tad, efallai, yn ei ddillad gwaith yn eistedd yn syn yn y gegin, a'r fam yn syllu'n ddiddeall drwy'r ffer est wrth baratoi te.

Câi'r tad y mab hynaf a'r ieuengaf, a'r fam y mab canol.

Yn ystod yr ychydig yna o hepian yr oedd ei fam wedi marw.

Ni theimlai'r fam ar ei chalon olchi, na gwneud dim arall, ac aeth i fyny yn y prynhawn i Twnt i'r Mynydd.

Rydw i wedi'i gadw fo a'i fam am ddeng mlynedd, ac mae'n hen bryd iddo fo ddechrau talu peth o'u ddyled yn ol imi." Gwylltiodd Rees yn gaclwm.

Oblegid, yn Shillong, mae'r Hindþ o Bengal, y Presbyteriad Cymreig ei osgo, a'r Pabydd Gwyddelig ei addysg, yn cerdded yr un strydoedd â'r Casi sy'n cofio'r Fam Oesol a roes fod i'r llwyth y mae yntau'n perthyn iddo ers cyn co'.

Mewn dim amser mae Cassie wedi cael rhan helaeth o fusnesi'r Cwm i noddi tudalen yn y calendr er bod amheuon mawr gan Hywel a Steffan yn enwedig o glywed bod ei fam a'i nain yn bwriadu ymddangos yn y calendr.

'Bu (ei fam) agos allan o'i phwyll am lawer o wythnosau, gan godi bob awr o'r nos wedi claddu ei gŵr a'i dau fab, ac agor y ffenestr gan rhyw led-ddisgwyl eu gweled (ei gŵr a'i dau fab) yn dyfod adref o'r gwaith.

Yn yr hanner cyntaf ei fam, Jane Gruffydd, sydd yn y blaendir.

Gwylnos er cof am fam ifanc

Canfyddir yr un syniad o undod hefyd mewn cyfeiriadau at warchodaeth gwraig dros ei theulu neu feistres dros ei morynion neu fam dros ei phlant.

Mae'n eistedd yng nghôl ei fam, ac mae cnoi bisgeden yn ymdrech o'r mwyaf iddo.

"Meddwl mae o y bydd dy nain yn ei weld o," meddai ei fam wrth Joni.

Er i Teg weithio'n galed iawn i ailafael yn ei berthynas gyda Cassie methiant fu ei ymdrech a gwahanodd y ddau yn 1999 gan adael Cassie yn fam sengl ar ei phen ei hun.

Yn ôl Murry (a theg ychwanegu yn y fan hon nad yw bob amser yn glir ai aralleirio Keats ynteu datgan ei fam ei hun y mae) yr oedd cyswllt cyfrin rhwng y meddwl barddonol a'r ymwybod crefyddol.

Yr oedd ei fam, mae'n amlwg, yn wraig o gymeriad cryf iawn.

'Gobeithio y byddan nhw'n iawn fel'na heb ole,' meddai ei fam wrth Dilwyn.

Ni all na chafodd Daniel Owen ei fam a'i chof cyfoethog yn dipyn o athrawes er nad oedd ef, mae'n siwr, yn adnabod yr hyn a gafodd ganddi fel addysg.

Nid gwaed ei nain a ffrydiau yn ei gwythiennau hi, ond gwaed ei mam, y fam honno na fynnai ei nain sôn amdani wrthi am mai un wyllt oedd hi.

'Roedd pethau'n mynd yn esmwyth iawn ym mherthynas Teg a Cassie ar y dechrau ond dechreuodd pethau fynd o chwith yn gynta pan ddaeth Steffan i chwilio am ei fam - 'doedd Cassie 'rioed wedi cyfadde wrth Teg fod ganddi blentyn cyn priodi - ac yna pan benderfynodd Beryl, mam Cassie, adael y gogledd a dod i fyw at ei merch i'r Deri.

Fe fyddai ef wedi cael mwstwr ofnadwy, wrth gwrs, ond roedd yn gyfarwydd a hynny ac ni fyddai'i fam byth yn ddig wrtho yn hir.

O gofio fod y mab yn cynrychioli gwedd ar y tad, nid yw'n syn nad oes sôn o gwbl yma am alar y fam (fel a geir mewn marwnadau i blant yn y cyfnod modern, megis awdl Robert ap Gwilym Ddu i'w ferch, a 'Galarnad' Dic Jones).

