Rhain yw'r union bobl sy'n ffurfio'r mwyafrif o gyrff llywodraethol sefydliadau megis Coleg Ceredigion a'r CCTA yn Sir Gaerfyrddin sydd wedi methu yn eu cyfrifoldebau i siroedd gwledig Cymru.

Cytunwn, wrth gwrs, mai son am y sefyllfa yn gyffredinol a wnawn ac mai ar raddfa lai y gwelir y dirywiad mewn ardaloedd gwledig, megis Uwchaled.

Yn dilyn cyhoeddi sylwadau rhagfarnllyd yr archwilydd dosbarth ynglŷn ag ysgolion gwledig y sir mae Cymdeithas yr Iaith Gymraeg wedi ysgrifennu at Bwyllgor Addysg Ceredigion yn gofyn iddynt eu gwrthod.

Mae rhwydwaith o ganolfannau iechyd yn yr ardaloedd gwledig, a polyclinics yn y trefi, sy'n cynnig gofal iechyd o safon i bawb, am ddim.

Yn syth wedi croesi'r ffin, dyma fynd trwy bentref Rosvadov - pentref bychan, gwledig.

Y gwahaniaeth a welodd rhyngddynt oedd hyn: yn yr ardaloedd gwledig o'r braidd y gallai'r gweision fyw ar eu henillion, ac ni allai'r ffermwyr fforddio talu rhagor iddynt.

Tuedda'r cynrychiolwyr busnes honedig mewn ardaloedd gwledig i fod yn anwybodus am anghenion yr economi neu'r anghenion sgiliau heblaw am bersbectif cul anghenion eu cwmni neu sector eu hunain.

Pe bai'r gwahanol fudiadau gwledig yn cyfarfod, yn ymgysylltu ac yn rhannu problemau'n amlach ac yn cynnal llai o ymrafael cyhoeddus yn y papurau newydd, yna byddai gwell gobaith am gytgord a chydymdeimlad.

Meddyliwch fod pentre fel Felin Fach, pentre gwledig sy'n llai na Tai Nant, yn rhedeg theatr lewyrchus.

Daliodd y bywyd gwledig, gyda'i gysylltiad uniongyrchol a'r gwerthoedd Cymreig ac a pharhad yr iaith Gymraeg, yn ganolbwynt eu canu.

Afraid sôn am gryfder y Saesneg yn ein cymdeithas yn gyffredinol; mae'n treiddio i bron bob cilfach ohoni, yn yr ardaloedd gwledig fel yn y trefi a'r dinasoedd.

Dylai unrhyw fenter newydd gynnwys astudiaeth o: sut i ddatblygu ysgolion gwledig fel canolfannau addysg a chyfathrebu i'r pentrefi ac hyd yn oed fel Canolfannau Busnes i ddatblygu mentrau newydd; a sut y gallai grwpiau o ysgolion bach cyfagos gydweithio er mwyn cynnig profiadau addysgol eang a chyffrous i'r disgybl.

Dyna fe, ddarllenydd - yn llafn main, tal, teneu, gwledig, - mewn gwisg ddiaddurn a digon cyffredin yn dyfod trwy ddrws y capel - am dano y mae coat winlliw o frethyn gwlad wedi ei wau yn lled fras, a hono wedi gweled ei dyddiau goreu; ac oblegid ei fod wedi tyfu ar ol ei chael, edrychai yn fer a chwta - gwasgod o stwff ac un rhes o fotymau yn cau i fynu yn y glos am ddolen ei gadach India oedd yn dorch am ei wddf - llodrau o ffustian rhesog; a phar o esgidiau mawrion cryfion, gyda dwbl wadnau am ei draed, wedi eu pedoli yn ol ac yn mlaen; a'u llenwi â hoelion, ac ymylau hoelion y rhesau allanol yn amgylchu ymyl y gwadnau, fel y gallesid tybio y buasai eu cario yn ddigon o faich i unrhyw ddyn, heb sôn am gerdded ynddynt.

'Roedd Strategaeth Canolbarth Cymru a Grŵp Adeiledd Arfordir y Cambrian wedi datgan fod y swydd yn holl bwysig er mwyn datblygu ac hyrwyddo teithio ar reilffyrdd gwledig.

