Y ddau bennill allweddol, gennyf i, yw'r rhai hyn: Mae'n chwerthin eto'n aros ar y ffordd, A'n prudd-der eto 'nghadw ar y rhiw, Ac mae'n distawrwydd o'r naill du dan glo Yng nghoffrau creigiau Arfon heb na siw na miw.

Gohiria Tref hwy'n hyf er mwyn rhoi cyfle i'r gweithlu wagio'r sinema a chludir y madarch nas casglwyd i'w cuddio yn yr hen waith glo.

Ni châi diwydiannau ysgafn a glanach ddatblygu yma rhag ofn y denent ei gweithwyr oddi wrth y diwydiannau glo, dur, haearn, alcam ac ati.

Ar ôl gorffen dadlwytho aethant i Newcastle i lwytho glo ac yno ymddiswyddodd y Capten ond bu mor garedig â chymeradwyo'r Mêt i'r cwmni fel dyn da i gymryd ei le ac felly dyrchafwyd Mr Hughes yn Gapten yn fuan iawn ar ei yrfa gan afael yn y cyfle â'i ddwy law.

Aflonyddwch yn y maes glo oherwydd y dirwasgiad.

Maen' nhw'n deud imi fod arian da iawn i cael yn y Sywth yna." "Gobeithio 'wir, ond mae cimint yn cael i lladd yn y pyllau glo yna." "Mae digon o hynny yn y chwareli yma, petai hi'n mynd i hynny, a digon o bobol yn marw o'r diciâu." "Oes, digon gwir." "A dyna i chi siopau'r dre yna wedyn.

Mae'r wyneb yn edrych yn ddigon caled a farnish sgleiniog arno, mae yna ôl ambell grafiad ar y pren ac mae yna glo ar rai o'r drysau.

Mae gennyf ryw deimlad fod y sawl a oedd am droi ei gefn ar galedwaith y pwll glo a chlawstroffobia'r ffas yn y cyfnod gorthrymus yma yn hanes y glofeydd yn mynd naill ai i'r weinidogaeth neu'n mynd yn dramp.

Pe deuai gwybodaeth am ddamwain mewn pwll glo, dyweder, mor ddiweddar â phump o'r gloch y prynhawn, fe âi'r tîm newyddion ati ar amrant i ganfod peth o gefndir y lofa, yn ogystal ag anfon uned ffilmio allan ar unwaith.

Rhannai Thomas Jones ei amser rhwng ei dyddyn yn ardal Ffair Rhos a'r pwll glo yn y 'Sowth' lle y treuliau gyfran o'r flwyddyn.

Roedd amheuon, fel y dywed yr hen air, 'nid oes ond un sicrwydd', ac mae'r graig honno'n llawer cadarnach na'r haenau y gorwedd y glo yn eu mysg.

Ffrainc, Gorllewin Yr Almaen, Yr Eidal a gwledydd Benelwcs yn arwyddo cytundeb i ffurfio'r Gymuned Glo a Dur Ewropeaidd.

Roedd pawb wedi'u gwisgo mewn siaced brown a'r rheiny'n botymu'n glo\s at y gwddf, a throwsusau brown gyda lastig yn cau'n dynn am eu fferau.

Ond, fe all globwll hefyd olygu "pwll glo% yn yr ystyr cyffredin wrth gwrs ac anodd iawn fyddai ceisio dyfalu beth yn union yw ystyr yr enw Globyllau yn Aberteleri a Sain Ffagan.

Awdl a luniwyd ychydig cyn i'r gweithfeydd glo ddechrau cau fesul un.

Yma, mewn man gwag yn cynnwys fflagiau siâp hecsagon, taenwyd hen ryg Twrcaidd coch ar lawr ac ar y ryg roedd cadair olwyn, ac yn y gadair olwyn roedd gŵr oedrannus, yn amlwg yn darfod, yn ein gwylio ni'n dod gyda llygaid du y diffoddwyd yr holl dân ynddynt ers amser maith, ond a gynhwysai o hyd uniongyrchedd glo-ddu y llygaid yn y darlun a grogai uwchben y silff ben tân yn y cyntedd.

Darganfuwyd gwaddodion helaeth o olew, nwy a glo dan y môr; gellir cloddio mwynau gwerthfawr megis gro, tun, manganis, copr a hyd yn oed ddiamwntau o'r môr.

Dyna drist fod arwydd o gymdogaeth glo\s yn rhywbeth i synnu a rhyfeddu ato yma.

