Dyna'r elfen gyntaf yn y cefndir i'r gerdd.

Er bod optimistiaeth ar ddiwedd y gerdd, cydnabu'r bardd buddugol fod yna anesmwythder wedi'r Rhyfel.

Cerdd vers libre cynganeddol oedd y gerdd fuddugol.

Ar hyd y blynyddoedd, fe fu sawl sgandal o'r fath - Beddau'r Proffwydi gan WJ Gruffydd yn amau moesoldeb ambell flaenor; y gerdd Atgof gan Prosser Rhys yn awgrymu fod perthynas hoyw yn bosib yn Gymraeg ac awdur Saesneg fel Caradoc Evans yn ennyn melltith am weddill ei oes oherwydd ei bortread di-enaid o'r gymdeithas wledig, grefyddol, Gymraeg.

Roedd Mr Godfrey wedi addasu adeilad pren ar ei dir ym Moelfre, ger Abergele, i fod yn stiwdio gerdd gan gynnwys rhoi defnydd i atal swn ynddo.

Yn ei farn ef ei hun, hon oedd ei gerdd orau.

Ddwy flynedd yn ddiweddarach tystiodd eto i'w dryblith yn ei gerdd 'Ewch, a chloddiwch Fedd i Mi', ac oni bai am ymgeledd ei ail wraig, Rachel, ni fuasai wedi byw i ddathlu ei ben-blwydd yn ddeg ar hugain oed.

Gallwch gysylltu a Nia yn yr Archif Adran Gerdd, Coleg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor.

Dyma'r tro cyntaf erioed i gerdd vers libre cynganeddol ennill y Gadair.

Ar ôl ei holl ymdrechion i ddynoli Iesu yn y fersiwn gwreiddiol, dyma ef dair blynedd yn ddiweddarach yn ei ailddwyfoli - ac mae'r gerdd yn gyfoethocach ac yn sicrach ei rhediad o'r herwydd.

Mae cystadlu mewn Eisteddfod Genedlaethol, Urdd a Gþyl Gerdd Dant yn hollol wahanol i gystadlu yn Llangollen.

Yn hytrach na synio am Siôn fel un sydd wedi ymadael â'r byd hwn yn derfynol (fel yr awgrymir gan yr ystrydeb 'yr ymadawedig'), mae'r gerdd yn ei ddarlunio fel petai'n dal i fodoli.

Ond wrth ystyried Elphin, ar y llaw arall, dichon y cytunem nad oes yn ei waith odid ddim o werth mawr parhaol ac nad oes ganddo gymaint ag un gerdd gron y gellir cymharu ei hansawdd a goreuon ei genhedlaeth nac ag unrhyw genhedlaeth arall.

Mae yr Athro T Gwynn Jones yn disgrifio Ynys Afallon felly yn Ymadawiad Arthur, ac yn ei gerdd Tir Na N'og nid oes heneiddio yn bod.

Y ddyfais i wneud hynny oedd gosod y ddrama gerdd mewn ysgol lle mae'r plant wedi cael gwahoddiad i berfformio drama gerdd ar gyter yr Eisteddfod Genedlaethol.

Trosiad hir yw'r gerdd, ymysg pethau eraill, mae mor gyfoethog ei hawgrymiadau, o'r gynhaliaeth ysbrydol sydd i feidrolyn i wynebu ei feidroldeb yn ei aml boen a'i siom a'i anobaith.

Yn hytrach carwn ystyried y gerdd ei hun, yn gyffredinol, gan y gellir ei blasu a'i mwynhau heb wybod sut y daeth i fod.

Yn ei gerdd 'Arras' mae John Gruffydd Jones yn mynd â ni yn ôl i ffosydd y Rhyfel Mawr, a gwelwn eto nad yw'r meirw wedi marw.

Cyfansoddodd Thomas Jones gerdd goffa i'r 'Telynor Ieuanc o Langwm.' Y mae mwy nag un o'i gerddi yn mynegi yn ogystal, yn dyner a diffuant iawn, ei hiraeth am Arthur.

Ond y cyfrwng newydd, y vers libre a'r ymdeimlad barddonol gwahanol - dyma wir gyfrinachau'r gerdd.

Mae'r ddrama gerdd yn seiliedig ar hanes y dywysoges heledd, chwaer y tywyssog Cynddylan a'u cartref ym Mhengwern (Amwythig heddiw) tua'r chweched i'r seithfed ganrif.

Oni all yr Wyl Gerdd Dant ymweld a lleoedd o'r fath, yna man a

Roedd yn anodd gan y bardd hwn ollwng ei afael ar gerdd heb geisio ei gwella, dro ar ôl tro.