Pwnc llosg arall a gafodd sylw manwl ar y rhaglen hon oedd lefel syfrdanol amddifadedd mewn rhai ardaloedd gwledig a phroblem camddefnyddio alcohol, cyffuriau a sylweddau - pynciau a gysylltir yn amlach na pheidio ag ardaloedd trefol.

Cyhoeddir y papur hwn yn ystod Eisteddfod yr Urdd a gynhelir yn Llanbedr Pont Steffan ym Mehefin 1999 - ychydig o fisoedd cyn diwedd y mileniwm - a'n dadl yw y bydd angen brwydr newydd i ddatblygu ysgolion gwledig fel canolfannau addysg i gymunedau lleol.

Fel yn yr ardaloedd diwydiannol, roedd y perchnogion tiriog yn yr ardaloedd gwledig fel petaent yn anymwybodol o ddiffygion arswydus eu deiliaid.

Dyna paham yr ydym wedi gosod yn deitl i'r papur hwn Her i Ysgolion Gwledig. Dyna paham y gresynwn wrth glywed addysgwyr yn cwyno am 'broblemau' ysgolion pentrefol.

Dadl Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yw bod angen strategaeth gadarnhaol arnom i ddiogelu ysgolion gwledig.

Gwelwn felly fod gwagle ar hyn o bryd - diffyg arweiniad a diffyg dychymyg o ran dyfodol ysgolion gwledig.

Gwelodd duedd ddarllengar y mab a rhyfeddai at allu y dyn ieuanc gwledig.

Disgwyliwn i'r Cynulliad sefydlu Fforwm Economaidd Democrataidd i ddatblygu ystod eang o bolisïau economaidd er mwyn cryfhau economi ein cymunedau gwledig a threfol a hynny ar sail yr egwyddor o gynaladwyedd economaidd, cymdeithasol a diwylliannol.

Rheswm arall wedyn am y diffygion a nodwyd yw dwysedd y mewnlifiad cyson o Saeson i aardaloedd gwledig Cymru.

Yn wleidyddol bu nifer o newidiadau sy'n milwra'n erbyn buddiannau ysgolion bach gwledig.

Tom Kindon, y golygydd, yn cynllunio rhaglen ddogfen ar Ogledd Iwerddon ac wedi gweld tebygrwydd rhwng tirlun yr ardal hon a rhannau gwledig o Iwerddon.

Cafwyd tywydd braf a bob dydd buont yn cerdded ychydig filltiroedd allan i'r wlad gan alw mewn tafarndai gwledig am luniaeth a chael croeso cynnes gan y Gwyddelod ar ôl pwysleisio nad Saeson mohonynt.

Adeiladwyd y mwyafrif o ysgolion gwledig Ceredigion a Chaerfyrddin rai cenedlaethau'n ôl i wasanaethu'r patrwm o gymunedau a oedd yn bodoli ar y pryd.

Bydd hyn yn gosod pwysau aruthrol ar ysgolion gwledig bychain.

Byddai'r person a benodid wedi ei leoli ym Machynlleth a Phenrhyndeudraeth gyda chyfrifoldeb am hyrwyddo rheilffyrdd gwledig Gwynedd.

Yn ychwanegol at hynny credai amryw nad oedd angen addysg academi na choleg ar bregethwyr a wasanaethai'r ardaloedd gwledig.

Bwriad yr arolwg fyddai mesur yr angen yng nghymunedau gwledig a threfol y dosbarth ynghyd â chyflwyno tystiolaeth am y math o angen lleol, boed hynny yn gartrefi ar gyfer yr henoed, pobl ifanc, teuluoedd ar incwm isel a.y.

Yn gyntaf y mae parhad y diwylliant gwledig ac amaethyddol yng nghanu prydyddion fel Ifor Cwm Gwys, Rhydderch Farfgoch a'r brodyr Eiddil Llwyn Celyn a Chawr Dâr.

Nodweddir llawer o'u canu hwy gan yr ysgafnder a berthynai i'r traddodiad gwledig fel y'i ceir yn y penillion pyncio a'r cerddi ymddiddan.

Ar hyn o bryd, mae ysgolion gwledig yn cael eu trin a'u trafod mewn dull tameidiog a negyddol: mae polisiau'n newid o un awdurdod lleol i'r nesaf, ac mae'r ysgolion yn cael eu gweld fel problemau costus - yn niwsans.

