Ymwelodd â'i bapurach pwysig â Gilfach-yr-haidd a Gwybedog, â Brynmeheryn a Ffosywhyaid, â Llawr-y-dolau ac â Ffynnon Dafydd Bevan.

Cynigir canhwyllau, arian a botymau i ddelw'r santes tra bo'r anabl a'r claf yn cael eu gwella'n wyrthiol wrth ymdrochi yn y ffynnon.

Er enghraifft, tan yn ddiweddar iawn cyrchai cleifion at ffynnon Gwenfrewi, Treffynnon, gan obeithio derbyn iachad.

Ceir Ffynnon Dalis ger pentref Dihewyd a Vitalis yw nawddsant y plwyf hyd heddiw.

Wedi cyrraedd diogelwch y mur wrth gefn y ffynnon gwnaethant yn siŵr eu bod yn gwybod ym mhle'r oedd y tyllau yn y muriau fel y gallent wylio drwyddynt.

Calon yr unigolyn ydi'r ffynnon ddu o'r lle tardd pob pechod.

Yn sydyn ac yn gwbl ddirybudd yr oedd y dyn yn sefyll yn y fynedfa i'r ffynnon.

Yn yr ardd roedd ffynnon o ddŵr lemwn, a blodau o losin a siocled a'r holl ddanteithion yr oedd Idris mor hoff ohonynt.

Un llyfr sydd, un ffynnon, un dysgawdwr, un goleuni, ac ymadroddion fel 'llyfr y bywyd, ffynnon dwfr y bywyd, ni a wyddom mai dysgawdwr wyt Ti wedi dyfod oddi wrth Dduw, Goleuni y byd ydwyf i' yn dod i'r cof.

Un diwrnod pan oedd Hadad a'i warchodwyr, a oedd erbyn hyn yn debycach i noddwyr, yn aros yn y wersyllfa lle gwelsai Hadad griw'r llong ddiwetha, dyma garafa/ n ramantus, estron yr olwg yn dynesu o'r bwlch creigog ac yn aros wrth ffynnon y balmwydden.

Rhydd y cywydd argraff o brysurdeb a chyffro wrth i'r tyrfaoedd ymgasglu wrth y ffynnon.

Un noswaith cytunodd y merched i ganu a dawnsio i ddiddanu dynion y ddwy garfan, ac El Hadad yn eu plith, er mwyn dathlu cytundeb ynglŷn â thâl am ddŵr y ffynnon ac am waith y gobeithient ei gael o ddwylo'r gof.

Pan oeddwn i'n blentyn capel gynt, fe ganwn yn y cwrdd y geiriau hynny sy'n sôn am 'Y Gþr wrth Ffynnon Jacob'.

A dyna Robert Hughes Uwchlaw'r Ffynnon, a anturiodd ­ Lundain i borthmona, ond a ddaeth adref yn ddyn newydd, wedi'i danio gan yr Efengyl.

Teimlent yn siŵr bod rhywbeth yn mynd i ddigwydd ac na fyddai yn rhaid iddynt aros yn hir cyn gweld yr ymwelydd dieithr yn dod ar ei neges ryfedd a dirgel at y ffynnon.

Yn aml gwelir coeden o'r fath yn tyfu gerllaw ambell hen ffynnon iachusol.

A'r un fath fyddai hi yn y tþ - dim dþr tap, rhaid oedd ei gario o'r ffynnon, a phobi a chrasu bara yn y ffwrn wal - bywyd prysur i bawb, heb amser i hel meddyliai.THOMAS BURGESS A CHARNHUANAWC

Pan ddaw'r amser i fedyddio'r baban, a'r cwmni'n nesau at y ffynnon, fe neidia'r plentyn o freichiau'r wraig sy'n ei gario, fe gyrraedd y dŵr mewn tair naid ac ymdrocha ynddo ar ei ben ei hun.

Ac nid yw medru dweud Fe ddwedon ni yn rhoi dim pleser i'r rhai hynny ohonom a rybuddiodd y byddai gwasanaeth a diogelwch yn dioddef wrth i gyfundrefn drafnidiaeth gyhoeddus o'r fath droin ffynnon broffid.

Daeth arbenigwyr gyda ystlumod, adar prin a neidr i nifer o ysgolion gan gynnwys Ysgol Tonyrefail, Ysgol Gwaelod y Garth ac Ysgol Ffynnon Taf.

Teyrnasai tawelwch drachefn wrth y ffynnon.

Dywedodd wrthyf un tro, fod ei fywyd bore oes i'w gael yn Y Pentre Gwyn - cyfnod y chwaraeon, y potsio, yr hel priciau yn y goedwig, y cyrchu dwfr o Ffynnon Dolafon, ac mai darlun ohono ef sydd yn 'John Ty Pell', ac yn Y Golud Gwell fel 'Arthur Puw,' sef y bachgen y byddai pobl yn gofyn i Betsi Puw - 'Ai eich bachgen chwi ydyw,' pryd yr atebai yn swta - 'Y fi sy'n ei fagu o'.

Cychwynasant oddi wrth y ffynnon.

Pan aeth Sam i'r ysgol, yr oedd y pethau hyn (Ci Drycin, Y Ffynnon Oer, yr Hen ~r) yn rhyfeddod i blant y pentref ac yntau o'r herwydd yn ymchwyddo'n arwr ac yn meddwl mwy o'i dreftadaeth nag erioed.

Bu'n swyddog ym Myddin yr India ac yno fe ddrachtiodd yn ddwfn o ffynnon imperialaeth.

