Mae deng mlynedd wedi mynd heibio er pan enillodd Alun Jones Wobr Goffa Daniel Owen gyda'i nofel Ac Yna Clywodd Swn y Mor, ac roedd cyhoeddi'r nofel honno flwyddyn yn ddiweddarach yn garreg filltir go bendant yn hanes y nofel Gymraeg.

Erbyn hyn, mae'r coed yn garreg solet.

Cyn iddi ei chyrraedd chwalwyd un o'r cwareli'n siwrwd man a landiodd homar o garreg ar draed y gwely a bownsio wedyn i'r llawr.

Y mae'r ddau, dyn a llysieuyn, yn angori wrth rywbeth diogelach nag ef ei hun fel iorwg wrth goeden, mwswgl wrth garreg neu blentyn wrth ei fam.

Byddai'n ddigon hawdd llunio beriniadaeth weddol arwynebol ar y ffilm hon a'i gadael hi ar hynny: miwsig nostalgaidd Michael Storey; actio gafaelgar Iola Gregory a Dafydd Hywel; adeiledd carcus-dynn y ffilm a delweddau canolog y madarch a'r rhosod; y garreg fedd glyfar ar ddiwedd y ffilm ar ddelw sgrin sinema a'r geiriau THE END yn cloi'r llun yn daclus thematig...

Rhywbeth arall a anfonodd iasau llawer oerach i lawr fy nghefn i oedd gweld y papurau yn rhoi cymaint aceri o le i ychydig dywyrch a'r difrod a wnaed i ddelw garreg ond yn gwthio i gornel dalen ddiarffordd hanes am rywun yn rhoi matsen mewn dyn du o Birmingham ar ôl ei drochi mewn petrol.

Nid oedd yn anodd i hogiau'r Nant sleifio adre gan fod Llwybr y Garreg Wen y tu ôl i domennydd uchel o rwbel, ac os am ddal troseddwr byddai'n rhaid i stiward fynd i ben un ohonynt i gadw gwyliadwriaeth.

Ar garreg arall, mewn llythrennau cyhyrog, sgwâr, roedd brawddeg syml wedi'i cherfio uwch bedd y bardd Kazys Boruta: `Ewyllys yr awel rydd a chwyrli%o'r goedwig las.' Ymlaen heibio tro yn y llwybr ac roedd cerflun o angel fel petai ar fin codi oddi ar ymyl dibyn.

Heol garegog, igam-ogam, yn llawn llwch a darnau mawr a bach o garreg dawdd.

Ceir cofebau a chroesau o garreg sy'n dyst i weithgarwch Cristnogol cynnar ac adlewyrchir enwau'r saint yng Nghymru mewn enwau lleoedd megis Llandeilo, Llanddewi, Llansantffraid.

Ffurfiwyd y Garreg Galch pan oedd y darn yma o'r wlad o dan y môr yn y cyfnod Carbonifferaidd, ac yn gorwedd ychydig islaw'r cyhydedd.

Ffars y garreg las oedd testun Y Byd ar Bedwar (HTV/S4C) yr wythnos hon.

Dyfal donc a dorrodd y garreg yn rhy amlond yn y diwedd llwyddodd ymdrechion ac amynedd a phenderfyniad.

Wedyn down at garreg pwmis, sy'n feddalach ac yn rhoi mwy o faeth, gan gynnwys calch, i'r pridd, ac felly yn cynnal gwell amrywiaeth o blanhigion.

dywyll a'i olwg ddwys, â'r chwarelwr, rhyw olwg galed sydd arno fel y garreg y mae yn ei gweithio.

Ac o dro i dro, bydd yn rhaid rhoi cerydd i ohebydd swrth am fod yn hwyrfrydig i anfon stori oedd yn tarddu yn union ar garreg ei ddrws.

' Fe allwch ddirnad yr effaith gafodd peth felly ar hogyn o Garreg-lefn ...fe fyddwn yn rhan o Tseina mewn ychydig flynyddoedd'.

