Mae cofnod ar gael sydd yn tystio i ffyddlondeb arbennig Hugh Evans, Ty'n y Gilfach, yn y capel hwn, pan nad oedd neb ond ef am gyfnod i gyflawni swydd blaenor.

Dywedodd wrthyt, ddyn, beth sydd dda a'r hyn a gais yr Arglwydd gennyt: dim ond gwneud beth sy'n iawn, caru ffyddlondeb, a rhodio'n ostyngedig gyda'th Dduw.

Pylwyd ffydd gan esgor ar ddiffyg ffyddlondeb a theyrngarwch.

Caiff ei yrru gan ei ddicter diorffwys i'w sarhau'n gyson, amau cymhelliad pob gair a lefara a'i thrin yn is na baw sawdl, er mwyn gosod prawf ar ei ffyddlondeb iddo ac er mwyn dangos iddi nad yw ef wedi colli dim o'i allu fel marchog ymladdgar llwyddiannus.

Nid oedd fawr o debygrwydd felly y byddai brenhinoedd Sbaen yn coleddu'r heresi newydd ac 'roedd ganddynt bob cymhelliad i lynu wrth eu hen ffyddlondeb.

Parhaodd yr un ffyddlondeb at yr Achos wedi hynny gan y ferch a'r mab yng nghyfraith, John ac Eleanor Morris.

Hen ferch seml a diniwed oedd hi, ac nid oedd yn debyg i'w brawd Abel mewn dim ond yn ei ffyddlondeb a'i charedigrwydd.

Byddaf yn tristau wrth feddwl cymaint o estroniaid sy'n berchnogion cartrefi'r hen gymeriadau a arferai fynychu'r addoldy yng Nghefn Brith gyda'r fath ffyddlondeb.

Mae'r ansoddau sy'n hoff gan awdur y Pedair Cainc, sef gostyngeiddrwydd, diweirdeb a ffyddlondeb, yn groes i ansoddau'r gymdeithas arwrol y datblygasai'r Prydeinwyr a'r Cymry ohoni ac a ddethlid ganddynt yn eu llenyddiaeth.

Cymerid ffyddlondeb cenedl i'w duw cenedlaethol yn ganiataol, ac felly cwbl wrthun yng ngolwg yr Hen Destament oedd anffyddlondeb Israel i'w Duw.

Ac a fydd yno rywun ar ôl i sôn wrthynt am yr 'hen ffyddlondeb' a ddangoswyd iddynt yn yr 'anial cras' ac a barodd iddynt anghofio'r cyfyngdera' 'wrth foliannu nerth ei ras'?

Oherwydd diffyg cyd- drefnu cenedlaethol effeithiol, cafwyd peth ymrannu, ond yn y diwedd bu ffyddlondeb y Beirdd i weledigaeth Iolo Morganwg, eu teyrngarwch i'r traddodiad barddol, y boddhad a gaent o gael cydnabyddiaeth gwlad am eu campau barddol trwy gael eu hurddo ac, yn bennaf oll, yr ymdeimlad fod gan y gymdeithas farddol 'hynafol' hon rywbeth mwy nag y medrai cyfundrefn a chyfansoddiad ei gynnig, sef yr hyn a elwid gan Orseddogion y ganrif ddiwethaf yn 'awdurdod', yn ddigon o atgyfnerthiad iddi oroesi, er gwaethaf yr holl feirniadu.

ac arddel teg urddas' a'r fangre lle 'y rhed gryn anrhydedd; gras glân'; a dyrchafwyd y penteulu yntau'n ŵr o 'lendid a ffyddlondeb'.

'Yn yr ornest ddigymar hon darganfyddwn ddwy ffaith sy'n dwn lles i'n heneidiau: sef bod ffyddlondeb a thynerwch i'w cael ymhlith y gelynion a bod y brofediagaeth i gyd yn deillio o'r sarhad a roddodd Pwyll ar Wawl fab Clud.

Fel y gwelir oddi wrth y Salmau, y mae byd natur yn tystio i ogoniant Duw ac felly yr oedd yn gwbl briodol gweu cyfeiriadau at fyd natur â chyfeiriadau at drugaredd a ffyddlondeb Duw wrth addoli.