Adeg gwyliau, ceid 'Digawn o'i fawrddawn i feirdd'; 'Modur beirdd a neuadd' ydoedd, medd Casnodyn, a 'hyladd beirdd' oedd dwyn 'rhen llen a llyfrau'.

Yr oedd hwn, cofiodd, yn enwog am ei ddireidi a'i ffraethineb, am ei gynganeddion cyflym ar lafar ac yn ei bapur, am ei areithiau ysgubol oddi ar lwyfannau eisteddfodol, am ei ysgrifau eofn, miniog, am ei wybodaeth o'r hen feirdd.

Yr unig feirdd a llenorion i heddu ei sylw yw'r rheiny sydd un ai'n cyfranogi o'r un weledigaeth Gatholig, glasurol ag ef ei hun, neu, fel Andre Gide yn adweithio'n hunan-ymwybodol yn ei herbyn.

Yno y bwriai ein hogyn-feirdd a'n llenorion eu prentisiaeth.

Llwyddodd y cerddi hyn i lusgo cystadleuaeth y Goron o'r merddwr yr oedd ynddo ar y pryd, a rhoi nod a chyfeiriad pendant i feirdd rhydd y dyfodol.

Ond arhosodd Parry-Williams yn ddyn cyfoes, ac yn wir, o holl feirdd ei gyfnod, ef yw'r un a deimlodd yr atyniad lleiaf tuag at y gorffennol, hyd y gellir gweld o'i waith llenyddol a barddonol.

[Trysorir popeth; dychwelir popeth - Gol.] Er mwyn hybu'r achos, comisiynodd Gerallt rhai o feirdd y Talwrn i gyfansoddi pennill graffiti un tro a dyma un ymgais gwerth chweil:

Bu hefyd yn noddwr hynod o hael i rai o feirdd enwocaf ei gyfnod athroes Abergwili yn un o hafnau mwyaf croesawgar a dymunol yr oes i lenorion.

Er bod dau o feirdd Arfon, sef Dafydd Ddu Eryri a Hywel o Eryri, wedi'u gwahodd i'r orsedd gyntaf, ni ddaethant ar ei chyfyl am eu bod yn amau honiadau Iolo Morganwg ynglŷn â hynafiaeth y mudiad.

Glynne Davies am ennill y Goron yn ei dref enedigol ac am osod safonau newydd i feirdd newydd ail hanner yr ugeinfed ganrif.

Wrth i ni edrych ar waith y rhan fwyaf o feirdd Cymraeg trwy'r oesoedd, ni fyddwn yn gweld mwy nag ychydig iawn o olion i ddangos iddynt gael addysg glasurol, ac iddynt fod yn ymwybodol o'r traddodiad Groeg a Rhufeinig mewn llynyddiaeth a barddoniaeth.

Er y byddwn yn sôn am Feirdd Ynys Prydain fel mudiad neu gymdeithas neu urdd, rhaid egluro yn y cychwyn cyntaf nad oedd iddo na swyddogion parhaol na chyfansoddiad cenedlaethol am tua chanrif.

Edrychid ar Feirdd Ynys Prydain fel brawdoliaeth rydd o feirdd a ddaethai, trwy gael eu hurddo mewn gorsedd, i mewn i'r olyniaeth farddol oesol.

Cerddi Saesneg a ddarllenwyd yn yr orsedd gyntaf, rhag gadael y Saeson, meddid, yn y tywyllwch o'r hyn a oedd yn mynd ymlaen, ac urddwyd o leiaf ddau yn Feirdd.

Dyna waith yr haen uchaf o feirdd, y penceirddiaid, er eu bod wrth ganu englynion yn hytrach nag awdlau, ac wrth gymryd serch yn destun, fel petaent yn mabwysiadu swyddogaeth yr ail haen, sef y beirdd teulu.

O ddyddiau Bedo Aeddren, Tomos Prys o Blas Iolyn ac Edward Morus, Perthillwydion, bu gan fro Uwchaled draddodiad didor o feirdd.

