Un o ganlyniadau'r Diwygiad Efengylaidd oedd cynysgaeddu Cymru â dosbarth newydd o arweinwyr i ddisodli'r hen bersoniaid a'r sgweiriaid, sef, y gweinidogion, y pregethwyr, y blaenoriaid a'r personiaid llengar.

Rhoddwyd gwasanaeth newyddion BBC Radio Wales ar brawf - a dangoswyd ei fod yn wasanaeth o'r radd flaenaf - pan ddaeth yr arweinwyr cenedlaethol i Gaerdydd yn ystod mis Mehefin ar gyfer Cyngor y Gweinidogion Ewropeaidd.

Yn ei ymosodiad ar gyfrol Ellis Annwyl Owen yn y Seren Ogleddol, cyfyngodd ei feirniadaeth i offeiriadaeth yr Eglwys Wladol, gan honni bod trefn yr eglwysi anghydffurfiol yn sicrhau duwioldeb eu gweinidogion hwy.

Ond nid yw'n eiriol ar ran yr un awdurdod addysg unigol, ar ran yr un sefydliad addysgol unigol nac ar ran Gweinidogion y Llywodraeth.

Priodolir hyn i'r ffaith bod Ysgrifennydd Cymru yn aelod o'r Cabinet ac i'w gysylltiadau agos â Gweinidogion eraill y Goron.

Hoffwn ddiolch i'r gweinidogion, y Parch.

Y gweithwyr a'u cynhaliodd hwy a'u gweinidogion, heb gymorth yr elw mawr a rydd alcohol i'r clybiau.

Pwy fydd yn cynghori'r Gweinidogion ar ansawdd cynlluniau arloesol o'r fath?

Gall eglwysi fod yn eglwysi Annibynnol heb berthyn i'r Undeb a'r un modd gyda gweinidogion.

Ni fyddai'n bosibl o dan y drefn hon i ni warchod swyddogaeth arolygol PDAG, sef y dyletswydd i gynnig cyngor i'r system trwy adrodd ar y ddarpariaeth, gan ddinoethi'r sefyllfa fel y mae, gan gynnwys a yw'r Gweinidogion wedi cadw at eu haddewidion deddfwriaethol.

Mae hynny ynddo'i hun yn arwyddocaol; mae'n ein gwneud yn ymwybodol o'r tyndra rhwng y grefydd 'newydd' a'r hen fywyd, ac yn pwysleisio mai mudiad gwerinol yw Methodistiaeth, ond ein bod ni yn y nofel yng nghwmni arweinwyr y mudiad - teulu cefnog Gwern Hywel (ac i Saunders Lewis y dosbarth pendefigaidd hwnnw, uchelwyr mawr neu fach, yw'r rhai sydd a'u gwreiddiau ddyfnaf mewn hanes), a'r uchelwyr newydd - y gweinidogion.

Aeth yno i Salonica ym Macedonia gyda'r uned Gymreig arbennig o'r 'Royal Army Medical Corps (RAMC).' Corfflu Meddygol oedd hwn 'ar gyfer gweinidogion a darpar-weinidogion, myfyrwyr diwinyddol ac eraill o dueddiadau heddychlon a ddymunai wasanaethu yn y Rhyfel Mawr heb orfod trafod arfau.' Ond, a dyfynnu unwaith eto o'r cofiant: 'Hyd yn oed cyn iddo gyrraedd pen y daith, yr oedd Dei Ellis yn dyheu am ddychwelyd i Gymru.

Amser anodd oedd hwnnw i eglwysi a gweinidogion.

un fil pum cant chwe deg a chwech, Ac o'r dydd hwnnw ymlaen, bod y cwbl o'r Gwasanaeth Dwyfol i'w arfer a'i ddweud gan y Curadiaid a'r Gweinidogion trwy'r holl Esgobaethau a nodwyd, lle mae'r Gymraeg ar arfer yn gyffredin, yn yr iaith Frytaneg neu Gymraeg grybwylledig .

O'r rheini oedd yn gweithio, cafwyd trawsdoriad oedd yn cynnwys, barnwyr, actorion, gweinidogion, athrawon a phrifathrawon, ffermwyr, nyrsus, clercod, darlithwyr coleg a phrifysgol ac yn y blaen.

Penderfynodd alw gyda'r gweinidogion yn y plas yn gyntaf man.

Serch y daw geiriau teg o du gweinidogion y Swyddfa Gymreig, rhaid i ni gofio mai unplygrwydd y Doctor Gwynofr Evans a roes i ni ein Pedwaredd Sianel, ac nid haelioni'r Fendigaid Fargaret.

A darganfu+m ymhen amser fod gweinidogion eraill wedi gwneud fel efe.

Yr oedd cyflwr gresynus tlodion Llanfaches yn pwyso ar gydwybod y gweinidogion.

Ar yr un pryd yr oeddent yn rhannu gyda'r gweinidogion y gofal bugeiliol am aelodau'r eglwysi.

Bu'r un mor barod i daro cleddyf â gweinidogion Ymneilltuol, a chyd- weinidogion o fewn ei fudiad ei hun.

Cynhyrchwyd corff enfawr o lenyddiaeth Gymraeg o dan nawdd yr eglwysi a'u gweinidogion.

