Rhydwen Willams a roddodd inni bortread o'r cymunedau glofaol yn ei bryddest fuddugol 'Ffynhonnau' yn Eisteddfod Abertawe ym 1964.

Holiadau Lhwyd sy'n gosod y patrwm, ond Rowlands biau drylwyredd deallus yr atebion sy'n nodi enwau, ffiniau a phoblogaeth pum plwyf Llanidan, Llanedwen, Llanddaniel-fab, Llanfairpwll a Llandysilio, ynghyd a manylion am eu hanes, eu henebion (gyda darluniau ohonynt), a sylwadau ar ansawdd y tir, y cynnyrch, a'r gwrtaith a ddefnyddid, y ffynhonnau, yr afonydd, y dirwedd a'r mathau o gregin a geid ar lan y mor.

Mewn cyfnod pan oedd cryn elfen o ofergoeledd yn perthyn i feddyginiaeth yr oedd ffynhonnau iachaol yn hynod o boblogaidd.

Cododd y lleisiau yn uwch ac yn y diwedd dyma lanc yn neidio i ben wal y ffynhonnau gan daflu ei wallt cyrliog du yn ôl a chodi ei ddwrn i'r awyr.

Ar y Sadwrn cyntaf o Orffennaf bydd gwibdaith arall yn mynd i weld y grefft o addurno'r ffynhonnau yn ardal Bakewell a'r cylch.

Mae'r mudiad yn ysgogi a cheisio hybu datblygiadau fel peiriannau bio-gas, ffynhonnau dŵr-glan, ac ati, mewn modd sydd am eu gwneud yn effeithiol yn y pentrefi diarffordd.

A phan ddaeth y dŵr o'r diwedd, nid gwneud ffynhonnau a phympiau a siefftydd yn greiriau oedd yr unig ganlyniad.

Dechreuodd tyrfa ymgasglu yn y prif sgwâr wrth y ffynhonnau.

Bu Llanwrtyd a'i ffynhonnau yn gyrchfan boblogaidd gan lowyr a gweithwyr alcan dyffryn Aman yn ystod y cyfnod hwn, ac yma y treuliai Gwilym Meudwy yntau fisoedd yr haf, gan ddychwelyd i Frynaman, Llanelli, neu Abertawe bob gaeaf.

Y mae gormod o lyfrau, gormod o ddysgawdwyr, a'r ffynhonnau a'r goleuadau bellach yn gwneud dim ond chwyddo a dallu dyn.

Funtauna (ffynhonnau) ydyw enw'r alp eang, gwastad, a'r hafoty uchaf ichwi ei gyrraedd ar ochr ddeheuol y bwlch.

Mae llyfrau fel ffynhonnau, a Dyscawdwyr fel goleuadau lawer yr awron ymysg rhai dynion Cymmer dithau (O Gymro Caredig) air byr mewn gwirionedd ith annerch yn dy iaith dy hun.

Deud wrtho fo am fynd yn ôl i'w nyth yn y gogledd lle mae wyau'r glaw yn deor fel ffynhonnau gwynion, tydan ni ddim isio'i fath o ffordd hyn.

y strydoedd ac adeiladu ffynhonnau cyhoeddus bob rhyw..

"Ceisiwch, medd Rhigyfarch, "y ffynhonnau dyfroedd a dyrr eich syched, dyrchefwch eich llygaid i fyny, a gwelwch y ceinder a'r harddwch sydd fry.

Doedd bosib fod ellyllon neu wrachod yn llawiach â Fenis ac yn sychu'r ffynhonnau!

'Oferedd yw printio llawer o lyfrau', 'Calon Duw yw Crist', 'Mae ffynhonnau y môr tragwyddol yn torri allan'.

Ymateb cyntaf i eiriau fel llyfrau, ffynhonnau, dysgawdwyr a goleuadau yw un o werthfawrogiad; mae llyfrau yn cyfoethogi dyn, ffynhonnau'n ei adnewyddu, dysgawdwyr yn ehangu'i wybodaeth, goleuadau yn ei arwain yn y tywyllwch.