Adwaenai ei fro yn drwyadl ond sail y cyfan oedd ei serch at Fon.

'Nid dyn yw e, ond Sais', meddai glowyr y fro wrth durio'n chwyslyd am 'ddiemwnt du' dros eu meistr estron.

Gall olwg sydyn ar fap daearegol o Fro Gþyr ddangos i ni fod creigiau'r ardal yn gorwedd yn blith drafflith ar draws ei gilydd.

Ganwyd ef yn Y Rhyl ond y mae ei enw yn un cyfarwydd yn y fro heddiw.

Hen falchder dyn o'r Fro oedd hynny yn y bôn.

Ar ddiwrnod cneifio yn Llannerchirfon ar ddechrau'r ganrif ddiwethaf fe ganodd Selby Price, bardd gwlad hynod ffraeth o'r fro, fel hyn i'r gyllell y cafodd ei benthyg gan Nedi Pen-dre, Tregaron:

NODIADAU DYN DWAD - 'Ryff-geid' Golwg i fro'r Steddfod

Mi fuo' nhad yn hynod o garedig efo plant y fro y pryd hynny (a wedyn o ran hynny).

I'r sawl sydd yn gallu cyfuno sylwadaeth fywiog a diwylliant eang ac sydd yn cael ei ysgogi gan gariad at ei fro, y mae ei filltir sgwar yn destun diddordeb di-ben-draw.

Ffilmio yn y Fro

Yn y fro hon y treuliodd weddill ei ddyddiau.

Ac wrth ddynesu at fro'r goleuni gwelsom olygfa brydferth annisgwyliedig.

Collais fy ffordd sawl gwaith yn y Fro wrth ddilyn rhyw drywydd neu gilydd o un lle bach dirgel i'r llall.

Ar wahân i Pobol y Cwm a Newyddion, mae BBC Cymru amlycaf ar S4C mewn digwyddiadau megis yr Eisteddfod Genedlaethol (eleni, er enghraifft, cynhyrchodd bron i 30 awr o Fro Ogwr), a'r Sioe Frenhinol lle rydym hefyd yn cynhyrchu rhaglenni dyddiol, o dan y teitl Y Sioe Fawr, a rhaglen uchafbwyntiau y penwythnos canlynol.

Un nos Sul, a minnau erbyn hynny wedi symud o'r fro a chartrefu yn ardal Dinmael, daeth neges teliffon yn gofyn imi frysio adre i fro fy mebyd am fod Mam yn ddifrifol wael.

doedd wil a huw tanfawnen ddim wedi gwrthwynebu, ond derbyn y sefyllfa, fel y bydd plant, a gwneud yn fawr o 'r cyfle i arddangos eu cynefindra a 'r fro.

Yn ystod y dyddiau cynnar hynny, pan oedd Morfudd yn newydd-ddyfodiad, ac enigma'r dro%ell yn sbeis ar dafodau'r fro, awgrymodd un o'r rhai mwy gweledigaethol ymhlith y pentrefwyr unwaith mai rhwystredig oedd yr hen wraig, ac mai chwant rywiol a'i gyrrai i nyddu'n wyllt bob dydd!

Yr Athro WJ Gruffydd oedd hwnnw: yntau wedi dod allan yn Bleidiwr amlwg yn sgil ei wrthwynebiad i'r Ysgol Fomio, ac wedi'i gynhyrfu cymaint gan y prawf yn Llundain nes cyhoeddi y byddai Cymru mwyach yn cyfrif pob Sais yn elyn; galwodd ar Gymru oll i foicotio coroni'r brenin Siôr Vl, ond nid oedd hyd yn oed fro enedigol Gruffydd ei hun yn aeddfed i ymwrthod a the parti'r dathlu pan ddaeth yr adeg.

I mi roedd cynefin y llwyth rywle y tu hwnt i Groesffordd Llangeler, ond digon annelwig a phrin oedd fy ngwybodaeth am fro fy mabandod a'm hadnabyddiaeth o'm perthnasau a'm gwreiddiau.

O ddyddiau Bedo Aeddren, Tomos Prys o Blas Iolyn ac Edward Morus, Perthillwydion, bu gan fro Uwchaled draddodiad didor o feirdd.

