Ffurfiwyd y priddoedd wrth i'r rhewlif grafu a rhygnu ei ffordd dros y graig.

Maent yn ei agor hefo cyllell, ac yn ei ail danio, ac i fyny'r rhaff â hwy, cyn gynted ag y gallent, a dyrna glec a thwrw mawr gan y cerrig yn rhowlio i lawr wyneb y graig.

Fel rheol ar ôl i dwll fel hyn gael ei saethu mae angen llnau wyneb y graig, gan fod cerrig wedi symud ond ddim wedi dod i lawr, felly rhaid i'r ddau ddyn fynd i lawr ar y rhaff eto hefo darn o haearn crwn rhyw bedair troedfedd o hyd wedi ei finio yn un pen, yr hwn a elwir yn drosol.

Er enghraifft, gwelir llawer o graig noeth yn y golwg, ac y mae'r llethrau i gyd yn reit serth.

Yn y graig honno mae ogof Rhys Gethin, un arall o gefnogwyr Glyndwr yn y gymdogaeth.

Pryddest debyg i awdl 'Y Graig', Rolant o Fôn, yn y modd y mae'n edrych yn ôl ar hynt y canrifoedd.

Fel hyn y sonia Watcyn Wyn am y tylwyth mewn ysgrif goffa o'i eiddo i Ddafydd Williams, Pen-y-graig, Brynaman:

Yr oedd yn ofynnol i'r sawl oedd ar y graig fod yn o ystwyth i danio'r fuse a dringo i fyny i ddiogelwch, ac yn ddisymwth dyma'r ergydion yn dechrau mynd allan.

Brefodd y llall naw gwaith a holltodd y graig nes ei gwneud yn haws iddo ef gludo'r llwyth.

Y mae'r gwaddod y mae'r afon yn ei gario wedi llyfnhau'r holl arwynebedd wrth iddo fynd dros y graig.

Hyn, wedyn, a'i harweiniodd yn ddiweddarach, fel y cyfeddyf, i ddileu'r llinell wreiddiol wan, 'Wyneb yn wyneb gyda'r graig' oherwydd, chwedl yntau, 'y mae i'r graig hithau ei dannedd'.

Bydd gennyf ddyled byth i dri yn arbennig, sef Mrs Burrell (daeth yn Mrs Burrell Jones yn ddiweddarach), John Roberts, Y Graig a'r annwyl Bob Edwards.

Roedd amheuon, fel y dywed yr hen air, 'nid oes ond un sicrwydd', ac mae'r graig honno'n llawer cadarnach na'r haenau y gorwedd y glo yn eu mysg.

Dyma'r platelayers yn gosod ffordd haearn ar hyd y bonc, neu fel y byddent yn dweud gosod ffordd union, ac yn torri branches allan ohoni a phob cangen yn cario i'r graig.

Erbyn iddyn nhw gyrraedd y graig roedd y dreigiau uwch eu pennau, eu cynffonnau'n fflangellu'r awyr.

Gadewir y mwynau yn y graig dawdd ar ol pan fydd anweddu'n digwydd,ac y mae crisialau'n datblygu.

Eu hunig obaith am loches oedd trwyn o graig ychydig bellter i ffwrdd a gyrasant eu ceffylau ato.

Mae'n cymryd amser mawr, gan eu bod yn dechrau gyda phwys o bowdr ac yn ei gynyddu fel y maent yn mynd ymlaen, nes o'r diwedd y maent yn penderfynu bod y graig wedi agor digon i gael ei phowdro i ddod allan.

O ffenest ei ystafell wely ef a'i wraig gallai'r Doctor weld yr Orsaf Arbrofi fry ar ben y graig uwch ben y môr.

Mae'r Hen Dywodfaen Goch yn y rhan yma o'r wlad yn cynnwys amryfaen cwarts, sy'n graig galed iawn a ffurfiwyd ar ddiwedd y cyfnod Defonaidd tua phedwar can miliwn o flynyddoedd yn ôl.

Wrth syllu draw dros yr harbwr tua'r môr, teimlai yn ei gwaed mai yn y pellter glas yr oedd ei rhieni'n ei haros a hithau'n methu â mynd atynt, yn cael ei chadw fel gwylan gloff mewn honglad o hen dŷ ar astell y graig a hithau yn ysu am fynd ond yn methu â chodi ar ei haden, yn cael ei chlymu wrth ei thaid a'i nain am iddynt ei magu.