Fe ddaeth rhai o aelodau'r blaid swyddogol dan lach y bardd o Babydd Stephen Valenger yn ei gerdd ddychan 'The Cuckold's Calendar', ac yn eu plith yr oedd Morgan a Phrys.

Mae'n syn i'r golygydd ddweud 'y gerdd bwysicaf yn y casgliad hwn yw 'Gweddi'r Terfyn' gan nad oes yma ysgrif ar y gerdd honno; gallesid cynnwys ysgrifau DZ Phillips a SL ei hun o'r Tyst.

Er bod hwn yn gyfnod o wrthdaro ac o aniddiddigrwydd ymysg rhai merched a gweithwyr, 'roedd y gerdd hon yn adlewyrchu meddylfryd y cyfnod Edwardaidd: cyfnod o ffyniant a chyfnod o heddwch a hawddfyd.

Yn y digwyddiad ola' yna y mae arwydd o fwriad ehangach y ddrama gerdd.

Nid wyf am geisio ail-ddweud hanes 'Fel Hyn y Bu', gan fod y gerdd yn ei ddweud ef yn gryno ddigon, a chan y bydd y rhai a glywodd Waldo'n ei adrodd yn helaethach, yn hynod anfodlon ar unrhyw ail ferwad a geir gennyf i, er ei bod yn weddus nodi fy mod innau'n ei gofio'n ychwanegu ambell damaid apocryffaidd, megis y sôn fod y brigâd tân wedi gorfod dod allan gyda'r heddlu i chwilio am y sbi%wr.

O fwd moroedd Bermiwda, ys dywed Euros Bowen yn ei gerdd iddynt, mae'r leptocephalii yn esgor ac esgyn i wyneb y tonnau ac yn cychwyn ar drugaredd Llif y Gwlff.

Daw'r ail gyfeiriad o gerdd y credir ei chyfansoddi yn y seithfed ganrif, Marwnad Cynddylan, lle y disgrifir Cynddylan ap Cyndrwyn a'i feibion o bowys fel canawon Arthur fras, sef 'epil ieuainc Arthur Fawr'.

Y dechnoleg newydd sydd yn cael sylw yn y gerdd 'Lloeren' gan David John Pritchard.

Mae'n gweld plentyn yn cael ei genhedlu mewn angladd yn y gerdd 'Angladd', hynny yw, yr oedd Cymru newydd yn codi o arch yr hen Gymru.

Dyma ddau bennill o'i gerdd 'Hêd y Gwcw':

Mewn gwirionedd, ni allasai unrhyw gerdd fod yn nes at ruddin y testun hwnnw.

Yr oedd dylanwad dwy o gerddi hir Shelley, Prometheus Unbound a The Revolt of Islam, ar awdl Hedd Wyn, a cheir creadigaethau debyg i Arwr Hedd Wyn a 'Merch y Drycinoedd' yn y ddwy gerdd hyn.

Mae enwau'r ysgrifwyr yn warant o werth yr ysgrifau, sydd gan amlaf yn canolbwyntio'n effeithiol ac yn drylwyr ar un gerdd, gan egluro'r cefndir a'r cyfeiriadau a geir ym mhob un.

'Cyfeillach,' yn arbennig ddechrau'r gerdd : Ni thycia eu deddfau a'u dur I rannu'r hen deulu am byth, Cans saetha'r goleuni pur O lygad i lygad yn syth.

Mewn gwirionedd, 'Y Ddinas' yw'r gerdd eisteddfodol fodern gyntaf.

Mae datblygiad y gerdd ar ei hyd yn adlew yrchu'r broses seicolegol o ddod i delerau â marwolaeth.

Hwyrach mai dynion yw mwyafrif aelodau'r Gymdeithas Gerdd Dafod a bod hyn yn esbonio'r rhaniad uchod, a dylid cofio bod yr aelodau yn derbyn copi o'r cylchgrawn fel rhan o'u tâl aelodaeth.

Cerddi eraill: Gwyndaf, gyda cherdd vers libre cynganeddol, y tro cyntaf i gerdd o'r fath gyrraedd cystadleuaeth y Gadair, Caradog Prichard a Brinley Richards, gydag awdl ddychan ysgafn.

Yn ôl y bardd Waldo Williams yn y gerdd "Anatiomaros," fe lifa Cariad Duw o wythi%en mewn craig yn barhaus i'n cynnal: .