Heddiw mewn llawer ardal gwelir adeilad mawr ar agor i gynulliad bychan ar y Sul ac yna ar glo am weddill yr wythnos.

Hyd yn oed heddiw, gyda'r diwydiant glo Cymreig wedi ei ladd, dywed Hywel Teifi nad yw hyd yn oed yn awr yn rhy hwyr i wneud iawn am y diffyg hwn yng ngorffennol ein llenyddiaeth.

Nid oedd yn flwydd oed pan gollodd ei dad ynghyd â'i ddau frawd hynaf yn y dinistr a fu pan dorrodd dŵr i mewn i waith glo Argoed.

Y mae rhannau helaeth o'r wlad heb na thrydan na dwr tap o hyd; ar wahân i'r aelwydydd cefnog, mae'r gweddill yn defnyddio glo i goginio, mangl wrth wneud y golch, a'r ciosg ar fin y ffordd os am wneud galwad ffôn.

Heb sôn am olchi llestri a nôl y glo a gwneud tân.

Caniatáu gweithio ar waith glo brig mwyaf Ewrop ar ffarm Selar, Glyn-nedd.

Fel yn achos pobloedd o bob rhan o Ewrop, bu America yn dynfa anodd ei gwrthsefyll i'r Cymry yn ystod y rhan gyntaf o'r bedwaredd ganrif ar bymtheg, yn enwedig yn sgil datblygiad y diwydiannau dur a glo, a chwareli llechi ym Mhensylfania.

Ni welais i erioed gyfeiriad at gloddio am lo yn yr ardal a, hyd y gwn, nid oes yna unrhyw dystiolaeth fod glo i'w gael dan y ddaear neu ar y brig yno.

Symudodd gweithwyr eraill, megis gyrwyr tram a choedwyr yn y diwydiant glo, i gefnogi'r docwyr a'r morwyr.

Erbyn Tachwedd 'roedd y Bwrdd Glo yn honni fod 55 o'r 174 o byllau yn gweithio, a phenderfynodd glowyr Gogledd Cymru ddod â'r streic i ben.

Gwnaeth stafell dywyll iddo'i hun yn y seler y tŷ lle y cedwid y glo ac y gwneid cwlm i'r roi ar y tan.

Cynnyrch glo yn cyrraedd uchafswm yn y De o 56.8 miliwn tunnell gan 233,000 o lowyr mewn 620 o lofeydd.

Un bore Gwener fe welwyd Jim yn crymu o dan bwysau cant o lo ar ei ffordd i gwt glo Ty'r Ysgol yn ystod arddangosiad celfydd i ni'r plant gan y prifathro o grefft taflu lasso.Bu'r demtasiwn yn ormod i'r gwr o Batagonia.

Gwerthodd hefyd y tai a feddiannodd megis Pembrey House, Gwesty'r Ashburnham, tafarndy'r Ship Aground a gwiath glo Cwm Capel gan wneud elw da bob tro.

Agor gwaith glo brig Betws, Rhydaman.

'Mae yna berthynas glo/ s yn datblygu rhwng y nyrsys a'r plant bach hyn.

A phwyso ar ei gilydd fyddai llawer o'r tai yno, am fod yr hen weithfeydd glo wedi tanseilio cynifer o adeiladau.

Dyma fo'n dweud wrthyn ni wedyn, pan oedd o'n blentyn, fod gan ei dad o dŷ ar Topsham Road a bod yna un stafell yn y tŷ a bwgan ynddi, ac y byddai ei dad yn ei chadw dan glo bob amser.

Ac y mae miloedd ar filoedd o weithwyr dur a glo a neilon a'r crefftau newydd o bob math na wyddan' nhw ddim bellach hyd yn oed fod yr iaith.

Ac meddai a'i wyneb mor glo\s at fy nhrwyn nes fy mod yn teimlo dafnau ei boer ar fy mochau.

Mae ceir wedi'u gwahardd o'r canol erbyn hyn gan adfer rhywfaint o awyrgylch canol oesol y dre farchnad - cyn teyrnasiad y brenin glo a dyfodiad diwydiannau alcam, olew a dur i waelod Cwm Nedd.

Pan ail agorwyd gwaith y Gwscwm adeg y Rhyfel Byd Cyntaf fe gefais i'r cyfle i fynd drwy'r hen waith draw hyd waelod y pwll a gweld mai'r Pillar & Stall oedd y dull o weithio'r glo ganddynt ac i edmygu'n fawr y grefftwaith ar y pwll oedd tua chan troedfedd o ddyfnder a deg troedfedd ar draws.

