Nid yw'n ddamweiniol mai yng ngwledydd mwyaf amlieithog Ewrop y datblygodd yr unbeniaid goleuedig eu cynlluniau uchelgeisiol am addysg gyffredinol i'r werin.

Nid meithrin dosbarth dethol o ddysgedigion a fynnai ef, ond cadw gwerin Cymru'n grefyddol a'i gwneuthur yn ddarllengar a goleuedig.

Ofnwn fod Rhagluniaeth wedi dweud yn eglur nad oeddwn i fynd i'r coleg, ac os felly ei bod yn dweud ychwaneg sef nad oeddwn i bregethu; oblegid dywedasai Abel wrthyf fwy nag unwaith na ddylai un gŵr ieuanc yn y dyddiau goleuedig hyn feddwl am y weinidogaeth os nad oedd yn penderfynu treulio rhai blynyddoedd yn yr athrofa; a thybiwn y pryd hynny fod yn amhosibl ymron i Abel gyfeiliorni mewn barn.

Tra gallai ysfa ddiwygiadol yr unbeniaid goleuedig helpu diwylliannau cysglyd, nid oedd Herderiaeth o reidrwydd yn ffafriol iddynt.

ac onid yw'r cymry cymraeg bellach yn cymryd agwedd lawer mwy goleuedig erbyn hyn nag yn yn atgof prosser rhys?