Fe daerid fod y cyfryw ymgyrch yn lladd ein siawns i ddenu ffatrïoedd Seisnig i'r ardaloedd gwledig Cymraeg; a diau mai felly y byddai.

Bu agwedd Awdurdod Addysg Caerfyrddin yn fwy cadarnhaol tuag at ysgolion gwledig, gan hybu strategaeth newydd o gael ysgolion gwledig i gydweithio a'i gilydd mewn clystyrau.

Awn ati'n awr i wneud arolwg brys o'r sefyllfa yng Ngheredigion a Chaerfyrddin a cheisio hybu strategaeth gadarnhaol newydd ar gyfer ysgolion gwledig.

Trefnasant eu bywyd yn y cymoedd poblog ar lun a delw y bywyd gwledig a'r capel yn ganolfan iddo.

Nid oedd yr ardal yn un boblog a chofiaf Ernest Roberts yn pwysleisio droeon petai Pwllheli yn methu talu ei ffordd, y byddai hynny'n ddiwedd ar unrhyw obaith am gynnal y brifwyl mewn cylch gwledig o hynny ymlaen.

Gall y Stiwt fod yn ganolfan y ddrama a cherdd yn yr ochr hon o Sir Clwyd a phwy a wyr na ellir sefydlu cwmni bach proffesiynol o actorion yma a fyddai'n gwasanaethu'r gymdogaeth drwy'r ysgolion a'r neuaddau bach gwledig.

Fel hyn, bydd ysgolion yn cadw at ofynion y gyfraith ond hefyd yn datblygu mewn modd cadarnhaol, gan 'ddod rownd' un gofyniad statudol arall eto nas lluniwyd gydag ardaloedd gwledig mewn golwg.

Buwyd yn cynnal trafodaethau gyda'r rhai sydd ynglyn ag Arweiniad Gwledig yr Awdurdod Datblygu fel y medrwn gymharu'n gweithgareddau a cheisio cyd-weithio'n fuddiol.

Rhan o gynllun bwriadol ar ran Llywodraeth Llundain i ddiboblogi'r ardaloedd gwledig oedd cau'r ysgolion.

Yn anad dim roedd hi eisiau hynny heb iddi hithau, oherwydd diffyg chwaeth ei chefndir gwledig, ei lesteirio mewn unrhyw ffordd.

Byddai'n rhaid i Symons chwilio am amgenach esboniadau dros derfysg cymdeithasol fel helynt Beca yn yr ardaloedd gwledig.

Yn y cyfamser annheg yw iddynt feirniadu etifeddion y traddodiad gwledig sy'n gwneud eu dyletswydd [trwy ganu o fewn eu profiad a'u traddodiad am beidio â gwneuthur dyletswydd pobl eraill hefyd.

Fe gynhaliwyd cyfarfod o'r Uwch-Bwyllgor Cymreig fis Mai eleni yng Nghaerfyrddin i drafod yr economi gwledig yng Nghymru.

Yr un modd yn awr, mae Cymdeithas yr Iaith yn datgan fod amgylchiadau cyfoes yn milwra'n erbyn barhad o'r drefn bresennol o ysgolion gwledig ac, oni weithredir yn wahanol, y gallai llawer iawn ohonynt gau gyda chanlyniadau trychinebus i'r cymuedau y maent yn eu gwasanaethu.

Dyletswyddau Brenhinoedd a Barnwyr a Llywodraethwyr Gwledig ac Eglwysig, heb law eu bod yn faith ac yn ddyrus, maent hefyd yn ammherthnasol sywaeth i'r Iaith Gymraeg.

Nid oedd y Dirprwywyr yn cyfyngu eu hymweliadau i leoedd diwydiannol; byddent yn ymweld â phob sir, gan adrodd gyda'r un trylwyredd ar ysgolion mewn ardaloedd gwledig a'r cymunedau yr oeddynt yn eu gwasanaethu.

Cychwynwyd y cyfarfod trwy gyflwyno deiseb i Rosemary Butler wedi ei arwyddo gan brifathrawon, llywodraethwyr a chynghorwyr cymunedau gwledig.

Pa arwydd gwell o ewyllys da ac undod na bod y Cynulliad yn penderfynu cychwyn ar lwybr newydd ar gyfer ysgolion gwledig.