Cre%odd y plygiadau wendidau yn y creigia ac mae'r môr wedi manteisio ar mannau gwan yma i greu y baeau a'r cilfachau o gwmpas y Fro.

Dyma dir a fu'n gartref i gyndadau'r fro a'r cylch, rhai ohonyn nhw â charreg neu golofn i nodi'r fan, ac eraill â dim ond tywarchen las yn orchudd.

Daeth i lawr o'i chartref yn Llandeilo'r Fân yn ddiweddar i dþ ei brawd, Tom Davies, ym Mhontsenni, i sôn wrthyf am y fro a'u hatgofion ohoni.

Fe grynhoir goblygiadau'r syniadau hyn yn yr ymadrodd cyfarwydd, 'Y Fro Gymraeg'.

Ond ar y llaw arall, hir y parhao'r ymadroddion lleol o fro i fro.

Daeth y trydan hwylus i oleuo'r fro, a bellach, ymysg casgliad o 'hen bethau', y gwelir llusern y gannwyll wêr.

Ond y mae un nodwedd yn gyffredin i'r tair elfen hyn, sef mai canu cymdeithasol ydyw gan fwyaf, a'r beirdd unwaith yn rhagor, fel eu rhagflaenwyr yn y ddeunawfed ganrif, yn canu i ddigwyddiadau'r fro a'i phobl.

Mae o wedi dringo i mewn i fwy o dai drwy fwy o ffenestri na neb yn y fro yma.

Prin y gall neb yr amddifadwyd ei fro o reilffyrdd gan y Dr Beeching cul ei welediad ymatal rhag hanner addoli'r Rhatische Bahn, rheilffordd y canton, y Ferrovia Retica, y Viafier Retica (Rhaetia yw hen enw Rhufeinig y rhanbarth).

Mae Kellett yn enw adnabyddus yn y fro, wrth gwrs, yr un fath a Dowell, Joyce (clociwr), Aldrich, Royles a Maddocks.

Ymdriniaeth ymarferol ydyw gan wr craff sy'n deall techneg amaethu tan amodau arbennig ei fro, ei hinsawdd, ei gwyntoedd cyson a natur ei phriddoedd, (ceir yma un o'r enghreifftiau cynharaf o fap priddoedd), ac y mae ganddo gynghorion wedi'u seilio ar arbrofion cemegwyr y Gymdeithas Frenhinol.

Ond yn wahanol i hynny yng ngolwg pawb roedd wedi hoelio'i gymeriad ar un o helion uchaf boneddigeiddrwydd y fro, heb orfod adio dim at ei daldra'i hun.

Yr amser hynny y byddai nhad yn siarad, a dweud straeon am hen gymeriadau Bodffordd a'r fro.

Gan fod y tafarndai a chlybiau yn fannau cyfarfod mor boblogaidd i ieuenctid y fro mae'n hanfodol bwysig i ni geisio cyflwyno'r Gymraeg mewn modd mor ddeniadol â phosibl i'r cylchoedd hyn.

'Mepaphysische Landschaft' (tirlun metaffisegol) Segl neu Sils Maria oedd Arcadia Nietzsche ac yr oedd bugeiliaid y fro yn amlwg yn 'nisgleirdeb euraid' y darlun.

Yr oedd y ffaith mai yng Nghaernarfon y gweithiai ei hysgrifennydd a'i phrif drefnydd yn adlewyrchu dechreuadau'r Blaid fel mudiad yn y dref a'r fro honno a'r gwreiddiau dwfn a oedd ganddi yng Ngwynedd.

Erbyn hyn y mae'r Gymraeg yn iaith leiafrifol hyd yn oed yn y Fro Gymraeg, yr ardaloedd hynny y'u hystyrir yn gadarnleoedd yr iaith.

Enwau ar yr haenau o lo sy'n britho'r ardal ydynt, wrth gwrs, ac er bod y mwyafrif llethol o lofeydd y gymdogaeth bellach wedi cau, y mae enwau'r gwythiennau glo yn dal ar dafod leferydd glowyr y fro.