Ehangder ei adnabyddiaeth o'r micro- a'r macrocosmos oedd yn ei wneud yn gwbl wahanol i holl feirdd a llenorion Cymraeg, nid yn unig ei gyfnod ei hun, ond rhai pob cyfnod.

O, na fyddai mwy o feirdd Cymru wedi troi i fyd llenyddiaeth plant am gynulleidfa ehangach!

Iaith y canu oedd Profenseg neu la langue d'oc, dit aujourd'hui l'occitan, ond yr oedd ei diriogaeth wreiddiol yn ehangach na Phrofens, oblegid cynhwysai hefyd Languedoc, Aquitaine (gan gyfrif Limousin, Perigord, etc) ac Auvergne, a defnyddiwyd yr iaith fel cyfrwng canu gan y beirdd i'r deau o'r Pyrenees, gan y beirdd Catalanaidd ar y naill law a chan feirdd gogledd yr Eidal ar y llaw arall.

Erbyn hyn mae enwogrwydd y mesur wedi ymestyn o Siapan ac yn cael ei arfer gan feirdd ar draws y byd.

Ysgrifennwyd y rhain gan feirdd, a oedd yn crwydro o fan i fan yn chwilio am lety.

Nid rhyfedd i feirdd megis Wiliam Llŷn a Wiliam Cynwal roi cymaint pwyslais ar y 'Tŷ bonedd (a'r) Tŷ rhywiog' ynghyd â'r 'beunydd hil bonedd helaeth'.

~oedd Hawen yn ceisio gwrthrychedd ar bwnc yr iaith gan feirdd a fuasai wrthi ers blynyddoedd yn teilwra ffeithiau ar gyfer gwisgo'u cyd-wladwyr â'u cysuron sicr hwy.

Un elfen arall gyffredin: yr oedd y genhedlaeth newydd hon o feirdd yng Nghymru yn wŷr llydan eu diwylliant a'u darllen, ac yr oedd rhai ohonynt wedi teithio ar y Cyfandir.

Daeth y bachgen tawel hwnnw yn un o feirdd enwocaf y genedl.

Un arall o'r beirdd ifanc newydd oedd Caradog Prichard, aelod o'r genhedlaeth o feirdd a gredai fod popeth yn ddeunydd barddoniaeth.

Cynhelid gorseddau gan ddilyn y defodau a arferid gan Iolo Morganwg yn ei orseddau cynnar ac, yn unol â'i gyfarwyddyd, yn enw Cadair neu Dalaith arbennig gan amlaf, ac o leiaf dri pherson lleol a oedd eisoes wedi'u hurddo'n Feirdd yn llywyddu'r gweithgareddau.

Yn wir, cyhoeddodd y gwr hwn waith nifer o feirdd o Fôn - l Goronwy Owen er enghraifft.

Clodforwyd T. Glynne Davies am ennill y Goron yn ei dref enedigol ac am osod safonau newydd i feirdd newydd ail hanner yr ugeinfed ganrif.

Nofel hunan-gofiannol gan un o feirdd Saesneg amlycaf Cymru.

Mae Lewis yn un o feirdd mawl mwyaf y bymthegfed ganrif, fel y ceir gweld yn glir pan gyhoeddir ei holl waith o'r diwedd, ond y mae'n bennaf adnabyddus am un gerdd eithriadol, sef ei farwnad deimladwy i'w fab ei hun.

Yr ydym fel cenedl wedi rhoi, ac yn parhau i roi, gormod o urddas ar feirdd ar draul awduron .

Hwyrach fod y cymhelliad hwn yn fwy anymwybodol na dim arall; ond y mae'n ffitio yn dda mewn cyfnod pan oedd nifer o feirdd ac ysgolheigion yn ceisio ailsefydlu safonau newn llenyddiaeth Gymraeg, a phrofi o'r newydd ei bod yn haeddu lle pwysig ymysg llenyddiaethau'r byd.