Gwelir hen adeiliadau, simneiau, a thomennydd gwastraff yn gysylltiedig â'r gweithfeydd glo a haearn a'r chwareli ym mhobman ar hyd a lled y wlad; ond, yn amlach na pheidio, mae'r hen longau hwyliau wedi pydru ers blynyddoedd yn y dŵ'r hallt, neu wedi cael eu dinistrio neu eu symud er mwyn gwneud lle mewn porthladdoedd.

Ceir enghreifftiau o drychfilod parasitoed mewn nifer o wahanol urddau'r Insecta - y chwilod clust (Dermaptera), y glo%ynnod a'r gwyfynod (Lepidoptera), y clêr (Diptera) a'r chwilod (Coleoptera).

Y pwll glo oedd ei fywyd.

Terfysg yn Rhydaman yn ystod streic gweithwyr glo-brig.

Gellir cymharu'r ffyniant yn y diwydiant llongau yng Ngogledd Cymru yn ystod y ddeunawfed a'r bedwaredd ganrif ar bymtheg â'r twf yn y diwydiannau glo, haearn a dur yn Ne Cymru.

Iddyn nhw, ffordd o ddial ar droseddwyr yw eu carcharu a'u cadw dan glo lle na allant amharu ar weddill cymdeithas.

Erbyn hyn aeth yn agos i ddau gan mlynedd heibio oddiar i þr bonheddig o'r enw George Bowser ddod i lawr o Lundain i ardal Penbre, yn yr hen Sir Gâr, gyda'r bwriad o gychwyn y diwydiant glo yno.

Yng nghwmni ei ewythr Owen yr aeth Watcyn Wyn i'r pwll glo i ennill ei damaid am y tro cyntaf, ac yntau'n grwt wyth mlwydd oed.

daw yr hen lwynog lwynog davies i mewn yn glo yn lle tony copsey, tra bo mark mark ar y flaenasgell yn lle lyn jones.

I mi yn yr oed hwnnw ac yn byw ger afonig na ellid gweld ei gwaelod oherwydd y llwch glo ynddi, yr oedd pegi yn un o'r menywod ffolaf a fu.

Rowland Hughes a oedd yn ingol ymwybodol o broblemau cymdeithasol yn ar ardaloedd y chwareli a'r gweithfeydd glo.

Deuddeg gwaith glo yn cau yn Ne Cymru.

Yn yr oesoedd canol gallai glo olygu "coal" neu "golosg, charcoal" yn Gymraeg.

Yna, wrth egluro pam y mae'n cyfyngu ei sylwadau i faes glo y de ac heb drafod y diwydiant yn y gogledd, dywed mai un rheswm am hynny yw fod gan lowyr y gogledd ddau "ladmerydd" yn y ddau frawd T.

Yr oedd Phil yn tynnu at ei hanner cant oed bryd hynny, ac er iddo gael gwaith mewn pwll glo am y deunaw mlynedd nesaf, fel gweithiwr tun y cofiaf fi ef.

Erbyn 1911 yr oedd llawer rhagor na hanner poblogaeth Gymraeg Cymru yn ardaloedd y glo, 'wantoning in plenty' chwedl Lingen, a dyna sut y llwyddodd Gwyddoniadur Thomas Gee a'r cyhoeddi helaeth Cymraeg.

Mewn gwirionedd, yr hyn wnaeth e oedd dangos effaith cyfalafiaeth - cydymdeimlo'n llwyr â'r glowr yr oedd e." Roedd y darlun yn Cwmglo yn un cwbl gywir yn ôl un o ffrindiau Kitchener Davies o'r Rhondda, y nofelydd a'r bardd Rhydwen Williams, un o'r ychydig prin sydd wedi sgrifennu'n blaen am fywyd y cymoedd glo.

Cau glofa Penallta, y gwaith glo olaf yng Nghwm Rhymni.

Cwm-y-glo Pentref bychan rhwng Llanrug a Llanberis yn Arfon yw Cwm-y-glo.

Bron i 200 mlynedd o weithio glo yn Y Rhondda yn dod i ben pan godwyd y glo olaf yn y Maerdy.