'Mae'n lle hyfryd i fam,' meddai Lila.

Ym myd natur, atgenhedlu rhywiol yw'r dull pennaf o gael cyfuniadau newydd o'r wybodaeth enetig i'r genhedlaeth nesaf - fe etifeddir rhai unedau genetig o'r tad a rhai o'r fam.

Ni ddywedodd ei fam air, dim ond eistedd yn syllu i'r tân.

'Mae'n amser cychwyn,' meddai'i fam.

Er mai Bedyddwyr oedd teulu tad Euros, dewisodd fynd i'r weinidogaeth gyda'r Annibynwyr, enwad ei fam-yng-nghyfraith a fynychai Gapel Hermon, Treorci.

Oedd dada yn un o ddeg o blant a chollodd ei fam pan oedd ond plentyn bychan, ond yn wahanol i blentyn "Y Bwthyn Bach To Gwellt", cafodd dad cyfrifol, gofalus i chadarn i'w magu i gyd efo'i gylydd a'u codi o dan do o safon cysegredig.

Yn ôl yr hen Asteciaid; duw'r aer, Quetzalcoatl - leciwn i ddim bod yn fam iddo fo yn gweiddi arno fo o ben drws cefn tþ am i swpar - ddaeth â hadau'r goeden Cacao o Baradwys i'r ddaear.

Siwtiau brown a wisgai'i fam a'i dad a'i daid hefyd.

Ceisia anghofio'i oerni tuag at dy fam.

Dy fam, hi oedd yr un â'r gras mawr.

Golygfa hynod y sylwasom arni yn ymyl y fan honno oedd gweld oenig na allasai fod yn fwy na diwrnod oed dilyn ei fam ar faglau o frwyn, a hithau'r famog wedi ei chneifio.

Cyn fam-yng-nghyfraith Teg.

Llaeth o'r bwced Dull o roi llith i'r llo pan nad yw'r llo yn sugno'i fam.

Digwyddodd hyn bron ar ddiwedd y gwyliau ac er bod y fam a'r tad yn sylweddoli y dylent roi cyfrif am yr achlysur ar unwaith i'r awdurdodau yn y Cei, eto sylweddolsant y byddai yn rhaid iddynt aros yn hwy yn Sir Aberteifi nag y trefnasent, felly, dyma benderfynu mynd â chorff y famgu adref gyda nhw a chymryd arnynt ei bod wedi marw gartref gan hysbysu'u meddyg teulu o'r ffaith bod marwolaeth wedi digwydd a gofyn iddo ef ddelio â'r mater ar ôl cyrraedd gartref.

Gan hynoted oedd ei oslef a chan mor arbennig oedd ei arddull, ac, ar un adeg, gan mor unffurf oedd ei wisg - crys coch a siwmper goch (ni hoffai siwt) - a chan ei fod mor gaeth i'w bibell a'i sbectol, yr oedd yn wrthrych parod i'r parodi%wr, er gofid mawr i'w fam, ac, weithiau, iddo ef ei hun.

Fe'i ganed yn Sir Drefaldwyn, ac ar ôl bugeilio'r ofalaeth am oddeutu naw mlynedd, dychwelodd i Sir Drefaldwyn, oherwydd gwaeledd ei fam.

Fe ddylai'i fam fod wedi dewis dydd Ffŵl Ebrill neu Ddydd Mercher Lludw yn lle hynny.

Teimlodd fysedd ei fam yn gwasgu, gwasgu ar ei fraich.

Sylwi mhellach Ar y fam yn wyw ei gwedd, Ac yn plygu megis lili, I oer-wely llwm y bedd.

Mi ddywedon nhw fod yna rhai wedi cwyno amdano, meddai'r fam i bedwar.

Llusgodd Dilwyn ei hun o'r cefn wrth i'w fam agor y drws.

"A mae dy fam fel gafr ar d'rana'," meddai'r tad wrth ei ferch.

Pryddest farwnadol dyner am Jane Mary Walters, y wraig a fu'n gyfrifol am fagu'r bardd wedi iddo golli ei fam yn ddwyflwydd a hanner oed.

A dyma'r fam yn mynd â'i chŵyn mlân, wedyn, i'r ysgol.