Galwn ar y Cynulliad Cenedlaethol i ymateb ar fyrder i'r bygythiad sy'n wynebu ysgolion gwledig Cymru a chreu strategaeth gadarnhaol newydd a fydd yn diogelu eu dyfodol.

Mae'n amlwg nad ydych o'r farn fod dyfodol cymunedau gwledig o bwys.

Dyma oedd nod y cyfarfod - cyfle i leisio'n pryder am yr argyfwng sy'n wynebu ysgolion gwledig Cymru, a chyfle i bwyso ar y Cynulliad i ddangos arweiniad yn y maes. Y sefyllfa bresennol

I rywun â chryn gydymdeimlad, fel oedd gan Symons, roedd amgylchiadau broydd gwledig a diwydiannol Cymru yn adwythig eu dylanwad.

Mewn llythyr at Nick Bourne AC (Arweinydd y Ceidwadwyr yn y Cynulliad) mae Cymdeithas yr Iaith wedi galw ar y Torïaid i atal eu rhagrith o roi cefnogaeth mewn geiriau i ysgolion gwledig tra bod eu polisïau yn eu tanseilio.

Clywodd y llys fod yr ardal yn leoliad gwledig distaw iawn" heb fawr o drafnidiaeth a dim diwydiant.

Yn 1960 cafodd Mr a Mrs Beasley bapur dwy-ieithog yn hawlio'r dreth leol oddi wrth Gyngor Dosbarth Gwledig Llanelli, a Chymraeg y bil lawn cystal â'i Saesneg.

Am ymdriniaeth lawnach o'r sefyllfa, cysylltwch â'r Swyddfa i dderbyn copi o ddogfen y Gymdeithas 2000: Her i Ysgolion Gwledig.

Yng Nhymru, mae sefyllfa gwbl wahanol ac yn arbennig yn yr ardaloedd gwledig.

Mae cymaint o bosibiliadau cyffrous newydd i ddatblygu ysgolion gwledig fel canolfannau addysg, cyfathrebu a sgiliau newydd i gymunedau lleol - rydym wedi bod yn pwyso ar yr Ysgrifennydd Addysg tan 16 oed i lunio strategaeth gadarnhaol newydd i ddatblygu ysgolion gwledig.

Ffaith sylfaenol yn yr esboniad, mi gredaf i, yw dadfeiliad y bywyd gwledig - y ffenomen a roes i T.

Cynhyrchwyd darllediadau amlwg hefyd o'r Sioe Frenhinol Amaethyddol yn Llanelwedd, sef uchafbwynt y calendr gwledig.

Mae ffilmiau epig a hanesyddol yn boblogaidd nwan ac mae llwyddiant Hedd Wyn wedi rhoi Cymru ar y map fel lle sydd â golygfeydd gwledig dramatig ac wedi profi bod gynnon ni adnoddau ac arbenigrwydd i'w cynnig." Mae gan Gyngor Gwynedd staff arbennig sy'n canolbwyntio ar geisio profi bod heip Sgrîn Cymru yn wir.

Yn y cyngor gwledig y perthyn Llangennech iddo y mae'r cynghorwyr i gyd yn Gymry Cymraeg: felly hefyd swyddogion y cyngor.

Dengys hyn na fu polisi iaith llwyddiannus yn weithredol hyn yn oed mewn ardaloedd gwledig megis Ceredigion mewn nifer sylweddol o ysgolion cynradd.

Achosodd prinder cyfleoedd gwaith i frodorion Cymraeg eu hiaith symud i ffwrdd, a phrisiau tai cymharol isel ac atyniad y bywyd gwledig i fewnfudwyr di-Gymraeg symud i mewn.

O sylwi'n fanylach ar sefyllfa'r Gymraeg mewn ysgolion cynradd gwledig yng Ngheredigion, sy'n nodweddiadol o rannau gwledig eraill o Gymru, gwelir effeithiau'r newidiadau a grybwyllwyd yn glir, a hynnyn sicr yn achos pryder.

Mae cynifer o hen ymadroddion a rheolau gwledig yn parhau'n berthnasol.

Yr un pryd, rhaid cydnabod ar unwaith fod yma ogoneddu a delfrydu ar randir gwledig Eifionydd.

Yr oedd y cynllun yn chwalu cymdeithas Gymraeg uniaith yn un o ardaloedd gwledig hanesyddol Meirion.

