Yr ochr arall i'r lon i giat y Pandy mae fferm Glanrafon, ac ychydig i fyny oedd y Bull Inn, a gedwid gan John Thomas, a pherthynai y dafarn yr amser honno i Mr Lambert, gwr bonheddig oedd yn byw yn Tanygraig, Traeth Coch, ac mae gennyf gof amdano yn dod i'w oed yn un ar hugain, yn cael ei dynnu mewn cerbyd gan ddynion ifanc, ac rwy'n cofio bod pont o flodau ger y Pantom Arms.

Profiad a seriwyd ar gof y siopwr ifanc.

Byddai'r gof druan i mewn ac allan o'r efail yn gyson i ffitio'r pedolau, ac yn y diwedd eu hoelio ar y carn.

Gwaith llaw y crochenydd cyfoes a welir yn Efail y Gof lle gynt y lluniwyd pedol.

Holl ddigwyddiadau'r noson cynt; breuddwyd llygad Duw, ei chynnwrf gyda'i thad, ymdrech y gof i ymgrogi a nawr eto llais bach Robin a llythyr Hannah.

Yr unig waith lleol arall yn ystod yr amser hwn oedd crefflau traddodiadol y cylch, sef gwaith y gof, y melinydd, y pobydd, y crydd ac, wrth gwrs, y siopwr, oherwydd bu saith siop yn Llanaelhaearn ar un adeg.

Mae gennyf gof fel y byddai mam a finna yn galw yno lawer i nos Sadwrn i gael torth fawr, a chael paned o de ar y bwrdd bach crwn, a byddai y Beibl ganddi ar y silff pen tan, ac yn hongian byddai Almanac Robert Roberts Caergybi, a llyfr cyhoeddiadau y Methodistiaid Calfinaidd (roedd hi yn ofalus iawn o'r achos).

Yna elai'r gof ati i dorri hyd yr haearn i ateb yr olwyn.

Byddai'n siŵr o fod o'i gof yn meddwl am y tri ohonynt ar siwrnai mor bell hebddo fo.

Ond buont yn ein tŷ ni ryw dro, a gadawsant rywbeth ar eu hôl, ac y mae darllen yr hyn a sgrifenasant yn eu dwyn i gof - pwy, sut, o ba le, yr oeddynt, ac yn sgîl hynny lu o bethau eraill.

Does gen i fawr o gof am wraig na phlant yr Hafod ond rwyf yn cofio'r gþr yn dda iawn.

Gof oedd y tad a bu ef un tro yn wynebu Tŷ'r Cyffredin gyda chwyn yn erbyn y Truck Act.

Mae'n dal i allu dyfynnu Shakespeare ar ei gof.

Ond y neges bwysicaf i'r cadwriaethwyr oedd bod yn rhaid i ddoethineb a phrofiad yr oesoedd gael cyfle i ymdreiddio i gof yr hil o'r naill genhedlaeth i'r llall.

Pleser i'r gof hefyd ddydd y tynnu oedd fod popeth a wnaeth yn gweithio er daioni.

Ond mi ydw i'n cofio'r lle'n berffaith rþan, o g-gof yr hogyn wnes i fwydo arno fo 'chydig yn ol: roedd o wedi bod yno g-gyda'i rieni.

Byddai tarddu Arthur o Artorius yn rheolaidd yn ieithegol, ond os dyna ffurf wreiddiol ei enw ni chadwyd unrhyw gof am hynny.

Wrth ochr y Sukiennice y mae dau dþr enfawr yr Eglwys Gadeiriol (y mae gennyf gof da o fynychu cyngherddau yn yr eglwys hon gyda'r eira'n blastar y tu allan ac ymhell dros ddwy fil o bobl y tu mewn yn gwrando ar Mozart neu Verdi fel petaent mewn yn gwrando ar Mozart neu Verdi fel petaent mewn gwasanaeth crefyddol).

Yr oedd amryw o adeiladau'r gofaint yn rhy gyfyng i gael ceffylau dan do i'w pedoli, a gallai'r gof felly fod i mewn ac allan yn barhaus, bydded y tywydd y peth y bo.

Gadawodd y rhain gof am sefyll yn nannedd y sefydliad ar gost addoli mewn ogofeydd o olwg ysbi%wyr y Llywodraeth, ar gost carchar yn achos Vavasor Powell ac eraill, ac ar gost ei fywyd i John Penry.

Mae'r cyfrifaduron iMac DV yn cynnig 64MB o RAM, 10GB o gof ar y ddisg galed, a phrosesydd o 400MHz.