'Y gweld cyntaf' a ddaeth iddo, fel yr esboniodd mewn llythyr at Mary Lewis, a oedd yn gyfrifol am y cynhyrchiad, oedd, 'nad oes ddianc rhag enbydrwydd arswydus economeg y gors.' Dyma sail yr athroniaeth feirniadol a fynegwyd yng Nghwm Glo: 'Gweld cefn gwlad yn dihoeni a wneuthum,' meddai ac o ganlyniad meithrin ymwybyddiaeth o'r graddau y dylanwedir ar fywyd yr unigolyn gan amgylchiadau sydd y tu hwnt i'w reolaeth ef.

Mae'n siwr na fynnai iddynt fyned i'r gwaith glo i golli eu bywydau fel eu tad a'u brodyr, ac nid yw'n debyg y byddai gwaith fferm wedi apelio atynt fel plant tref, hyd yn oed pe na bai ganddi hi wrthwynebiad Mari Lewis i'w phlant fynd yn weision ffermydd: fe gofiwch na welodd honno yn ei bywyd bobl mor ddi-fynd 'a'r gweision ffarmwrs yma', na phobl a llai o'r dyn ynddynt.

Os yw gor- gynnyrch yn y diwydiant glo neu'r diwydiant dur yn ddrwg i'r economi beth am orgynhyrchu a gor-gynnyrch yn y diwydiant amaethyddol?

Roedd gan y swyddog fwstas twt, du, imperialaidd, llygaid du, poeth a chaled fel y glo, a golwg cyffredinol dyn y byddai'n talu i gyd-dynnu ag o.

Penodi Ian MacGregor yn bennaeth y Bwrdd Glo.

Wrth symud y trên o'r orsaf, hawliai rhai pobl wedyn roedd yr awdurdodau wedi torri cytundeb â'r pwyllgor Taflwyd y dyn tân i'r ddaear tra crynai'r gyrrwr yng nghornel y cerbyd tanwydd o dan gawod o dalpau glo, gan waedu o'i ben.

Yn sownd, co bach, dan glo.

Mwyngloddio glo yn dod i ben yn Sir Benfro gyda chau glofa Wood Level yn Saundersfoot.

Oherwydd mae'r ddelwedd hon yn siard cyfrolau am gyflwr presennol un o hen gymunedau'r glo drannoeth dyddiau llewyrch un o'r diwydiannau trymion cynhaliol.

Yn ystod y ddeunawfed a'r bedwaredd ganrif ar bymtheg cafwyd cyffro mawr ym maes glo de Cymru gyda llawer o wŷr amlwg yn egni%ol mewn gwahanol fannau.

Yma hefyd y crewyd sain unigryw Corau'r Rhos, y lle yn ysgwyd dan gyfaredd lleisiau coliars, yn carthu llwch a thywyllwch y pwll glo o'u heneidiau.

Daw'r gair Cymraeg glo o wreiddyn Celtaidd sydd yn golygu "disgleirio% ac efallai mai "Marworyn byw% oedd ystyr gwreiddiol y gair.

Faint o werin Cymru sydd erbyn heddiw, wedi naw mis o streic gan yr 'arwyr' hyn yn eu gweld fel 'Arwyr glew erwau'r glo'?

Roedd Jim yn wyneb cyfarwydd gyda'i bartner, Wil yn gwerthu glo oddiar lori o gwmpas yr ardal.

Os mai du oedd iard yr ysgol, glas oedd yr awyr o gwmpas, a byddai angen llond tram o 'bleeps' i hyd yn oed ymdrechu cyfleu adwaith y gwerthwr glo i'r rhaffo disymwyth.

"Dan ddaear yn y pwll glo, roedd pob math o fryntni," meddai.

"Droeon wrth feddwl am faes glo'r De ac am lowyr yr wyf wedi eu hadnabod, 'rwyf wedi cael fy hun yn holi cwestiynau am eu lle yn llên y Gymraeg gan ddod yn anfodlon i'r casgliad nad oes iddynt mewn gwirionedd, fawr o le o gwbwl am nad yw'n llenyddiaeth yn siarad cyfaniaith eu profiad," meddai.

Roedd Twm Dafis yn un o'i gang yr adeg honno, ae mi fu yntau dan glo hefyd am ei waith yn eynorthwyo Eds.

Doedd disgynyddion y bobl oedd wedi helpu'r Romans erstalwm i godi caerau, ac oedd yn gweithio'n galed yn codi glo ac ati, ddim yn lecio'r sect newydd yma ryw lawer iawn ond does yna ddim pylla glo ar ol rwan felly mae'r hogia hynny wrthi'n troi at y sect newydd o'r diwedd.

Daeth ei atgasedd ato eto i'w waed, ac ymwrolodd wrth feddwl am y pwll glo.