Os trof fy wyneb tua'r gogledd, dros y bencydd moel a'r rhosydd llaith, heibio i Gnwc-y-frân a thros afon Carrog ar hyd Cefn Du ac ymyl Penlanolau, dof at fy hen gartref yng nghysgod y graig yn ymyl y llyn.

Gall rhywfaint o'r dŵr drylifo yn ddwfn dan ddaear i wely'r graig.

Ar ol gadael twnel mawr pedair milltir Alvra neu Albula, mae'r trenau prysur, prydlon yn mynd trwy saith twnel sylweddol arall wrth ddisgyn dros fil o droedfeddi i Bravuogn, gan droi o'u hamgylch eu hunain bum gwaith, y rhan amlaf y tu fewn i'r graig.

Mae'r dynion hyn yn gwybod yn o dda faint o bowdr fydd ei eisiau i chwythu'r darn hwn o'r graig allan, ac felly y maent yn rhoi rhywbeth o gan pwys i fyny o bowdr ynddo ac yn gosod fuse, sef math o weiren wedi ei llenwi â phowdr, yr hon sydd yn tanio'n araf hyd nes y daw at y powdr, a dyna ergyd ofnadwy a'r graig i'w chlywed yn rowlio i lawr.

Sylwer fod y graig Trias yma yn cynnwys darnau mawr o gerrig sy'n profi fod llif mawr o ddþr wedi gwthio'r cerrig yn sydyn ar draws yr anialwch sych i lawr ochr serth math o wadi.

Gelwir y Garreg Galch yn "ffug-brecia% oherwydd fd yna ddarnau o graig lliw tywyll yng nghanol y graig Iwyd frown, ac nid oes neb yn siwr sut y daeth y darnau lliw tywyll i fod yn y graig.

Rydych yn sefyll rwan wrth ochr y lle y byddem ni yn ei alw yn Graig y Cyfyng ac mae Craig Rhwng-ddwy-afon ychydig ymhellach.

Ers miloedd o flynyddoedd, mae pobol Llydaw wedi gwneud defnydd o'r graig hon ar gyfer dau ddiben yn arbennig, sef rhyfel a chrefydd.

Ffroenodd yr awyr gan edrych i gyfeiriad y trwyn o graig, ei llygaid yn rowlio a'i thafod yn saethu o'i cheg.

Ond 'rhoswch: dydi ergyd y ddau ar y graig ddim wedi mynd felly rhaid oedi am amser.

Dechreuodd darnau o graig ddod yn rhydd ac aeth y cilfachau'n llai, ond fe fyddai ar y brig cyn bo hir ...

Dyma ddechrau arni o ddifrif rwan gan eu bod wedi colli llawer o amser tra oedd y creigwyr yn llnau'r graig; wedi rhoi rhyw saith modfedd o dwll ym mhob carreg a'i phowdro, rhaid disgwyl yn awr am i'r biwgl ganu eto, a dyma'r un drefn ag o'r blaen.

Yr oedd tad-cu Dafydd Pen-y-graig, Richard Cwm-garw, a'i frodyr Watkin a William a Morgan Cwm-garw yn ddynion adnabyddus yn y lle yn gynnar yn y ganrif o'r blaen, a magodd bob un ohonynt deuluoedd lluosog o fechgyn cryfion a merched glân.

Yna canlyn Cerrig Llwyd y Rhestr, rhyw gramen o graig sy'n brigo i'r wyneb am ryw filltir, i Lyn Carw.

Gwych o gyffelybiaeth yw'r un a geir yn y pennill cyntaf: y tonnau a'r graig yn noethi eu dannedd ar ei gilydd ond heb y mymryn lleiaf o sŵn i'w glywed.

Toc roedd yn crynu ac yn llithro ond cydiodd yn dynnach yn ei ffon fagl i gynnal ei bwysau wrth iddo wasgu ei law arall yn erbyn y graig.

Gan mai'r peth cyntaf sy'n angenrheidiol yw cael twll yn y graig, rhaid cael tyllwyr.