Ie, cyfyng oedd adeiladau'r gof a'r ffenestri ar ben hynny mor gyfyng yn ogystal.

Un noswaith cytunodd y merched i ganu a dawnsio i ddiddanu dynion y ddwy garfan, ac El Hadad yn eu plith, er mwyn dathlu cytundeb ynglŷn â thâl am ddŵr y ffynnon ac am waith y gobeithient ei gael o ddwylo'r gof.

Yn y dyddiau hynny unwaith bob chwarter y byddai'r gof yn danfon ei filiau allan, ac ambell dro byddai bil y gof bron 'hyd braich'.

Daeth yn enwog ymhlith llwythau eraill a thrwy Cyrenaica bwygilydd cyrchid at y gof newydd a rhyfedd hwn, a thelid yn dda am ei waith.

'a byddai pregethau lu ar ei gof yn cael eu gweu yn sgwrs ddiddorol, tra byddai nhad yn porthi yma ac acw fel bo cyfle, a chario ymlaen â'r gwaith yr un pryd.

Nid oes le i gredu i'r un gof wneud ffortiwn ariannol, ond cafodd y rhan fwyaf ohonynt fwynhad yn eu gwaith drwy wasanaethu'r gymdeithas wledig yn ufudd ar bob adeg.

Nodyn chwerw-drist a glywir yn y geiriau, a daw i gof linellau clo cerdd arall gan R.

Dygwyd i gof ambell gelwydd.

Dwg i gof yn un peth amheuon Gruffydd am agwedd dybiedig ddilornus Lewis at yr Eisteddfod fel dim namyn 'gwyl y bobl.' Dengys hefyd fel y syniai Gruffydd am y gwahaniaeth barn o'r cychwyn fel dadl foesol yn ogystal a dadl esthetig, fel ymladdfa gwerthoedd.

Os gallwn dderbyn ei air, o'i gof y cyfansoddodd ei bregeth brint, wrth gasglu ynghyd ei feddyliau 'sathredig', chwedl yntau.

Mae gennyf rhyw frith gof fod Tom Parry, arweinydd Clwb Caernarfon, yn gweithredu fel trefnydd rhan amser ar y pryd.

Naturiol iddyn nhw yw ymgynghori â'r dyn hysbys pan fydd hwnnw, mewn defod sy'n gymhleth gan gof y llwyth, yn torri wyau er mwyn dadlennu'r dyfodol.

Mewn aml i bentref yr oedd gefail y gof a gweithdy'r saer bron yn ymyl ei gilydd, a chyda'r gwaith o ganto'r olwynion fe weithient law yn llaw.

Enghraifft o hyn oedd efail gof Abermagwr, lle y gweithiai'r gof y tu mewn i'r adeilad.

Wedi darfod tyllu, byddai'r tyllwr yn mynd â'i ebillion oedd wedi colli min erbyn hyn i'r efail i'w hogi, felly gwelwch fod angen gof yn y chwarel, a llawer yw'r helynt sydd wedi bod yn yr efail rhwng y gof a'r gweithwyr, fel y cawn sôn ymhellach ymlaen.

A'r diwrnod gwaith ar ben, a'r gof, yn ŵr lluddedig, wedi rhoi o'r neilltu ei ffedog ledr, eto, 'roedd un gorchwyl yn ei aros, sef rhoi i lawr yn ei lyfr cownt fanylion am bopeth a wnaeth i'w gwsmeriaid yn ystod y dydd.

Parchus gof am y cartre hwn ar y llechwedd wrth droed y mynydd o fewn ychydig o fewn ychydig o filldiroedd i Chile.

Diddorol fyddai enwi ychydig o'r rhai mwyaf adnabyddus, megis Dafydd Cwm-garw, Siôn Cwm-garw, William Pistyll- llwyd, Dafydd Cae-glas, Hezekiah Cwm-garw, Siôn Cwm-teg, Pegi o'r Ffarmers, Nansen Pantycelyn, Watkin y Croffte, Dafydd Glynbeudy, Daniel o'r Bryn, William Penygraig, Angharad Azariah, Rachel William y gof, a llawer eraill ar hyd y cymdogaethau cyfagos.

Byddai'r saer coed a'r gof yn rhannol gyfrifol am wneud olwyn, bydded olwyn gert neu olwyn i ferfa.