Cerddodd pawb yn bwyllog i ganol y pentre ac at y ffynnon ond er mawr siom roedd hi wedi sychu'n grimp.

Wrth greu categori 'y rhamantau' neu 'y tair rhamant' pwysleisiwyd gennym nodweddion a barai fod Peredur, Iarlles y Ffynnon, Gereint ac Enid rywsut yn sefyll ar wahân braidd i brif ffrwd y testunau rhyddiaith storiol 'brodorol' (ac nid oes rhaid ailrestru nodweddion tybiedig y rheini yma), ac aethpwyd ati i'w cymharu â'i gilydd er mwyn darganfod y priodoleddau cyffredin a allai gyfiawnhau eu gosod oll yn yr un dosbarth.

Disgynnodd Villani ar ei liniau i'r pridd sych a dododd ei dalcen ar ymyl y ffynnon.

Ond ni fentrodd yr un ohonynt yngan gair yn uchel hyd nes bod hyd y llwybr bach rhyngddynt a'r ffynnon.

Aeth bron awr heibio heb yr un arwydd bod neb am ymweld â'r ffynnon.

Fe ddaethon ni ar draws pedair menyw a'u plant yn ymolchi mewn ffynnon - yr unig gyflenwad o ddŵr ffres yn y pentre'.

Ymddengys y gellid dehongli symudiadau llyswennod a drigai yn nþr y ffynnon er mwyn proffwydo ynglŷn â materion serch.

Cynigiai Dwynwen gymorth i'r ddau ryw a heidiai pererinion i'w ffynnon ar Ynys Llanddwyn i wybod a gaent eu cariadon ai peidio.

Rhwng godre'r graig a'r ffordd mae llecyn brwynog lle gynt y bu ffynnon a elwid yn Ffynnon y Brodyr - mwy am honno yn y man.

Pe gadawent eu gwersyllfa druenus a'r ffynnon ger y balmwydden, marw o syched fyddai eu hanes; ped arhosent, marw o newyn.

Daethpwyd o hyd i gyrff y ddau frawd gyda'i gilydd ger y ffynnon wrth odre Craig Irfon a dyna sut y cafodd yr enw Ffynnon y Brodyr.

Efallai fod ganddo fo fwy o straeon tebyg." "Dos ato fo i ofyn 'ta." A dyma'r bychan yn nesu at y ffynnon.

Dywedir y gall cariadon cael dymuniad eu serch trwy roi pin mewn corcyn a'i daflu i'r ffynnon a gofyn am gymorth Dwynwen.

Ym maes serch a charu y mae Menna'n rhagori fel y gwelir yn y cerddi Croen ac Asgwrn, Y Galon Goch, Ffynnon a Dim ond Camedd.

Ers talwm roedd yr arferiad i olchi rhan briwedig o'r corff gyda cherpyn a dŵr y ffynnon ac yna clymu'r cerpyn i frigau'r ddraenen.

Rheswm arall dros apêl Dwynwen oedd y gred y gallai ffynnon y santes iacha/ u clefydau corfforol.

Clywent sŵn isel, rhyfedd, yn dod o gyfeiriad y ffynnon a chasglent mai y garreg oedd yn symud, er na allent ci gweld yn glir iawn.

Roedd yn amlwg nad oedd y rhain yn aelodau o'r llwyth, felly nid oedd ganddynt hawl i godi dŵr o'r ffynnon heb ganiatâd, yn enwedig gan fod gymaint ohonynt.

Gofynnais i feddyg eiddil o dan fwrn ei ddiferion chwys - mewn oerni unig ynglŷn â chyflwr claf arall - am ganiatâd i roi chwistrelliad o gyffur cry' i arbed poen i'r bachgen deunaw oed a oedd yn cynhyrfu am fod ei lygad de yn hongian allan o'i ffynnon goch ac yn gorffwyso'n flêr ar ei rudd lwyd; ac yn disgleirio yn las tuag ataf .

Cymryd eu tro i yrru fyddai'r ddau gan eu bod yn hoff o alw heibio ffynnon y fuwch goch ar waelod y pentre i olchi llwch y glo o'u cegau!

Ac er iddynt weld mwy nag un cerbyd yn mynd heibio roedd yn amlwg nad oedd ymwelydd y ffynnon yn eu plith.

Roedd John Moriarty Owen o Stryd y Ffynnon, Gerlan, a Iolo Jones o Stryd Brynteg yn bwriadu rhedeg i fyny ac i lawr pedwar copa ar ddeg o fynyddoedd Eryri er mwyn codi arian i brynu offer arbenigol i Steffan Wyn, mab bychan Kevin a Meinir Thomas, Stryd John, Bethesda.

Mae Nedw yn cael gwneud cymaint o bethau y carai pob llefnyn o hogyn deg neu ddeuddeg oed eu gwneud, o chwarae triwant yn y tyno ar bnawn o haf hyd at golli ei ben a'i galon i Jinny Williams am ddau o'r gloch y bore wrth yr Hen Ffynnon.

Drannoeth, wedi i'r perygl gilio, aeth yr hen ŵr am dro at y ffynnon unwaith eto, gan ddal i bwyso'n drwm ar ei bastwn.

Ond er iddynt dreulio dwyawr digon anghysurus yn swatio a gwylio yng nghefn y ffynnon ni welsant undyn byw a thri digon siomedig a drodd eu hwynebau tuag adref fel y teimlent y dafnau cyntaf o law yn disgyn ar eu talcennau.

Mi rwyt ti wedi'i glywed o gan y dyn ei hun, o lygad y ffynnon.'