Mae Maengwyn yn ffrind i'r Arwydd o hil gerdd a diolchwn yn gynnes iddi eto am lawer iawn o bethau.

Cerdd vers libre cynganeddol oedd pryddest fuddugol 1950 hefyd, ac mae'n gerdd rymus iawn mewn mannau.

Fel y mae'r ddrama gerdd hon yn cynnwys drama gerdd, ac fel y mae'r bobol ifanc wedi bod yn ymarfer perfformiad am bobol ifanc yn ymarfer perfformiad, mae'r neges a'r cyfrwng yn un.

Ac yntau'n ysgolhaig o'r radd flaenaf, yn ieithydd penigamp ac yn arbenigwr ar Gerdd Dafod, ni allai'r Brifwyl wneud hebddo.

At Gymdeithasau'r Orsedd, yr Eisteddfod Genedlaethol, a'r Cymmrodorion, i ofyn am eu nawdd i Gerdd Dant, a'u bod hwy i reoli neu ddeddfu bod y delyn a'r canu penillion i gael eu priod le ar raglenni'r dyfodol.

'Bydd y gerdd yma yn iechyd i farddoniaeth Gymraeg heddiw, oherwydd fe ddengys y gellir cynhyrchu gwaith o radd uchel yn y dull newydd yn ein hiaith ni, a hynny heb fod yn euog o rai pethau ag y bydd condemnwyr y canu modern yn hoff o'u hanelu ato,' meddai J. M. Edwards yn ei feirniadaeth.

Mi ddychrynais i pan gofiais i'n sydyn fy mod innau wedi dweud peth mor drosgynnol a hyn mewn rhyw gerdd...

I gyfarfod â gofynion odl y daeth y gair 'cŵn' i'r gerdd yn wreiddiol, yn ôl cyffes y bardd ei hun.

Edrychodd Siôn Eirian yn ôl yn hiraethus ar gyfnod y mudiad protest yn ei gerdd 'Ymgais i Weithredu', er enghraifft.

Diolch iddynt hwy ac i Myrddin am gael cyhoeddi'r gerdd.

Ysbrydolwyd y gerdd gan farwolaeth glöwr 48 oed, aelod o gapel y bardd a chyfaill iddo, a fu farw o glefyd y llwch.

Y mae eu henwau yn odli â'i gilydd - Basas, Dulas, Baddon, Celyddon, ac ymlaen - ac awgryna hynny eu bod yn tarddu o gerdd Gymraeg gynnar yn cynnwys rhestr o frwydrau enwog.

Enghraifft o'r ymateb anffafriol i'r gerdd yng Nghymru oedd erthygl a ysgrifenwyd gan y Parch.

Pa ryfedd fod y gerdd yn gorffen trwy ail-lunio'r cwpled elegiaidd a ddefnyddiodd cynt: Ba enaid ŵyr ben y daith?- Boed anwybod yn obaith!

Cynnar iawn, wrth gwrs, yw'r gerdd (neu'r ddwy gerdd) yn Llyfr Du Caerfyrddin, ond yr unig ffeithiau pendant yno yw ei bod yn cyfeirio at hanes am Drystan a March (sef yr elfen fwyaf sylfaenol yn yr hanes), a hanes arall am 'ddial Cyheig' - cymeriad na wyddys fawr ddim amdano, ac na ddaw ar gyfyl hanes Trystan mewn unman arall." Yn ôl y ddysgeidiaeth hon, felly, y mae'n rhan o swyddogaeth y llywodraeth i ddefnyddio'r gyllid lywodraethol i reoli galw cyfanredol yn yr economi er mwyn sicrhau lefel cynnyrch gwladol sy'n cyfateb i gyflogaeth lawn.

Pryddest rymus Caradog Prichard ar hunanladdiad oedd y gerdd orau yn y gystadleuaeth, ond barnwyd ei bod yn annhestunol, a gwrthodwyd ei choroni o'r herwydd.

Branwen Jarvis a ymaflodd â'r gerdd anhawsaf oll yn y gyfrol hon, sef 'Mabon'.

Yn y gerdd mae Justine Merritt yn gweddi%o dros bopeth a gâi ei ddinistrio, gan gynnwys ei ffrindiau a'i gelynion, y rhosyn, y gragen ar lan y môr, a'i hwyres fach newydd.

Cofiais y geiriau a sgrifennodd ar gopi o gerdd arall, ar sgio traws gwlad, a gyflwynodd imi dros baned yng ngwesty Filli, ar ol imi ddarllen iddo fersiwn Gymraeg o'i gerdd i'r Verstancla: 'In buna algordanza a nos tramagl' (coffa da am ein cyfarfod).