Wedi dychryn mae e Aeth Mali, ei fam, i'r Infirmary neithiwr.' Ni bu ganddi erioed awydd na dawn i siarad â phlant bach lleiaf y Teulu, ond nawr roedd Amser ei hun fel pe bai wedi sefyll o'i chwmpas a chlywodd ei llais ei hun yn cysuro'r un bach: 'Mae popeth yn iawn, Robin, bydd dy fam yn dod 'nôl atat cyn bo hir.

Helpodd ei fam i'r llofft.

Bydd Vladimir Voltchkov o Belarus, a ddaeth drwyddo o'r rowndiau rhagbrofol, yn wynebu Byron Black ar Almaenwr sydd ai fam o Birmingham, Alexander Popp, yn chwarae Pat Rafter o Awstralia.

Gwyddai sut i blesio'i fam.

Tad yn edrych Ar ei faban tlws, di-nam - Arno'n gwenu, yna'n trengi Pan ar fron ei dyner fam!

Gwyddai hefyd y byddai ei fam - fel rhyw fath o ymddiheuriad dros beidio â' i amddiffyn pan gosbid ef - yn gwthio chwecheiniog, neu hyd yn oed swllt, yn llechwraidd i'w law, ac roedd hynny'n ei blesio'n iawn ac yn tanseilio datganiad f'ewythr, "Wel, os na halwn ni ef bant i'r ysgol, rhaid ei gadw fe'n brin o arian a chadw disgyblaeth iawn arno." Pan ddechreuodd Dic fynd i Ysgol Ramadeg Derwen, i'r Dosbarth Cyntaf, roedd yn cael mwy o arian poced mewn wythnos nag a gawn i am fis pan oeddwn yn y Chweched Dosbarth.

Y mae ein cydymdeimlad a'i briod Pam a Bethan y ferch, Mrs Landeg Williams ei fam, a Jennifer Alexander ei chwaer, a'i theulu yn ddwfn ac yn ddidwyll.

'Roedd Dewyrth Dafydd yn bump oed ar y pryd ac yn cofio amdano'i hun yn sefyll efo'i fam yn nrws Crowrach a chlywed yr ardalwyr yma ac acw hyd yr ardal yn bloeddio 'Elin, Elin'.

Aeth brawd i fam Euros, er bod ei dad yn faijer pen-pwll, ac yn gyfrifol am gyflogi'r glowr, yn dramp am beth amser.

Tra bod Natalie yn mynychu dosbarthiadau meithrin mewn ysgol babyddol leol, mae Adam mewn ysgol breifat - yr ysgol orau ym Methlehem - ac yn cael addysg ardderchog, yn ôl ei fam.

Ond beth am y ffaith fod y fam ei hunan wedi dod o Lyn yn y nofel, yn ogystal a'r hen nain?

Er nad oes sôn am alar y fam, a ellir dweud fod y bardd yn cynnwys ei hagwedd hithau yn ei berson ei hun?

Cofia di, rŵan." Ac yr oedd Joni'n adnabod ei fam yn ddigon da i wybod ei bod hi o ddifrif, ac y byddai raid iddo osgoi'r amiwsments.

Ac yntau heb y syniad lleiaf am beth i ysgrifennu, plannwyd yr hedyn yn ei ddychymyg pan soniodd ei wraig am ei phrofiad yn cynorthwyo i chwalu ei gartref yn Llanberis bedair blynedd ynghynt, wedi marw ei fam.

`Tyrd Leah, gafael yn fy llaw i!' Rhedodd y fam a'r ferch drwy'r mwg i'r gegin.

Fe fyddai Emyr wedi medru dweud wrth ei fam-yng-nghyfraith yn ddigon plaen, er yn gwrtais, eu bod nhw wedi ailystyried ac na fyddent wedi'r cwbl yn dod i dreulio'r Nadolig yn Nhyddyn Ucha' eleni.

Daliai'r fam ymlaen i siarad am yr un rheswm ag y daliai Wiliam ei ben i lawr.

Mi roisoch gartre i Aled a'i fam er mwyn cael howscipar ar y cheap, a rydach chi am dynnu Aled o'r ysgol er mwyn cael gwas yn y siop ar y cheap!" Nid atebodd Matthew.

Ymhen rhyw ugain munud, eisteddai wrth fwrdd llwythog gydag Emrys a'i fam a'i chwaer Gwen, athrawes a oedd newydd gyrraedd adref o ysgol gerllaw.

Dau lolyn i brancio o amgylch - y naill yn cynrychioli'r elfennau a'r llall y Fam Ddaear.