`Does dim modd ei weld e o fan hyn,' atebodd plismon, `ond mae e tua hanner ffordd i lawr ar silff fach.' `Y clogwyni hyn yw rhai o'r rhai gwaethaf yn y cylch,' meddai Reg.`Mae'r garreg yn briwsioni dim ond i chi edrych arni hi.

Mae'r clogwyni ger Trwyn y Witsh yn werth eu gweld oherwydd mae'r haenau o garreg galch a siâl Lias yn llawn o ffosiliau Gryphea yn ogystal ag amonidiau a nautiloidiau.

Gelwir y Garreg Galch yn "ffug-brecia% oherwydd fd yna ddarnau o graig lliw tywyll yng nghanol y graig Iwyd frown, ac nid oes neb yn siwr sut y daeth y darnau lliw tywyll i fod yn y graig.

'Mae'n rhaid bod ganddynt rywbeth dan y ddaear i symud y garreg yn ôl i'w lle,' sibrydodd Iestyn.

Os ydych yn hoffi casglu ffosiliau does dim gwell craig na'r Garreg Galch yma ger Bwlch Kate Anthony sy'n llawn o'r crinoid bychan ac o'r cwrel Caninia, Lithostrotion, Cyringopora a Michelina, heb sôn am y braichiapod a'r gostropod (Bellerophon a Euromphalus).

Y mae gan bobl Sheffield un o rannau prydferthaf Lloegr ar garreg eu drws - Parc Cenedlaethol Ardal y Peak.

Fe safodd fan'ny yn y drws fel tase fe wedi'i droi'n garreg, a dim gair o'i enau fe.

'Roedd y ffaith i un llyfrgellydd fentro ar ei liwt ei hun, ar nifer mor fawr (a oedd yn ymddangos yn wastraff), yn garreg filltir bwysig.

Mae digon o dystiolaeth o'r garreg cwarts wen yma, a dilyn haenau hon fyddai'r mwynwyr i chwilio am y copr.

Byddai'r hen ffermwyr yn malu'r garreg-las ac yna yn ei chymysgu â sebon a'i rhoddi ar y crwn (ringworm) sydd yn cael ei achosi gan ffwng.

Mewn anialwch yn Arizona UDA mae Parc Cenedlaethol enwog o'r enw y Goedwig Garreg.

Ychydig a feddyliwn i bryd hynny fod y Garreg Galch Garbonifferaidd sy'n brigo o gwmpas y Mwmbwls mor hynod o ddiddorol ag y deuthum i sylweddoli'n hwyrach, yng nghwmni fy athrawon daearegol o Brifysgol Abertawe.

Wedi tanio'r garreg yr oedd gwaith malu arni wedyn.

Ac fe gefais gyfarwyddiadau - manwl; pwy ffordd i'w dilyn allan o Langolwyn, troi i'r chwith wrth eglwys y Santes Fair, a dilyn y ffordd fawr am ryw ddwy filltir, troi oddi ar honno wedyn wrth westy'r Tarw Du, a dilyn y ffordd gulach i fyny'r llechwedd; troi heibio talcen capel Methodus a dilyn ffordd y chwarel garreg galch; yna, ar grib rhiw go serth, ac yng nghanol y wlad yr oedd Trem Arfon.

ar ei esgid rhag i honno gael ei gwisgo wrth iddo ddal y garreg yn ei herbyn.

Eto, ar ei garreg fedd, adroddir yn syml: "Bu'n ddirwestwr selog am y pymtheng mlynedd olaf o'i oes." Gwelodd y pendil yn syrnud o un eithaf i'r llall yn ystod ei fywyd, ond mae llawer o straeon da wedi'u casglu am y ddau gyfnod.

Agorodd y drws ffrynt, safodd ar garreg y drws ac anadlu'r awyr iach.

Ym Mro Gþyr fodd bynnag mae'r Hen Dywodfaen Goch yn brigo yn y canol ar Gefn Bryn tra bod y creigiau iau, sef y Garreg Galch a'r Grit Melynfaen, yn gorwedd o cwmpas ar bob tu.

Ond wrth ddisgrifio Penri fel 'Anabaptist' yr oedd Nashe naill ai'n siarad ar ei gyfer neu'n defnyddio'r gair fel un garreg arall i'w thaflu at Penri.