Pa wedd bynnag am hynny, yr oedd rahid i bawb deallus gydnabod nad oedd Dafydd ap Gwilym yn sui generis yn llenyddiaeth Ewrop, hyd yn oed os oedd yn ymddangos fellyn yn llenyddiaeth Cymru, ond fel yr oeddid yn dod yn fwy hysbys yn llenyddiaeth y cyfnod a flaenorodd ei gyfnod ef, deuai'n fwyfwy tebygol fod rhai o wreiddiau barddoniaeth serch a barddoniaeth natur Dafydd ym marddoniaeth ei flaenorwyr, sef ym marddoniaeth y Gogynfeirdd neu Feirdd y Tywysogion, ac y gallai fod y dylanwadau cyfandirol y mae'n bosibl dadlau eu bod i'w gweld yng ngwaith Dafydd, mwen gwirionedd, yn rhai a effeithiodd ar farddoniaeth ei flaenorwyr.

Fe geir naw o gerddi marwnad gan feirdd i'w plant eu hunain, y gynharaf o gryn dipyn gan Gynddelw yn y ddeuddegfed ganrif, a'r lleill i gyd yng nghyfnod Beirdd yr Uchelwyr o'r bedwaredd ganrif ar ddeg ymlaen.

Dyma un o feirdd pwysicaf y dyfodol yn ymddangos ar y llwyfan eisteddfodol, ac yn llunio awdl ragorol a oedd yn drwm o dan ddylanwad athroniaeth Thomas Aquinas.

Gresynodd Lewis at agwedd unllygeidiog a chyfyngus beirniaid mewn perthynas a'r hen feirdd: 'Dywedir mai seiri campus oeddynt ar syniadau traddodiadol.

Eglurodd fod i Feirdd Ynys Prydain gynt bedair Cadair - Gwynedd, Powys a Dyfed a Morgannwg - ac er mwyn pwysleisio rhagoriaeth hanesyddol Morgannwg a'i statws unigryw ef ei hunan honnai'n gyson mai Cadair Farddol Morgannwg yn unig oedd wedi goroesi i'w gyfnod ef.

Llew yn un o nifer o feirdd cadeiriol a oedd yn trafod eu hawdlau yng Ngwyl yr Academi Gymreig yn Nhy Newydd ger Cricieth yn ddiweddar.

Mentrwn innau awgrymu fod Elphin yn yr wyth soned hyn, os nad yw'n cyrraedd uchelderau De Musset a Novalis, ac er gwaethaf ei adfeiliaeth ber-bydredig fin de siecle, wedi cyrraedd lefel o orffennedd deallus sy'n tra-rhagori ar lawer o feirdd y ganrif ddiwethaf a gyfrifir rywsut yn haeddiannol o'n sylw.

Yr oedd Tir Iarll yn nythle o feirdd a radicaliaid.

Yn sicr, nid oes angen, hyd yn nod i feirdd, anwybyddu ffeithiau cydnabyddedig gan feirniaid ieithyddol.

Prin iawn yw ceddi marwnad gan feirdd i'w plant eu hunain yn llenyddiaeth Ewrop yr Oesoedd Canol, ac mae haneswyr wedi tueddu i dybio fod y tawelwch yn dangos nad oedd rhieni'n galaru am eu plant.

Honnai ar un adeg ei fod ef yn perthyn i fudiad a elwid Brodoliaeth Beirdd Morgannwg, a phwysleisiai fod yn ei fro ef feirdd o hyd a oedd, yn wahanol i'r rhai a geid ym mro%ydd eraill Cymru, wedi etifeddu 'Cyfrinach y Beirdd' yn yr hen ffordd draddodiadol trwy iddi gael ei throsglwyddo i lawr o athro bardd i ddisgybl yn ddi-dor er amser y derwyddon, yn wir, o Oes Aur Dynolryw, a'i fod ef yn un o'r etifeddion breiniol hynny.