Rwyf wedi clywed ar ôl dechrau'r papur hwn nad Metlin oedd y cam cyntaf yn y gwaith, ond eu bod yn gyrru cerrig go fawr (term y gwaith am y rhai hyn yw cerrig torri, sef cerrig wedi eu torri gan yr ordd) i Runcorn i gael eu metlo; felly roedd yn angenrheidiol cael rhywbeth i gario'r cerrig hyn o ben y graig i lawr i lan y môr, a ffyrdd i'w cludo.

Roedd e'n sefyll ar silff gul o graig.

I lawr wrth yr afon gyferbyn â'r ogof mae Cam Lewsyn, dan bentan o graig, un o bobtu'r afon lle y gallai'r herwr lamu dros Irfon i ffoi rhag ei elynion.

Roedd e wedi cael ei ddal ar y graig.

Mae creigiau cochion yn arwydd sicr bod y graig honno wedi ei ffurfio dan amodau anialwch sych oherwydd fod y lliw coch yn dod o'r haearn sydd wedi rhydu yn yr awyrgylch sych.

Bwrw dwy awr neu well ar y copa, ac yna disgyn yn ochelgar dros y graig eilwaith, gan mai'r peth rhwyddaf yn y byd oedd colli golwg ar y llwybr i waered, heb sôn am ysigo sawdl neu dorri coes.

Roedd mynedfa'r Graig yn agored - sgwaryn mwy tywyll na gweddill y graig o'i gwmpas.

Cynllun y cyfansoddi sy'n rheoli: llinell letraws cwmwl yn cyd-bwyso â llinell letraws y graig ac yn tywys y llygaid ar lwybr igam-ogam trwy ofod y darlun at y bobol yn y blaendir.

Sylwch fel y mae'r holl graig noeth a welwch wedi ei llyfnhau a'i gwneud yn grwn fe pe tai wedi cael ei rwbio â phapur tywod.

Gellir gweld ogof Lloches Lewsyn yn y graig lefn sy'n codi'n serth o'r dþr ar ochr ddwyreiniol Llyn Cerrig Llwydion Isaf ond rhaid cymryd gofal wrth fynd ati gan mor ddwfn ac iasoer yw'r dþr yn y fan honno.

Ar ei phen hi, y tu ôl i graig, roedd twll bach - y fynedfa i `Ogof Angau'.

Os nad oes dŵr daear araf oherwydd nad oes modd i ddŵr dreiddio drwy'r graig gallai'r afon sychu mewn cyfnodau o sychder.

Yn ôl un stori, defnyddid dau ych i gludo'r cerrig o Graig y Foelallt.

Cyn leinio muriau a nenfwd y twnnel â briciau, byddai rhywun yn cerdded drwy'r twnnel cyn i bob trên chwyrnellu drwyddo, i'r diben o wneud yn siwr nad oedd talp o graig wedi disgyn ar y trac.

Ar ol cerdded am awr yn y gwres llethol daethon at le yr oedd yna gasgliad o waith a fu ar y graig ers miloedd o flynyddoedd.

Y mae'r afon wedi treulio neu erydu'r tir a chludo darnau o graig, a elwir gwaddod, i lawr tua'r môr.

Syllu allan trwy'r ffenestr yr oedd, gan ryfeddu at yr olygfa draw o'r Betws Fawr, y Graig Goch, yr Wyddfa a Moel Hebog.

Ynys o graig a'i bilidowcars yn teyrnasu arni, y goleudy'n gannaidd, amlinell croes Dwynwen ar las y nen, gweddillion ei heglwys yn swatio yn y pant a bae bach perffaith oddi tanoch.

Yna, dringo o ddifrif dros glogwyni o gregin llosg a'r llwybr yn arwain weithiau dros wyneb y graig ei hun nes gwingo o'r coesau gan flinder.

Mae digonedd o dyfiant ar y graig o ynys fechan dafliad carreg i ffwrdd, ond allan o gyrraedd dannedd y defaid a'r geifr.

Maent yn penderfynu y tro hwn i gael twll ar ganol y graig; felly mae'r ddau dyllwr yn mynd i ben y graig hefo dwy raff fawr, ac yn eu rhoi'n sownd ar y top hefo cerrig, wedyn mae un o'r dynion yn mynd i lawr y graig ar hyd a rhaff i'r lle y maent wedi bwriadu tyllu, ac yn gwneud dau dwll bach yn y graig rhyw lathen oddi wrth ei gilydd.