Eisteddodd fy nhad ar flocyn o garreg a chael tynnu tri ar ddeg o ddannedd a mynd yn syth at ei waith.

O hynny hyd at doriad dydd y bore wedyn, 'roedd trenau'n rhydd i basio trwy Lanelli heb ddioddef nemor mwy na sgrech sarhaus neu garreg trwy'r ffenestr.

Uwchben yr haenau du yma o esgyrn mae carreg galch a sial y creigiau Lias i'w gweld, ac yn wir, mae yna lwybr o'r traeth sy'n arwain i fyny'r clogwyn ar y garreg galch.

Eistedd ar ben hen garreg a gwylan yn dod i lygadrythu arnaf ac i gerdded o 'nghwmpas.

`Pan drown yn llwch,' meddai'r geiriau ar y garreg, `os bydd iaith Lithuania'n gry' ac os bydd ysbryd Lithuania, trwy ein hymdrechion ni, wedi adfywio; yna, hyd yn oed yn y bedd, fe allwn orffwyso'n fwy tawel.'

Defnyddient y garreg-las, wedi ei malu'n fân, hefyd i roddi ar y dolur llaith (foul-foot), ar garn yr anifail.

"Waeth iti garreg na thwll" - S.

Wedyn, un noson, cafodd y gert bren ei dwyn a bu'n rhaid ailgodi'r garreg ar y gert newydd.

'Mae dy fachyn di'n sownd mewn brigyn neu garreg o dan y dw^r, fe gei di weld!

Clywent sŵn isel, rhyfedd, yn dod o gyfeiriad y ffynnon a chasglent mai y garreg oedd yn symud, er na allent ci gweld yn glir iawn.

Rhoddodd Richard yr awenau i'r gwas a dilynodd hi yn ol tuag at y ty yn anfodlon ac araf gan gicio ambell garreg o'i ffordd.

Damcaniaeth arall yw fod y calch yn yr haenau wedi sychu'n gyflymach ar adegau pan oedd y tywydd yn boethach gan greu haenau tewach o garreg galch.

Credir gan archaeolegwyr mai beddrod o Oes y Cerrig Newydd yw'r Garreg mewn gwirionedd, ond mae'r chwedl yn esiampl arall o arferiad ein cyndadau i geisio egluro nodwedd hynod yn ein tirlun.

`Dyma adfywiwr y genedl,' meddai, a dangos yr enw ar y garreg, Jonas Basanavicius.

Safai'r garreg ar ei thalcen gan adael twll tywyll yn y llwybr.

Y Mwmbwls yw'r bae cyntaf ar ochr ddwyreiniol Bro Gþyr, ac mae'r Garreg Galch a welir ger y Pier yn ddirgelwch llwyr i ddaearegwyr.

Yma hefyd mae Carreg Arthur sy'n ein hatgoffa am y chwedl mai carreg yn esgid y Brenin Arthur oedd y garreg fawr yma sy'n pwyso dros bum tunnell ar hugain!

'Ac yn ôl pob golwg mae 'na ddynion digon amheus yn ei defnyddio.' 'A'r garreg 'na yn disgyn,' meddai Gwyn.

Ar ôl trosglwyddo'r garreg i'r cychod a fyddai'n ei chludo daeth anffawd arall wrth i'r garreg gwympo i wely'r môr.

Gorffwysai'r bêl ar lwyfan o garreg.

Mae'r clogwyni yn mynd yn uwch wrth i chi gerdded o aber yr Ogwr, ac yn dechrau ger y clogwyni isel mae'r creigiau Triasig yn gorwedd ar y Garreg Galch Carbonifferaidd.

Mewn dychryn mawr, gwrandawodd pob un o'r dawnswyr ar ddysgeidiaeth y sant, ac er mwyn eu cadw'n Gristnogion, torrodd Samson lun croes ar y garreg.

Mae golchiad o liw melyn yn dod i'r golwg trwy haenau o las golau a llwyd, gan awgrymu'n gynnil ôl tywydd ar garreg.

