Cyfrinach llwyddiant Merch Gwern Hywel yw fod yr ymdeimlad o 'fyw trwy'r digwyddiadau' wedi'i drosglwyddo iddi, a'n bod ninnau'n cyfranogi o gynnwrf yr ymrafaelion diwinyddol fel petaem yn gyfoes a hwy.

Yn Llanrhaeadr-yng-Ngheinmeirch yng Nghlwyd yr oedd plasty o'r enw Bala Hall ac yn Llandysul yn Nhrefaldwyn yr oedd lle o'r enw Gwern y Bala.

Mae gwraig Gwern Hywel ym mharagraff cynta'r llyfr yn edrych ar y glaw'n pistyllio: gwneir i'r tywydd cyn pen dim fod yn arwyddlun o gyflwr Methodistiaeth.

Fe ddigwydd y terfyniad hwn hefyd, neu berthynas agos iddo mewn enwau lleoedd yn yr ystyr "llawer, nifer." Ceir ef mewn enwau megis Prysor "llawer o lwyni%, Perthor "llawer perth", Gwernor "llawer o goed Gwern" a Castellior "llawer caer." Mae'n amlwg mai croes "cross" yw elfen gyntaf yr enw Croesor.

Mae hynny ynddo'i hun yn arwyddocaol; mae'n ein gwneud yn ymwybodol o'r tyndra rhwng y grefydd 'newydd' a'r hen fywyd, ac yn pwysleisio mai mudiad gwerinol yw Methodistiaeth, ond ein bod ni yn y nofel yng nghwmni arweinwyr y mudiad - teulu cefnog Gwern Hywel (ac i Saunders Lewis y dosbarth pendefigaidd hwnnw, uchelwyr mawr neu fach, yw'r rhai sydd a'u gwreiddiau ddyfnaf mewn hanes), a'r uchelwyr newydd - y gweinidogion.

Llosgid darnau o goed megis ffawydd, gwern, helyg a derw yn araf ac yn fud mewn pyllau mawr caeedig dros amser hir yn yr haf i gynhyrchu tanwydd ar gyfer y diwydiant haearn a diwydiannau eraill.

Hynny sy'n egluro hunanhyder ac awdurdod y siarad yn Merch Gwern Hywel.

At etyb William Roberts: 'Dewis y drwg a gwybod wrth ei ddewis mai'r drwg ydy o.' Serch heb ei ddifwyno gan euogrwydd sydd yn Merch Gwern Hywel, a'r awdur yn ei bortreadu gyda hynawsedd a ffraethineb.

Rhaid deall Merch Gwern Hywel yng ngoleuni'r gosodiadau hyn.

Nid oedd yn gyfarwydd â physgota yn y nos efo plu, ac yr oedd wedi gadael blaen llinyn ar ôl blaen llinyn, fel trimins ar fasarn a gwern, o gwmpas y pwll.