Yr oedd yn Sarah Owen, meddai ef, 'ryw ddefnydd anghyffredin', nid yn unig yn gorfforol - cerddodd bedair milltir a deugain un diwrnod gwresog gan gario plentyn ar ei braich y rhan fwyaf o'r ffordd - eithr hefyd yn feddyliol, oblegid er ei bod yn anllythrennog, yr oedd ganddi gof cryf a chariai lawer o lenyddiaeth arno.

Daeth i gof Mali yr achlysur pan welodd Dilys yn dda i ganmol siwt goch a wisgai Mali gan ddweud ei bod yn rhoi lliw iddi; amheuai Mali mai awgrym oedd hynny fod ei chroen yn ddiliw heb gymorth y siwt.

Mae efail y gof yn ddifywyd ac er i ti guro'r drws am gryn amser does neb yn ateb.

Fe ddaliai un ben y tâp ar fan arbennig ar yr olwyn rhag symud tra yr âi'r gof oddi amgylch a thrwy wneud hynny 'roedd yn fwy ffyddiog fod y mesur yn iawn, er ei fod wedi cael y mesurau gan y saer coed.

Eglurodd y dieithryn fod y cwmni oedd newydd gyrraedd yn barod i dalu am gyflenwad bychan o ddŵr, ac y talent yn hael am wasanaeth eu gof enwog.

Gallu dwyn ar gof ran helaeth erbyn heno.

Mae gan rai y math o gof sy'n medru trysori pethau fel hyn.

Parhaodd ei feddwl a'i gof yn iraidd hyd y diwedd, a daliodd i daro'i deipiadur bach â'i fysedd diwyd, gan lunio ambell englyn a chân, neu bwt o lythyr cynnes i'w ffrindiau.

Ar ôl gorffen gwneud y bwl byddai'r gof yn gosod dau gylch haearn amdano yntau.

Mae gennyf gof byw iawn o hyd o'r pwyllgor hwnnw er fod bron ddeugain mlynedd wedi mynd heibio erbyn hyn.

Pwysleisia yn yr adroddiad hwn gyflwr y galon - mwy ei thwyll na dim, ac yn ddrwg ddiobaith fel y clywn oddi wrth Edward Matthews a Roger Edwards dro ar ôl tro.' Ceir yn y fan hon beth o gomedi orau Hiraethog, gyda'r hen ŵr yn gwrthdaro â Siôn y Gof.

Pan fyddai gan y gof egwyl ym misoedd yr haf, a'r ffermwyr yn brysur gyda'r cynhaeaf, byddai yntau yn 'troi pedolau', rhai ugeiniau o barau o wahanol faint, a gwelid hwy yn rhesi yn hongian yn yr efail.

Mae'r 'gweithdy saer' yn segur ers blynyddoedd lawer, a'r efail gof a oedd yn ymyl, hithau hefyd wedi cau.

Yn wahanol i aelodau seneddol yr wythdegau edrychai Hyde yn ôl i gof y genedl, i'w hen wareiddiad Gwyddelig a'i iaith, a'i len a'i hanes, a chredai y gellid eu troi'n wrthglawdd yn ebryn y diwylliant Seisneg oedd yn brysur Seisnigo Iwerddon.

Dygwyd i gof yn bennaf ymdrechion efengylwyr mawr fel William Wilberforce i ddileu caswasiaeth.

A phopeth yn barod, ni fyddai'r gof fawr o dro cyn gorffen ei waith o bedoli'r ceffyl.

ac 1Mb o gof, gan ddefnyddio MS DOS Editor (sy'n dod am ddim efo DOS - ddats how crap it is), pan oedd rhywun eisiau gwneud rhywbeth gwerth chweil ary cyfrifiadur arall.

Neu efallai mai rhyw briodas smart o'r hen ddyddiau a ddaw i gof, neu ryw garwriaeth lechwraidd, neu - mi fyddai'n werth ichi fod wedi clywed Mam wrthi !

Mae gennyf gof hefyd am fy Nhad yn mynd a ni i lawr at yr afon, wedi iddi dywyllu, i ddangos mordan inni, y golau ffosffor ar wyneb y dwr.

Mae gennyf frith gof am y Stiwt/y Meinars/Plas Mwynwyr, yn cael ei godi.

Y modd y cedwid Gwybodaeth ar gof yn yr hen amseroedd.

Mae gennyf gof am ddyn tal yn hoblian rhedeg am y promenâd, deifar un goes o'r enw Dolphin, ac achubwyd un llanc.

Yno y bu+m innau lawer tro yn cael blas ar sgwrs gyda'r gof a'r saer athronydd hwn, un a allai fod wedi esgyn i gadair athroniaeth mewn rhyw goleg neu gilydd pe bai amgylchiadau wedi caniata/ u hynny pan oedd yn ifanc.