Yn wir ymddengys fel pe bai rhywun wedi hollti'r graig â bwyell.

Rhwng godre'r graig a'r ffordd mae llecyn brwynog lle gynt y bu ffynnon a elwid yn Ffynnon y Brodyr - mwy am honno yn y man.

Sylwch ar haenau'r graig o gwmpas hafn gysgodol y Twll-du, y gwaelodion gwreiddiol yw'r copa%on bellach, dyma ran synclein yr Wyddfa, effaith plygiadau'r ddaear dan bwysedd anfeidrol bore'r byd.

Cerddai yn gyson, haf a gaeaf, o Fron-y- graig i Gefn Brith i gadw Seiat.

Yna, disgynnodd distawrwydd a chiledrychodd Carwyn yn araf o gwmpas y trwyn o graig.

Creigwyr y gelwir y dynion hyn, am mai ar y graig yr oeddynt hwy am y rhan fwyaf o'u gwaith.

DIOLCH: i Gladys Williams, Graig Llan, am fod mor barod ei chymorth i fynd o gwmpas gyda'r Casglu Arian Blynyddol at yr Arthritis.

Roedd yn rhaid i'r cyfeillion ddisgyn oddi ar eu meirch, swatio yn erbyn y graig, a chuddio'u clustiau rhag y sŵn.

Y peth cyntaf oedd yn rhaid ei gael oedd twll yn y graig er mwyn chwythu darn ohoni allan.

Wedi clirio wyneb yr hen fynydd o'r cerrig rhydd roedd yn rhaid cael cynllun i dorri'r graig, ac hefyd rhyw fath o le gwastad fel y medrai'r dynion weithio'r cerrig.

Ac yno, fel eisin ar gacen ben-blwydd mae'r brifddinas, Thira Newydd, yn gafael yn dynn ar wyneb y graig.

Ymestynnai'r canghennau'n fwa ar draws y ffordd ac yma ac acw dyma ddibyn serth neu graig ddanheddog yn ymddangos rhyngddynt, yn union fel rhyw anifail gwyllt.

Ychydig yn uwch i fyny mae Camddwr neu Camau'r Bleiddiaid, bwa naturiol o graig yn pontio'r afon lle'r arferai'r bleiddiaid, yn ôl traddodiad, groesi'r afon o'r mynydd i glydwch y cymoedd pan oedd y tywydd yn arw.

A dyna lle'r oedd yn sefyll ar lethr uchel yn edrych ar y graig anferthol a safai fel bys mawr ar ochr y cwm.

Mae'r graig wedi'i naddu'n glogwyni serth mewn sawl man wrth wynebu ymosodiadau'r lli ers canrifoedd maith.

Crewyd Rhaeadr Ewynnol wrth i'r afon groesi rhan o graig galetach, na ellir ei herydu mor hawdd â'r graig yn is i lawr yr afon.

Cerdded tuag adref i fyny'r llwybr sy'n arwain heihio i Goetra am Gapel y Graig oedd o, pan welodd fod dynes yn cydgerdded ag o i'r un cyfeiriad.

Dyna i chwi lwybr ar ddannedd y graig sydd dros y Grib Goch, mae rhai yn rhedeg drosti, coeliwch neu beidio!

Llif dŵr daear, sef dŵr yn symud drwy'r graig, yw'r ffordd arafaf i ddŵr symud - gall gymryd diwrnodau neu hyd yn oed wythnosau i gyrraedd yr afon.

Cydiodd pob un yn ei arf gan gamu o gysgod y graig i aros am yr ymosodiad.

Ond yr un oedd y stori bob ~mser--PwysO ymlaen ar ôl y graig dda gan osgoi'r gwenithfaen a'r 'ffarwel roc' oherwydd y gost o'u symud.

Gellir dod o hyd i'r ffosil arbennig yma yn hawdd iawn yn yr haenau o graig Lias yn Southerndown.

Roedd y tyllau'n wahanol eu maint yn ôl sefyllfa'r graig; byddai twll gweddol fychan ei hyd yn ateb y pwrpas weithiau, tra byddai eisiau twll mwy dro arall.