Yn lle hynny, fe fydd drama gerdd gyda phlant uwchradd a chynradd yn actio stori am blant fel nhw eu hunain.

Yr hyn y gofynnwyd i mi ei wneud oedd llunio taith i'r de o Krako/ w i Zakopane ym mynyddoedd y Tatra, dewis cerddoriaeth addas a holi nifer o gyfansoddwyr blaenllaw a blaengar yr Academi Gerdd lle bu+m yn fyfyriwr, yn eu plith Penderecki, Stachowski, Buijarski, Nazar, Go/ recki a Meyer.

Mae profiadau personol a phoenus y bardd yn amlwg yn y gerdd Lladron Nos Dychymyg sy'n trafod salwch henaint.

Yn ei gerdd 'Hendref' mae'n rhoi disgrifiad perffaith o warth 1979: 'Mawrth y gwrthod a'r gwerthu'; ond wedi ystyried y brwydrau i warchod Cymreictod yn yr wythdegau, mae'r bardd yn gweld fod gobaith o hyd.

Cyfrannodd BBC Cymru at Sound Stories, a ddilynodd lwyfannu drama gerdd amatur uchelgeisiol yn y Rhondda.

Fy hoff gerdd yn y gyfrol yw Pwy? lle mae Selwyn Griffiths yn cyfuno diniweidrwydd cwestiynau plant ƒ hiwmor mewn ffordd hynod o effeithiol.

Y mae rhywfaint o ddylanwad Gwenallt ar y gerdd, ac mae'n gerdd yn yr un cywair â rhai o gerddi beirdd fel W. H. Auden, Stephen Spender, C. Day Lewis a Louis MacNeice.

Nid oedd dim yn ei frifo'n waeth na chlywed rhywun yn dweud ei fod yn methu deall rhyw gerdd o'i eiddo.

Fel hyn y mae'r gerdd yn gorffen:

Academi gerdd y ddinas oedd, ac yw, un o'r rhai pwysicaf yn Ewrop gyfan, gydag unarddeg o gyfansoddwyr blaenllaw ar y staff heddiw.

Y wedd fwyaf amheuthun ar y gerdd hon yw'r darlun a roddir o'r bachgen bach.

Mae Lewis yn un o feirdd mawl mwyaf y bymthegfed ganrif, fel y ceir gweld yn glir pan gyhoeddir ei holl waith o'r diwedd, ond y mae'n bennaf adnabyddus am un gerdd eithriadol, sef ei farwnad deimladwy i'w fab ei hun.

Mae'r gerdd yn trafod argyfwng ysbrydol Cymru mewn cyfnod o anwareidd-dra ac yn mynegi pryder am ddyfodol y wlad o ganol y Rhyfel.

Ysgrifennodd gerdd y pryd hwnnw ag iddi'r teitl 'Rhodd'.

Mae hyn yn cryfhau'r dweud fel yn y gerdd sy'n difrio'r Orsedd am beidio ag anrhydeddu Sion Aubrey cyn i Emrys Roberts, fu gynt yn Archdderwydd, ymddiswyddo yn 1994.

Mae'r newid yn ansawdd y gerdd yn rhy fawr inni allu ei esbonio yn

Ond 'Cymru'n Un' ydi y gerdd a hynny fwy neu lai am ei llinell gyntaf a'i llinell olaf.

Yn ei galon, gwyddai Capten Timothy mai hwn oedd y cyfle olaf iddo fod gyda'i wraig a'i bum plentyn - naw mis oed oedd Jane, yr ieuengaf - a hynny am hir, hir amser; llythyrent â'i gilydd mor gyson â phosibl yn ôl y cyfleustra a hyd yn oed anfon ambell gerdd i'r naill a'r llall: May Guardian Angels their soft wings display And guide you safe thro' every dangerous way.

Ac y mae bodolaeth y gerdd yn fwy fyth o syndod pan gofiwn fod marwolaeth plant bach yn ddychrynllyd o gyffredin yn yr Oesoedd Canol, a bod rhieni'n tueddu i ymgaledu a derbyn y fath golledion fel rhan anochel o fywyd yr oes.

Gan fod cerddi'r beirdd proffesiynol yn cael eu datgan i gyfeiliant telyn neu grwth (mewn dull y collasom ni yn llwyr ei gyfrinach), fe ffurfiai'r beirdd ynghyd â'r telynorion a'r crythorion un dosbarth o wŷr wrth gerdd, a thebyg fod y cyfarwyddiaid - y gwŷr a adroddai'r hen chwedlau - hwythau'n perthyn i'r dosbarth hwn tra parhaent.