Mae yr un mor abswrd â dweud wrth ddyn glo ei fod yn cario sachaid o blu ac nid sachaid o lo.

Son roeddwn i am Jones Pat a Jim y Glo.

Enwau ar yr haenau o lo sy'n britho'r ardal ydynt, wrth gwrs, ac er bod y mwyafrif llethol o lofeydd y gymdogaeth bellach wedi cau, y mae enwau'r gwythiennau glo yn dal ar dafod leferydd glowyr y fro.

Erbyn diwedd y ganrif mae'r diwydiant glo wedi diflannu i bob pwrpas, mae'r gweithfeydd dur mawr yn Shotton, Glyn Ebwy a Chaerdydd wedi cau, ac mae nifer y rhai sy'n gweithio mewn amaethyddiaeth wedi haneru.

Wrth archwilio fel hyn natur euogrwydd unigolion, mae'r awdur hefyd yn dweud llawer, yn anuniongyrchol, am berthynas yr Almaen â darn tywyll o'i hanes y bu'n well ganddi'n aml ei gadw dan glo.

Mae gan Blair amser eto i adfer ei boblogrwydd ond bydd yn rhaid i Hague feddwl am strategaeth newydd wedi i'r etholwyr anwybyddu ei alwad i roi ffoaduriaid dan glo a saethu lladron.

Dyma Jim ar ei hyd ar y llawr, y rhaff yn cordeddu o gwmpas ei gorff a'r glo'n glachdar ar hyd yr iard.

Cau pyllau glo yn Ne Cymru.

Er enghraifft, taflu darn o lo i mewn i siop sy'n agor am y tro syntaf - y glo yn cynrychioli rhinweddau'r Fam Ddaear.

Yr adeg hon hefyd dechreuodd Gaunt ar y gwaith o suddo pwll wrth ochr y ffordd fawr i fynd at wythi%en y Gwscwm a chodi clawdd tua deg troedfedd o uchder a deunaw troedfedd o led, ar y gwaelod, i gario'r glo yn haws i'r harbwr.

Bellach rhaid i awduron Cymru ailddarganfod ac ail-greu cyfnod arwrol y diwydiant glo cyn y cloddir llenyddiaeth o bwys ohono.

Yn ystod y ddeunawfed a'r bedwaredd ganrif ar bymtheg cafwyd cyffro mawr ym maes glo de Cymru gyda llawer o wþr amlwg yn egni%ol mewn gwahanol fannau.

Ple ydoedd dros drefnu teyrnas mewn ffordd na wadai i bobol eu hawl i weithio er cynnal corff ac enaid ac na ddibrisiai mohonynt yn eu golwg eu hunain," meddai Arwr Glew Erwau'r Glo.

Tra pery drysau'r Stiwt dan glo nid oes fawr o obaith y digwydd hyn.

Sþn fflamau tân glo yn llempian ac yn chwythu, aroglau lamp baraffin newydd ei golau, grwndi'r gath ar y mat yn gefndir i ddigwyddiadau amrywiol Nedw ac Wmffra.

Ychydig dros hanner canrif yn ddiweddarach aeth Mr D J Williams Yn Chwech ar Hugain Oed i'r pyllau glo yng Nghwm Rhondda.

Winston Churchill oedd cocyn hitio pawb wedi i streic y Cambrian ddarfod: 'Oedodd yn rhy hir cyn danfon y milwyr i fewn', meddai perchnogion y pyllau glo; 'buasai'n well iddo ddefnyddio'r fyddin ar bob adeg, yn hytrach na'r heddlu', honnodd ASau Torlaidd a Rhyddfrydwyr asgell-dde.

Ond am wleidyddiaeth gyfoes dywedodd Lingen mai Saeson o Loegr a ddygai bob cyffro gwleidyddol i'r meysydd glo Cymreig, a dyna ragweld y Seisnigo ar y mudiad Llafur a oedd i ddwyn Keir Hardie o Glasgow i fod yn arweinydd y Cymry.

Gan nad oedd yn flwydd oed pan foddwyd ei dad yng ngwaith glo Argoed, ei fam fu'r prif ddylanwad ar Ddaniel Owen.

Byddai'r ffordd dramiau hon yn mynd â'r glo draw hyd dir Penllwyn ac yna gadewid y tramiau i lawr i'r gwastadedd gan ddefnyddio'r Main & Tail, ac yna'r dair milltir i lawr at afon Gwendraeth.