TROEDLE CADARN I'R GYMRAEG - Yr angen am Ysgolion Cynradd Cymraeg penodedig yn y Fro Gymraeg - Emyr Hywel

Yn ôl Moseley, roedd plant yn cael eu hesgeuluso'n waeth yn swydd Stafford nag yn unrhyw fro weithfaol arall.

Mewn un angladd wrth ddarllen Salm y Bugail, fel hyn y traethodd y doctor: 'le, pe rhodiwn ar hyd glyn cysgod angau, nid ofnaf newid' (Pan dery angau, un wedd ar y brofedigaeth yw'r newid sy'n digwydd i'r holl dŷ mewn cegin a pharlwr a llofft, newid sy'n syfrdanu.) Ni wn ai o fwriad ai trwy ddamwain y rhoes y meddyg dro mor annisgwyl i'r gair, ond roedd ei glywed yn gynhyrfus o newydd: 'Nid ofnaf newid.' Roedd Doctor Jones yn ŵr pur grefyddol ei natur, ac ar ambell Sul byddai'n pregethu hwnt ac yma yn eglwysi'r fro.

Does dim dwywaith nad oedd y fro honno yn un o fannau paradwysaidd y bardd; yn noddfa rhag dyddiau blin ac yn ffynhonnell bodhad arbennig.

Jevon o Gastell-nedd am nad oedd genethod y fro ddiwydiannol yn derbyn hyfforddiant mewn gwniadwaith a gweu.

Yr oedd hefyd yn awdurdod ar ddiod ei fro, a chofiai'r manylion lleiaf ynglŷn â hi a'r rhywogaethau neilltuol o afalau y gwasgwsid hi ohonynt.

Enghraifft yw Rowlands o'r modd yr oedd y Derwyddon yn cydio yn nychymyg hynafiaethwyr yr oes, wrth iddo chwilio'n ddyfal yn ei fro am y meini hirion, y cromlechau a'r carneddau y gellid eu cysylltu a hwy.

Gwnaeth Dafydd Jones, Dremddu gymwynas â'r ardal trwy gasglu a chrynhoi hen benillion, arferion a llên gwerin y fro mewn traethawd swmpus.

Evan Powel, oedd erbyn hyn yn ei saithdegau, ac yn ddisgynnydd i un o hen deuluoedd y fro.

Ond roedd y ddyletswydd tuag at y fro a thuag at yr Eisteddfod ei hun i'w hystyried ac yn y pen draw teimlai nad oedd modd gosod dymuniadau personol o flaen y ddyletswydd honno.

Dengys y casgliad mawr hwn fod ganddo lawer o noddwyr yn ei fro ei hun, ond ei fod hefyd yn arfer clera trwy Gymru gyfan, yn enwedig ar hyd y gororau yn siroedd Brycheiniog a Maesyfed.

DEFNYDDIR y gymhariaeth hon yn aml am y bernir bod dyn, fel y llysieuyn, yn un â'i fro a'i deulu a'i dylwyth.

Mewn un awdurdod, yr Athro/ awes B/Fro sydd yn gyfrifol am ymweld ag ysgolion yr hwyrddyfodiaid yn ystod y dyddiau pan na fydd y disgyblion yn y ganolfan, er mwyn sicrhau dilyniant i'r gwaith.

Oherwydd cyfyngiadau ar amser -- fel ymhob rhaglen deledu mae'n siŵr -- ni allodd Moc Morgan wneud cyfiawnder â dawn Ray Jones, Conglywal, Blaenau i lunio ffyn o bob math o'r defnyddiau y mae'n eu casglu o frigau a changhennau y mae'n eu gweld yng nghoed ei fro.

Ymysg y beirdd a wahoddwyd i orsedd gyntaf y Fro roedd Edward Evan (lorwerth Gwynfardd Morganwg) o Aberdâr, Edward Williams (Gwilym Fardd Glas) o Ferthyr a'r Bont-faen, William Moses (Gwilym Glan Taf) o Ferthyr a Thomas Evans (Tomos Glyn Cothi).

AI O fro Daniel Owen y daw nofelydd mawr glowyr Cymru?