Ni chlywais i'r un gof gwlad grynhoi llawer o gyfoeth, er ei fod, ar y cyfan, yn un o'r rhai a weithiai galetaf o bob dosbarth o weithwyr.

Mae gen i gof imi sgwennu un ohonyn nhw.

Os oes gennych chi ddiddordeb, PC 486SX 33 efo 8Mb o gof ydi Caradog.

Aethai drwy wythnos gyntaf yr arholiadau, ond gwyddai fod ei bapurau yn un gybolfa hurt ac nid oedd ganddo fawr o gof beth y bu'n ei ysgrifennu.

Yn Seasons cafwyd synau pedwar tymor olaf y Mileniwm ar gof a chadw, gyda'r gwrandawyr yn profi gwanwyn, haf, hydref a gaeaf olaf y ganrif drwy lygaid pum person gwahanol iawn.

Ond, chwarae teg iddo, 'roedd y gwr addfwyn hwn yn ddigon gostyngedig i addo y deuai'n ôl i wasanaeth y Genhadaeth, pe byddai'r cynllun i weithio'n annibynnol yn methu.' Ymhlith y gweithwyr a oedd yn amlwg yn Sylhet bryd hyn yr oedd Suresh, a oedd bellach yn gofalu am Sunamganj, Jogesh, a oedd yn efrydu ar gyfer ei BA yn y coleg yn Sylhet (bu'n ffyddlon iawn yn gofalu am yr eglwys Bengali yn nhref Silchar am flynyddoedd wedyn tan ddiwedd y rhyfel, pan ddaeth amhariad ar ei gof) a Subodh Dutta, a oedd ar y pryd yn athro yn yr ysgol yn Sylhet ac yn compounder yn y dispensari yno; daeth yr olaf yn un o golofnau'r eglwys ar y Gwastadedd ac yn 'bregethwr Cyrddau Mawr'.

Er hyn, yr oedd y dyneiddwyr yn sicr yn ymdeimlo â bygythiad, ac yn wyneb hynny, yr oedd angen pwysleisio fwyfwy ogoniannau'r iaith Gymraeg a'r traddodiad Brytanaidd, ynghyd, wrth gwrs, a lladd ar y rhai oedd yn bradychu'r gogoniannau hyn drwy eu 'gollwng dros gof', a defnyddio ymadrodd Gruffydd Robert.

Pan ddywed rhywun y geiriau "Llên Gwerin", fel arfer, fe aiff ein meddyliau i gyfeiriad ers talwm: daw i gof hen chwedlau, hen ddywediadau a hen gredoau, a teg yw dweud hefyd, yn nhyb y mwyafrif llethol o bobl, mai perthyn i'r gorffennol mae pethau llên gwerin hefyd, sef coblynod, tylwyth teg, cewri ac yn y blaen.

Gof oedd o cyn ymddeol, ac mae o'n un siort gynta hefo pethau mecanyddol.

Dywedodd ar sawl achlysur sut yr oedd cymeriadau byw ei blentyndod yn mynnu ail-fyw yn ei gof, fel y mynnai Gŵr Glangors-fach, ei ferched a'r cymeriadau eraill feddiannu ei ddychymyg.

P'run bynnag, daethom i orsaf Caer ac er nad oes gennyf lawer o gof amdani, mae'n rhaid ein bod wedi newid trên yno am Crewe.

Ymhen dwy filltir a hanner mynd heibio i Dy'n-pant, cartref Evan Jones yr hynafiaethydd a roddodd gymaint o hanes yr ardaloedd hyn ar gof a chadw (Ceir casgliad ardderchog o'i lawysgrifau yn Amgueddfa Werin Cymru).

Gan eu bod yn gorfod cerdded dros y mynydd yn ôl a blaen o'u gwaith, a'r efail mewn rhan is o'r chwarel, yn weddol agos i'm cartre', dyma nhw'n gofyn i mi fynd â'u hoffer di-fin nhw i lawr at y gof i'w hogi, a dod â'r rhai miniog i fyny'n ôl.

Yna, yng nghanol prysurdeb yn ddiweddarach, a sawl ceffyl yn disgwyl eu tro i'w pedoli o flaen yr efail, mor werthfawr i'r gof oedd fod y pedolau wedi eu troi yn barod.

Roedd wedi colli ei lyfr nodiadau ac yn anffodus doedd o ddim wedi dysgu'r rhesymau ar ei gof.