Amhosibl anghofio, mor gariadus-fanwl a naturiol yw'r darlun a roir yma o fywyd diflanedig Ceredigion wledig, mai profiad yr awdur yw deunydd y ddrama-gerdd.

Trafodwy y gerdd hon gan R.

Mae gan Gwyn Thomas gerdd drawiadol yn darlunio carcharor gwleidyddol yn cadw ei bwyll trwy ymgyfeillachu a chrocrotsien yn unigrwydd ei gell.

Yn y gerdd hon 'roedd Gwilym R. Tilsley yn clodfori'r moderneiddio a fu ar y pyllau, ond 'doedd dim awgrym ynddi fod y diwydiant glofaol ar fin wynebu cyfnod maith o newidiadau a phroblemau a fyddai'n arwain yn y pen draw at dranc y diwydiant.

Yn y flwyddyn hon hefyd yr ymddangosodd ei gerdd 'Y Tlawd Hwn' yn Y Llenor.

Ond ymddengys mai'r gerdd gynharaf sydd gennym i un o noddwyr y sir yw'r awdl farwnad a ganodd Casnodyn ei hun i Fadog Fychan o'r Goetref, yn Llangynwyd.

Llyfr ar gerdd dafod oedd hwn yn cynnwys talfyriad Cymraeg o ramadeg Lladin ysgolion yr Oesoedd Canol - y dwned, fel y gelwid ef gan y beirdd Cymraeg.

Beth bynnag, yn ôl a gofiaf, pan fu rhaid iddo ddangos y 'cerdyn' hollbwysig yn y diwedd, fe ddywedwyd yn garedig wrtho fod Pantycabal wedi bod yn gyfan gwbl yn yr iawn, er ychydig yn ddihiwmor o bosib, a'i fod ef, Waldo, wedi troseddu wrth beidio â dangos y cerdyn, ond y câi ef ei esgusodi'n llwyr pe bai ef yn sgrifennu ychydig o'r hanes ar gân i'r Pembrokeshire Police Gazette; ac yno, onid wyf yn camgymryd, yr ymddangosodd y gerdd am y tro cyntaf.

Canodd y Nant i ofyn gŵn gan ryw Wiliam Abad, beth bynnag, a chan fod cyfeiriad at Gorntwn yn un arall o gerddi'r bardd, dyma ateg o blaid cymryd ein bod wedi cysylltu'r gerdd ofyn a'r gwrthrych iawn.

sy'n sail i ddrama gerdd yr Ei~te~dfod Genedlaethol eleni ond ei b(ld yn lI¨Iwer mwy egr ac amrwd.

Wrth inni ddarllen y gerdd gallwn ddychmygu'r llys hwn.

Yn y gerdd 'Pentref ' mae'n poeni am ddylanwad y dechnoleg newydd, technoleg newydd sy'n ail-greu'r byd ar lun pentref byd-eang.

Y fwyaf o gerddi TH P-W gennyf i yw'r un a deitlir 'Dwy Gerdd'.

Crisialwyd yr holl gyffro anniddig hwn drwy'r byd yn y gerdd ' I'r Anniddig', un o gerddi'r dilyniant a enillodd y Goron i Dafydd Rowlands yn Eisteddfod Genedlaethol Y Fflint ym mlwyddyn yr Arwisgo.

Yn ei cherdd Cusan Hances, sy'n un o ddwy gerdd o deyrnged i'r diweddar RS Thomas, mae Menna Elfyn yn pwysleisio'r gred mai pontio ieithoedd - ac felly pobloedd - mae cyfieithu ac nid difetha'r farddoniaeth wreiddiol.

Ysbrydolwyd y gerdd hon gan genedlaetholdeb hefyd, yn union fel yn achos awdl y Gadair, ond cenedlaethodeb y bêl yn hytrach na chenedlaetholdeb y bleidlais oedd thema'r bryddest fuddugol.

Wedi mynd yn ôl i Loegr sylweddolodd mai diffyg adnabod ei gilydd oedd rhyngddo ef ac S.; cynhesodd ato; a dyma'r pryd y sgrifennodd y gerdd 'Adnabod'.

Yn y Rhos Herald y gwelais farddoniaeth I. D. Hooson gyntaf, ei Gerdd Goffa i Mattie Price, merch Mr a Mrs D L Price.

Cerdd arall a berthynai i'r Mudiad Rhamantaidd oedd hon, ond un o gerdd gwannaf y mudiad ydoedd.