Honnai ar un adeg ei fod ef yn perthyn i fudiad a elwid Brodoliaeth Beirdd Morgannwg, a phwysleisiai fod yn ei fro ef feirdd o hyd a oedd, yn wahanol i'r rhai a geid ym mro%ydd eraill Cymru, wedi etifeddu 'Cyfrinach y Beirdd' yn yr hen ffordd draddodiadol trwy iddi gael ei throsglwyddo i lawr o athro bardd i ddisgybl yn ddi-dor er amser y derwyddon, yn wir, o Oes Aur Dynolryw, a'i fod ef yn un o'r etifeddion breiniol hynny.

Nid am fod to y twnnel wedi ymollwng y dylifai'r goleuni drwyddo, ond fel yr esboniais, ond am fod yno awyrydd yn ymagor i fro'r goleuni.

Byddai'r rhain yn gwahaniaethu o fro i fro neu'n newid o dymor i dymor, ac yn peri hwyl neu siom, ac felly yn mynd yn ddeunydd cof ac ymddiddan.

Hawdd yw datrys y dirgelwch yma pan edrychwn ar drawsdoriad o'r Fro sy'n dangos i ni fod y creigiau wedi cael eu plygu fel bod Cefn Bryn ar ben anticlin a Phorth Einon mewn synclin.

Gwr nobl oedd y Parchedig John Jones, yn fugail gofalus i'w bobl ers pymtheng mlynedd, ond ar derfyn pnawn heulog o Orffennaf fel hyn, ac yntau wedi galw yn rhai o ffermydd y fro ar ei daith i'r Plas, roedd o fymryn yn ansad ar ei draed ac, o bosibl, beth yn orhyderus yn ei siarad.

Mae Maes yr Arian yn ddi-feth yn eu cefnogaeth i'r Arwydd a gwerthfawrogwn hynny a'r ymlyniad teyrngar wrth Fro Goronwy.

y fro.

Tu hwnt a thu yma i'r pentref gwelir ffermydd a thyddynnod y fro, ac enwau arnynt sy'n bedwar cant oed.

Trefnwyd i gael cyfarfodydd gweddi undebol i ymbil am ddiwygiad a dyma'r cyfeiriad cyntaf yn y fro at un o nodweddion amlycaf y paratoi ar gyfer y diwygiad hwn.

Ffaldi-rai-tai-to, mae'r Blw-byrd (dur) ar ben ei ddigon hefo Cymru fach - fel y gwcw lawen lwydlas ar ei nyth newydd, ac yn wir yn Sonnig, ar lannau Tafwys dlawd y trig mewn bwthyn bach distadl, yntau yno wedi agosa/ u cryn filltiroedd at Gymru o fro ei febyd yng Nghaint, wedi symud yno'n fwriadol i ragddisgwyl am y job.

Ond am lawer yn y fro yma, mae eu beiau a'u pechodau'n methu cael lle yn y ciw.

Pa feddyliau bynnag a fartsiai drwy ben y milwr y diwrnod hwnnw, ni fedrai byth ddirnad ymlyniad y gwladwr wrth ei fro, na mesur dymder ei deimladau wrth glywed fod rhaid iddo ei gadael.

Doeddwn i ond yn gobeithio y byddai gan un o drigolion hynaf y fro ambell atgof neu hanesyn diddorol ar fy nghyfer.

POBOL O BELL Heblaw am y plismon o Fadagascar, y carcharoro o Efrog Newydd a Matron y carchar o Hanover, yr oedd eraill ymhell o fro eu mebyd; dyna i chi Stuart Kirby o Stryd y Castell a anwyd yn y Punjab; Emma Jones, gwraig y cyfrifydd yn Heol Clwyd o Wlad yr Haf; Owen Fox, tincer o Mayo, dyn oedd yn crwydro cryn dipyn mae'n rhaid oherwydd ymhlith ei lu o blant ganwyd Michael ym |Mwlchgwyn, Bridget yn Nefyn, Owen yng |Nghroesoswallt, Rossey ym Mhentrefoelas, Thomas ym Mhenybont Fawr, Kitty ym Mryneglwys a Maggie yn Nhreffynnon.

Fe'i gwelid yn gyson yn angladdau'r fro, ac ar adegau felly gofalai pob offeiriad a gweinidog ei wahodd i gymryd rhan yn y gwasanaeth, un ai gyda gweddi neu ddarlleniad o'r Ysgrythur.