Mae hyn yn peri peth syndod, oherwydd gallasai Parry-Williams fod wedi dod o hyd i lawer o syniadau yng ngwaith yr hen feirdd a oedd yn gyson â'i syniadau ef ei hunan - yr amheuaeth ynglŷn â materion crefyddol neu athronyddol, y weledigaeth lem o flinder y cyflwr dynol, a'r cariad tawer at ddyn a natur heb wneud delfryd rhamantus o'r naill na'r llall.

Mae'n cynnwys y gyfrol Gymraeg gyntaf i'w rhoi ar y we: Rebel ar y We gan y Prifardd Robin Llwyd ab Owain a dros 400 o gerddi gan feirdd cyfoes ar gyfer plant cynradd.

O'r herwydd, tybiai Saunders Lewis a Maurras, fel y gwna deallusion y Dde yn gyffredinol, mai gelynion Ffrainc a'r gwareiddiad Ewropeaidd oedd Voltaire, Rousseau a Diderot, yr hanesydd rhyddfrydig, Jules Michelet, a llenorion fel Victor Hugo, Emile Zola ac Anatole France; pob un, yn wir, o'r llu ardderchog o feirdd, llenorion, cerddorion, artistiaid ac athronwyr a gytunai â Gruffydd mai 'trefn cynnydd ydyw Gwrthryfel cynyddol yn erbyn awdurdod'.

Er na ellir rhoi llawer o goel ar hynny, mae'n werth crybwyll bod yr hanesydd Rhys Amheurug o'r Cotrel yn son am feirdd Rhys ap Tewdwr yn ymweld a llys Iestun ap Gwrgant ym Morgannwg - dywed mai hyn fu dechrau'r ymrafael rhwng y ddau dywysog; mewn un copi'r hanes, dywedir mai beirdd Morgannwg a aethai lys Rhys, ac fe'u disgrfir hwy'n ei foli mewn cerdd.

"Yn nwylo'r bagad o bregethwyr a chlerigwyr, yn gystadleuwyr a beirniaid, a'i cynhaliai ni allai'r eisteddfod lai na bod ar bob gwastad, yn sefydliad ymatalgar a byddai'n annichon i feirdd a llenorion y dosbarth gweithiol a fynnai 'ymddyrchafu' drwyddi droseddu yn erbyn chwaeth...

Yn ei Salmau Cân yn ogystal ag yn ei gywyddau ymryson â William Cynwal ac eraill dengys Edmwnd Prys ei lwyr feistrolaeth ar Gymraeg clasurol yr hen feirdd.

Credai W J Gruffydd, fel y dengys y cyfeiriad at y ffynonellau Ffrangeg yn y dyfyniad uchod, for yr Anglo-Normaniaid yng Nghymru, yn arbennig yn Neau Cymru, wedi noddi beirdd o Gymry a beirdd o Norman- Ffrancwyr, fod y ddau ddosbarth o feirdd wedi dylanwadu ar ei gilydd, ac mai'r prif ddylanwad a ddaeth ar y Cymry ydoedd dylanwad y mudiad barddonol a reiddiodd allan o Ddeau Ffrainc, hynny yw, dylanwad y mudiad trwbadwraidd.

Yn ail ddegau'r ganrif hon ymffrost ardal uchel Pentrellyncymer oedd fod ganddi gymaint â dwsin o feirdd a fedrai lunio englyn cywir yn gwbl ddifyfyr...

Ynddo, yn gyntaf, ceir hanes ei fywyd gan gyfeirio at nifer o englynion gan amryw o feirdd fel John Jones Caeronw, a luniwyd er coffâd iddo adeg ei farwolaeth.

Byddaf yn amau weithiau mai gwŷr a lesteirwyd gan eu rhieni rhag mynd yn feirdd yw'r estate agents un ac oll.