Yn eu plith roedd hyd yn oed lond blwch o sbringiau o wahanol faint a chyda hwy llwyddodd y gof i adnewyddu hen ynnau nad oedd wedi cael eu tanio ers deng mlynedd neu ragor.

Ar ôl gorffen fe roddai'r saer coed fesur amgylchedd yr olwyn i'r gof.

Rhaid fod ei frawd Dafydd o oedd yn hŷn nag ef o ryw ddeng mlynedd, yntau, wedi chwarae rhan bwysig yn ei addysg, yn enwedig gan fod pob tystiolaeth yn cytuno fod Dafydd yn naturiol dalentog, fod ganddo gof gafaelgar a dawn ymadrodd, a'i fod wedi darllen 'llawer yn Gymraeg a Saesneg ar hanesyddiaeth, barddoniaeth a ffug-chwedlau'.

Fe'i daliodd o flaen y gynulleidfa rhwng bys a bawd, a chyhoeddi, 'Ma' 'na ddigon yn y potal bach yma i lladd chi i gyd!' Er cywilydd imi, ni allaf ddwyn i gof beth oedd y meddyg yn ceisio'i brofi yn y bregeth honno, dim ond i'r ffiol fygythiol gadw pawb yn bur effro o hynny ymlaen.

Dyma hen gwpled sy'n cadw ar gof enwau rhai o'r lleoedd yng nghyffiniau'r ddau lyn:

'Roedd ffilm wedi rhoi rhyfel y Boeriaid ar gof a chadw ond 'roedd ar fin creu cofnod parhaol o un o erchyllterau mwyaf yr ugeinfed ganrif.

Wrth ei dwyn i gof wedi i mi roi yr Herald i lawr ceisiais gofio pwy oedd yr hogiau ar y traeth.

Gan fod y pedoli, er trymed y gwaith, yn un proffidiol, ymdrechai pob gof i ragori yn y grefft hon.

Mae'r cyfrifaduron i-Mac DV yn cynnig 64MB o RAM, 10GB o gof ar y ddisg galed, a phrosesydd o 400MHz.

Ar gorn ei enw da fel gof y cafodd Hadad gyfnodau byr o brofiadau rhywiol, gyda merched o'r tu allan i'r llwyth, wrth gwrs.

Sonnid amdano yn Arabeg glasurol llwyth y gof, ac mewn Berbereg hynafol a brodorol hyd eithafoedd y Sahara.

Cymeriad adnabyddus arall oedd Williarn Jonff y Gof, neu 'Wil Fach-wen' fel y'i gelwid.

Mae Cor Meibion y Rhos, Cor Meibion Ponciau yn dwyn i gof gampau Ben Evans, Edward Jones, John Owen Jones a John Glyn Williams.

'Roedd gan y gof ddarn o gast wedi ei lunio ar lun yr olwyn ac yn ei ganol wacter lle yr âi hanner bwlyn yr olwyn i lawr iddo, yna 'roedd yr olwyn yn aros yn gadarn arno wrth osod y cant haearn am yr olwyn.

Ac fel yr oeddwn yn cydyfed gydag eraiU mewn un ty tafarn, cynigiodd un o'r cwmpeini sofren i oferddyn a elwid Ifan y Gof, os aethai allan drwy y dref yn noeth; ond nacaodd hwnnw fynd.

Gollyngir dros gof yn llwyr fod ugain mlynedd o Ffasgi%aeth wedi esgor ar ddirywiad dychrynllyd yn yr Eidal - datblygiad hollol anochel.

Weithiau fe wnâi'r gof rimyn yn y bedol fel y byddai'r hoelen bedoli yn mynd o'r golwg yn y rhimyn Ar ôl ffitio'r pedolau, a hwythau yn barod,- fe roddai'r gof hwynt yn y gasgen ddŵr a oedd yn yr efail; fe'u gosodai hwynt ar ymyl y blwch pedoli, lle yr oedd yno yr hoelion yn barod mewn lle arbennig, y rhasp a'r morthwyl pedoli hefyd.

Ac y mae gennyf gof sicr am gangers lein-gangen Aberteifi yn cerdded ar hyd y lein â morthwyl hirgoes yn eu llaw i yrru'r allweddau disberod yn eu holau.

Fy mraint i yn ystod y chwarter canrif diwethaf fu cael rhoi ar gof a chadw ronyn o'r etifeddiaeth gyfoethog yn Uwchaled a'r cyffiniau, ac, mewn darlith, ysgrif a chyfrol i rannu'r trysor hwn ag eraill.