Carwn i chwi, y bobl sydd erioed wedi bod yn y gwaith, ddychmygu gweld stepan fflat wedi ei thorri allan o'r graig, ac yn y fan hyn, sef ponc, 'roedd y dynion yn gweithio.

Yn achlysurol byddai angen symud darn mawr o graig neu glogvyn ohenvydd ei fod yn rhy beryglus i'r dynion weithio odano, neu am ei fod yn rhwystr i ddatblygiad y ponciau.

Rhaid oedd i'r llwybr hwn fod mor wastad â phosib i helpu'r ceffylau ac felly torwyd i lawr drwy'r graig mewn mannau ac ambell waith i ddyfnder o bymtheg troedfedd a mwy.

Ac os oes gen ti bensil a phapur, myn sgwrs hefo'r hen frawd hwnnw sy'n torri metlin wrth Bont-y-graig.' 'Hefo Robert Jones?' 'Wn i ddim be' ydi'i enw fo.

Er lleied yw Plaid Cymru, ac er y gall hi gael mwy na'i rhan o glwyfau a siomedigaethau politicaidd, y mae'n anninistriadwy oblegid ei bod wedi ei hadeiladu ar graig teyrngarwch i'r genedl Gymreig.

Llwybr garw, creigiog yw am sbel ac effaith y rhew yn amlwg eto, wedi llyfnhau'r graig i ffurfio palmant rhewlifol.

Wedi glanhau'r graig mae'r dynion sydd ar y gwaelod yn cad yr arwydd ei bod yn ddiogel iddynt hwy ddechrau ar eu gwaith.

Gan mai ar ben y graig yr ydym ar hyn o bryd mi arhoswn yno am dipyn eto.

Fodd bynnag, yr oeddwn wedi clywed fy ysgrifenyddes ac eraill o ferched Ceidwadol yn sôn am rhyw Brian Bates o Graig-y-Don yn reit aml ac ar y foment penderfynais ei argymell gan roddi fy enwebiaeth bersonol y tu ôl iddo.

Cyn hir, gwelodd ei fod yn dynesu at y fynedfa - yr hollt gul yn y graig.

Digwyddodd terfysgoedd pellach yn Nhonypandy, Pen-y-graig, Aberaman yng Nghwm Cynon, Dyffryn Clydach, Blaenclydach a Phen-y-graig yn ystod yr wyth mis nesaf.

Ar ôl y saethu mawr mae'r cerrig sydd wedi dod o'r graig yn rhy fawr i neb fedru gwneud dim â hwy, ac felly rhaid cad twll eto ym mhob carreg, ond ddim yr un math o dwll â'r cyntaf: twll singl hand y gelwir hwn gan mai un dyn sydd yn ei wneud; ebill bychan sydd ganddo ac mae'n taro a throi ar ei ben ei hun.

Rhaid cofio mai mab i chwarelwr ydoedd, wedi ei fagu ymysg teuluoedd chwarelwyr ac yn gwybod o brofiad am erwinder y llafurio'n y graig ac am gyndynrwydd yr ymddrech ar yr aelwyd i fyw gyda thipyn o urddas a hunan-barch.

Gwasgai Carwyn, Morlais a Henedd eu hunain yn erbyn y graig wrth i'r gwynt nadu o'u cwmpas fel blaidd mewn cynddaredd.

Wedi cyrraedd y ffordd uwch ben y traeth taflodd Doctor Treharne lygad yn ôl ar y tŷ ar ben y graig.

Ond ni fydd hynny yn digwydd oni bai bod y graig yn dreiddiadwy.

Wrth syllu tua Bae Malltraeth fe welwch ol nerthoedd terfysgodd ieuenctid y byd yn gwasgu'r creigiau ar graig goch ynys fechan.

Taniwyd y wreichionen gyntaf ym Mhwll Ela/ i ger Pen-y-graig, yn y Rhondda, pan gaewyd y glowyr allan gan Gwmni'r Cambrian a'i bennaeth DA Thomas (cyn-Aelod Seneddol o Ryddfrydwr), wedi i'r dynion fynnu rhagor o arian am weithio mewn 'mannau anghyffredin'.