Ymwelodd â'i bapurach pwysig â Gilfach-yr-haidd a Gwybedog, â Brynmeheryn a Ffosywhyaid, â Llawr-y-dolau ac â Ffynnon Dafydd Bevan.

Roberts, Ty'n y Gilfach.

Mae cofnod ar gael sydd yn tystio i ffyddlondeb arbennig Hugh Evans, Ty'n y Gilfach, yn y capel hwn, pan nad oedd neb ond ef am gyfnod i gyflawni swydd blaenor.

Tua'r Nadolig, gan nodi'n fanwl y dydd o'r mis, wedi iddi nosi ac i'r sêr ddod i'r golwg, aeth i weirglodd Ty'n y Gilfach, gan ddwyn polyn gydag ef, a gosododd y polyn mewn llinell unionsyth â simnai y tŷ a rhyw seren sefydlog yn y gogledd.

Mae'n debygol mai Robert Jones, Tan y Bwlch; Hugh Evans, Tŷ'n y Gilfach; William Hughes, Tŷ'n Pant a John Hughes, Y Felin; a weithredai fel blaenoriaid ar y pryd, ac fe etholwyd David Pritchard, Hafodymaidd, yn ychwanegol atynt yn yr un flwyddyn ag y codwyd y Capel.

Gwelent ef yn codi ei fraich dde ac yn rhoi ei law ym mhen uchaf y gilfach tra y daliai'r dorts yn ei law chwith.

Nid yw'n tiriogaeth ni yn Y Gilfach yn denu'r gog yn gynnar.

Damweiniodd i Dr Parry, Y Bala, ddod i bregethu i Gefn Brith, ac yn Nhy'n y Gilfach y byddai pregethwyr arfer â lletya.

Rwy'n cofio pwyllgorau'r eisteddfod gyda'r hen Evans Gilfach- yr-haidd.

Yna camodd ymlaen a fflachio'r golau ar y gilfach agosaf ato yn y mur.

Dewiswyd John Jones, Perthillwydion; Cadwaladr Evan Roberts, Ty'n y Gilfach, a Thomas Owen Jones, Aelwyd Brys.

Ddeng mlynedd yn ddiweddarach ysgogodd mynyddoedd Gilfach Goch ddarn arall o sgrifennu a barodd dipyn mwy o gyffro trwy'r byd nag a wnaeth Huw Menai: Yma, yn How Green was My Valley Richard Llewellyn, wele gynnig myth a allai gymryd lle admabyddiaeth uniongyrchol o draddodiad.

Yn sydyn ni fedrai ddod o hyd i gilfach y gallai roi ei ddwylo ynddi.

Etifeddodd tad ei fam Gilfach Ririd, Llanrwst.

Ac ymhen y flwyddyn i'r diwrnod yr oedd wedi amgylchynu tŷ Ty'n y Gilfach hefo'r polyn, a dod yn ôl i'r weirglodd, yn union i'r fan lle y dechreuodd ei gylch flwyddyn yn ôl.