Fel y mae'n digwydd, dim ond ychydig yn llai nodedig fu 1998/99: ymweliad Cyngor Gweinidogion Ewrop â Chaerdydd, ymddiswyddiad Ron Davies AS o'r cabinet, y gystadleuaeth am arweinyddiaeth ei blaid, penderfyniad y BBC i wneud buddsoddiad enfawr ym maes newyddion a materion cyfoes yng Nghymru mewn ymateb i'r Cynulliad Cenedlaethol newydd, BBC Cymru yn lansio ei wasanaeth digidol cyntaf - BBC CHOICE Wales - y gwasanaeth cyntaf gan BBC Cymru i fod ar gael drwy'r DG.

Dylai'r Gweinidogion gydnabod bod y dull o gynhyrchu adnoddau drwy ddefnyddio'r canolfannau adnoddau yn gost effeithiol iawn gan iddo elwa ar gyfraniad y sefydliadau addysgol sy'n cynnal y canolfannau i leihau y grant.

O safbwynt arall gellir dweud fod mwyafrif gweinidogion yr Eglwysi Rhyddion yn heddychwyr a'u bod yn mynegi eu safbwynt o bryd i'w gilydd mewn pregeth, anerchiad neu erthygl.

y gweinidogion cryfaf eu sêl oedd william rees gwilym hiraethog ) a samuel roberts s.

Buont yn gychwyniad i ambell yrfa ddefnyddiol, megis eiddo Cynhafal Jones a gweinidogion eraill, a buont yn 'fendith anhraethol', meddai Daniel Owen, iddo ef ei hun.

Ond gellid meddwl mai Davies a Salesbury a fu'n bennaf gyfrifol am ddarblwyllo'r Frenhines a'i gweinidogion fod lles crefyddol y Cymry'n bwysicach nag unffurfiaeth wladwriaethol.

Yma yng Nghymru (lle pleidiwyd achos y Brenin nid y Senedd gan y mwyafrif mawr) rhan o'r paratoi oedd y gwaith a wnawd i daenu'r Efengyl yn fwy effeithiol yn y gogledd drwy osod gweinidogion Piwritanaidd yn lle'r Anglicaniaid gynt.

Daw'r nam yn amlwg pan fo'r Gweinidogion yn perthyn i blaid nad yw'n ddrych o ddyheadau gwleidyddol mwyafrif pobl Cymru.

Y mae'r Pwyllgor yn mynegi dau bryder cyffredinol yngln ag effaith y Papur Gwyn, a chynigion y Gweinidogion, ar ddatblygu addysg Gymraeg.

Cyfeillachau tebyg i frawdoliaethau gweinidogion ein hoes ni oedd y rhain a'u maes llafur oedd y Beibl.

Gweinidogion oedd golygyddion y mwyafrif llethol ohonynt ac yr oeddent yn awyddus i gefnogi llenorion ac nid oedd dim yn rhoi cymaint o hwb i lenor ifanc â gweld ei waith mewn print.

Ar y llaw arall cadwai rhai gweinidogion ysgolion, megis y gwnaeth Roger Howells yn y Baran uwchben Cwmtawe yn nechrau'r bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Cameron Peddie am y modd y daeth ef i gredu nad gwaith ar gyfer offeiriaid a gweinidogion yn unig yw arddodi dwylo ond gweithred i bob un a gred â'i holl galon yn yr Arglwydd Iesu Grist.

Carwn gredu hynny, ond rwy'n ei amau, oherwydd gall y nawddogaeth, a'r gwobrwyon lawer sydd at wasanaeth ei Gweinidogion arwain at ddibyniaeth, os nad gwaeth ar ran ein gwŷr a gwragedd cyhoeddus.

Y rheswm am hyn (a rheswm arall dros ddweud mai llyfr arbennig ydyw) yw mai gwŷr yn unig sydd wedi sgrifennu ynddo, ac ar ben hynny, gweinidogion yr Efengyl ydynt i gyd.

Eleni cynhaliwyd trafodaethau rhwng swyddogion y Swyddfa Gymreig a PDAG ar raddfa ehangach na'r blynyddoedd cynt cyn y cafodd y dyraniad terfynol ei gyhoeddi, a da oedd clywed fod " y Gweinidogion yn ddiolchgar am y cyngor y bu i chi ei roi wrth ein helpu i ddod i'r penderfyniadau hyn.

Hyd yn oed yn nyddiau cynnar radio a theledu Cymraeg, gweinidogion yn gwneud gwaith gohebu yn eu hamser sbâr oedd J.

Byddai rhai gweinidogion yn rhagori efo plant.

Gŵr gwladaidd a syml oedd gweinidogion y diadelloedd cynnar hyn hefyd.

Wrth i'w cynulleidfaoedd chwyddo, tyfai'r gweinidogion yn fwyfwy dylanwadol, a daeth yr ardal ddiwydiannol yn faes cenhadaeth deniadol i ŵyr brwdfrydig a dysgedig megis Thomas Rees, Cendl, Noah Stephens a Robert Ellis (Cynddelw), Sirhywi, John Jones (Ioan Emlyn), Glynebwy a William Roberts (Nefydd), y Blaenau.

Roedd rhif y Gweinidogion yn Nosbarth Cerrigydrudion y pryd hynny gymaint â'r nifer sydd yn yr Henaduriaeth ar hyn o bryd.