Yn ei freuddwyd fe'i teimlodd ei hun yn esgyn yn gyflym, a'i fam wrth ei ochr, i fyny ac i fyny ac i fyny.

Mae'n 'fam' i gasgliad digon difyr o anifeiliaid, gan ei bod yn 'mabwysiadu' anifail gwahanol pob blwyddyn trwy noddi un ar gynllun arbennig sy'n gwarchod anifeiliaid yn eu cynefin.

Yn y cerddi hyn mae Caradog Prichard yn trafod gwallgofrwydd, pwnc a oedd yn agos iawn at ei galon gan iddo weld ei fam ei hun yn dioddef ac yn gorfod mynd i Ysbyty'r Meddwl yn Ninbych.

Mae'i fam o'n rhy ara' deg i syrfio yn y siop.

Ceir yn y cymeriad cofiadwy hwnnw, hefyd - yn ôl ei gyfaddefiad ei hun, lawer iawn o'i brofiad o'i fam.

Roedd yn dioddef o asthma pan yn blentyn, a chafodd fagwraeth ofalus gan ei fam.

Gall gwraig yr ydym yn ei disgrifio fel "gwyddonydd" fod yn fam, yn chwaer, yn ddiacon mewn eglwys, yn gwsmer mewn siop, yn gerddor, yn aelod o Ferched y Wawr.

Rowland Hughes, y ddau fel ei gilydd, am DM Jones: ei fod yn hanfod o Landeilo, fod ei fam yn Saesnes, ei fod wedi ei addysgu yng Ngholeg Llanymddyfri ac wedi caei addysg glasurol dda yno ond heb ddim hyfforddiant yn y Gymraeg, ac mai yn Rhydychen wrth ddarllen yn ei oriau hamdden yr oedd wedi dod i werthfawrogi cyfoeth iaith a llenyddiaeth Cymru ac i ymserchu cymaint yn nhelynegion Ceiriog fel yr aeth ati i'w cyfieithu i'r Saesneg' Mae adroddiad OM Edwards o hanes dechrau'r Gymdeithas ychydig yn wahanol.

Mae'r fam yn amddiffynnol o'i merch, ac ofn gadael iddi fynd, tra mae'r ferch yn ddall i anghenion y fam.

Gwelai ei fam yn gorwedd yn ei harch yng nghornel y parlwr a'r galarwyr yn dyfod yno i gysuro'r teulu.

Mewn ffordd doedd dyn yn disgwyl dim gwell gan bobl yn eu diod, ond fe fyddai sglyfaethdod ar ran blaenoriaid ar dripiau Ysgol Sul a chynghorwyr Sir ar ymweliadau swyddogol yn arfer codi dychryn arno - nid felly y'i magwyd ef i ymddwyn ac roedd o wedi meddwl fod pawb parchus wedi rhannu'r fagwraeth ofalus gafodd ef - ond os oedd pymtheng mlynedd o yrru bws wedi dysgu rhywbeth iddo, roedd o wedi ei ddysgu nad oedd pawb yn rhannu'r safonau uchel o lanweithdra a moesoldeb a gyfrifid mor anhepgor gan ei fam ac yntau.

Roedd yn bymtheg oed ac roedd ei fam yn barnu ei fod yn tyfu'n ddyn ifanc hardd, cryf.

Roedd Rheinallt Dafy dd prif was ei fam wedi ymuno a hi a gallai Richard glywed y ddau 'n siarad am y cynlluniau ynglyn a'r tir a gwella'r ty ond er ei fod mor agos atynt ni chymerodd yr un o'r ddau sylw ohono na cheisio ei gael i ymuno yn y drafodaeth.

Yn sydyn dyma'i fam yn stopio ac yn troi ato gan ddweud: '...' .

'A rwan mae'n rhaid i chi gael lle i aros yn y dre 'ma, on'd oes?' meddai'r fam pan oedd y te drosodd.

Pan oedd yn ddeg oed ac yntau'n gwneud yn well ac yn well gyda'i wersi piano, dywedodd ei fam, a oedd yn athrawes gynradd, wrtho ei bod yn bryd iddo roi'r gore i gerddoriaeth a dechrau canolbwyntio "ar bethau pwysicach".

'Do,' cytunodd ei fam, 'ond efallai y gwelwn ni un arall os daliwn ni ati i edrych.'