Wrth gychwyn i fyny'r lôn at y tþ wedyn, ceisiais osgoi gweld y garreg fawr a saif o hyd fel arwydd o'm euogrwydd mewn perthynas â Gruff, ac erbyn hyn o bob methiant ac euogrwydd arall yn fy mywyd.

Gweld sbarion cinio y deryn du ar garreg, cragen doredig malwen.

Arwyddlun crefyddol oedd y garreg fedd ac nid cofadail.

Ymhen ychydig eiliadau daeth sŵn y garreg yn disgyn yn ôl i'w lle.

Nid oes garreg yn aros o aelwyd gysurus y 'Crown', ac nid oes ond atgof yn unig am unrhyw sgwrs a fu yno.

Mae ei ddyfodiad yn sicr yn garreg filltir: dyma'r sianel adloniant gyntaf gan y BBC mewn mwy na 30 o flynyddoedd ers lansio BBC Dau ym 1964; a'r bloc dwy awr o raglenni di-dor nosweithiol cyntaf yn Saesneg wedi eu gwneud yng Nghymru ar gyfer Cymru - gan bron iawn ddyblu cynnyrch teledu Saesneg BBC Cymru o fwy na 600 o oriau i 1,170 o oriau y flwyddyn. Mae cryn dipyn ohono'n rhaglennu byw.

Pob un yn garreg wen yn union yr un hyd a'r un maint.

Ac fe glywes am un boi o Abertawe a gerfiodd garreg fedd iddo fe'i hunan, ond dyma'r tro cynta i fi glywed am ddyn yn talu am gerflun mamor ohono fe'i hunan ac a i ddim i geisio'i ddisgrifio fe, dim ond gweud i fod e'n od o debyg i Madog - yr un pen moel, yr un osgo, a bid siŵr, yr un drwyn.

Ond roedd pob un yn berffaith lonydd, fel delw garreg.

Gallai'r bechgyn, o'u cuddfan, weld bod y golau yn llewyrchu ar y garreg y buont hwy yn neidio arni.

Ysgubai awel oer dros ei wyneb wrth iddo gamu'n ôl oddi wrth y garreg.

O ben y clogwyn gellwch weld draw dros Fôr Hafren at Wlad yr Haf neu eistedd ger y garreg galch i edrych am esiamplau o'r wystrysen 'Liostrea'.

Darn deheuol o anticlin yn y Garreg Galch yw Pen Pyrod (neu Worms Head) ac mae echelin yr anticlin i'w weld pan mae'r llanw allan ar y darn tir rhwng Pen Pyrod a'r tir mawr.

Yr oedd cystadleuaeth y Goron ym Mhwllheli yn garreg filltir bwysig yn hanes barddoniaeth Gymraeg ac yn hanes yr Eisteddfod oherwydd dyma'r tro cyntaf erioed i gerdd vers libre ennill y Goron.

Dwy garreg o 'goffa

Yn ei lyfr Meistri'r Moroedd, y mae Mr Aled Eames yn sôn am y "munudau tawel ar nos braf, ac yn y distawrwydd clywed Mrs Pritchard yn canu'r piano yn y caban a'r Capten yn ei lais bariton cyfoethog yn canu 'The harp that once through Tara's Hall' neu Dafydd y Garreg Wen Claddwyd Mrs Pritchard yn Laurenco Marques a gallwn ddychmygu y tristwch ar y llong ymysg y criw ac yn enwedig tristwch Capten Pritchard o adael ei wraig mewn bedd ar dir estron.

Dyma garreg sylfaen ei gynulleidfaoliaeth.

'Roedd y ddau arall yn eistedd yn benisel ar garreg.

Dannedd miniog y llygoden yw unig allwedd i'r gist, a'r wobr yw'r gneuen werthchweil yng nghnewyllyn y garreg.

Ond roedd pawb yn hael'u canmoliaeth i'r cerflunwyr o Lunden - neb yn meddwl y gellid bod wedi llunio rhywbeth mor fyw o garreg; ac fe ddywedodd y ficer, gan gyfeirio at y llyged treiddgar, y bydde fe'n siŵr y bydde o leia un par o lyged ar agor o'r dechre i'r diwedd yn ystod 'i bregethe fe o hyn allan.