Gallai'r Cynulliad fynd yn bellach a threfnu ar gyfer 2000 symposiwm cenedlaethol ar ddatblygu ysgolion gwledig fel un o'n hasedau fel Cymry.

Yn y llythyr dywed Ffred Ffransis, 'Mae polisiau'r Ceidwadwyr (a ddadlenir heddiw) ar gyfer yr Etholiad Cyffredinol nesaf o derfynu rheolaeth Awdurdodau Lleol ar ysgolion yn golygu y caiff ysgolion gwledig bychain eu hynysu.

Mae Rosemary Butler wedi derbyn saith llythyr i gyd oddi wrth y Gymdeithas (dyddiedig 31.5.99, 22.6.99, 5.7.99,20.7.99, 22.7.99,16.11.99,3.12.99). Mae'r llythyrau hyn yn gofyn am gyfle i drafod dyfodol addysg yng Nghymru yn arbennig addysg Gymraeg a dyfodol ysgolion gwledig.

dyletswydd gwyr fel Mr Llywelyn-Williams na wyddant ddim am y bywyd gwledig yw sgrifennu am y traddodiad dinesig a diwydiannol y gwyddant amdano.

Mae'n debyg fod y Capel wedi bod yn gryfach yn y gorffennol yn yr ardaloedd gwledig.

Gwneud Olwyn Tua phedwar ugain mlynedd yn ôl, pan oedd digon o waith i'r saer coed yn yr ardaloedd gwledig, nid oedd sôn am drydan yma, a byddai raid i'r crefftwr lifio a thyllu'r coed â'i law a'i nerth ei hun.

Awgrymai'r adroddiad felly y dylid ehangu ffurflenni cais ar gyfer caniatâd cynllunio am dai mewn ardaloedd gwledig drwy ychwanegu rhestr o gwestiynau ychwanegol i'r ymgeisydd ynglŷn â dyluniad, lleoliad a.y.

Yn ddiweddar yng Ngheredigion, er enghraifft, cafwyd sefyllfa lle roedd yr Archwilydd Dosbarth wedi paratoi adroddiad a oedd yn ffafrio un opsiwn penodol - opsiwn a fyddai'n golygu cau nifer o ysgolion gwledig y Sir.

Oherwydd dinistrio sylfaen bentrefol ein hiaith rhaid creu sylfaen newydd iddi; troedle a fedr wrthsefyll bygythiadau'r mewnlifiad cyson o Saeson i'r ardaloedd gwledig, a throedle a fedr gymathu nifer sylweddol ohonynt heb danseilio'r iaith a'r diwylliant Cymraeg.

Gwelwyd y dirywiad mwyaf yn yr ardaloedd gwledig.

Y ddrama orau yn y cystadlaethau canlynol: comedi neu ffârs ar gyfer cwmniau drama gwledig, drama hir, drama fer.

Yno yr oedd pob bryn a phant yn ardaloedd gwledig Efrog Newydd, Massachusetts, a Pennsylvania etc.

Rhoddwyd cynnig gerbron Mr Matthews a Mr Hughes ynghylch datblygu canolfan gynghori newydd ym Mlaenau Ffestiniog trwy gyfrwng yr Arweiniad Gwledig neu'r Rhaglen Ddatblygu Drefol, ac yn arbennig ynglyn a chyflogi cynghorydd ariannol ar gyfer y ganolfan gynghori.

Yn yr ardaloedd gwledig mae llawer ohonynt heb brofiadau cyn-ysgol.

Ceid ynddynt gadarnhad o'r hyn a wyddai'r Dirprwywyr dros Godi Eglwysi a'r Gymdeithas Adeiladu Eglwysi, bod diffygion argyfyngus yr eglwys a'r ysgolion yn nodweddiadol nid yn unig o ardaloedd dinesig, ond yn gyffredin trwy ardaloedd gwledig Lloegr a Chymru.

Mae'r gwasanaeth yn un gwerthfawr, yn arbennig i drigolion gwledig sy'n hen neu'n wael ac yn anabl i deithio i'r llyfrgell agosaf.

Dylid rhoi blaenoriaeth i gynlluniau sydd yn cwrdd anghenion lleol am waith, yn cyfrannu at amcanion parc cenedlaethol a helpu i ychwanegu at werth cynhyrchion lleol; ii) Datblygwyr ddylai fod yn gyfrifol am gostau ychwanegol dylunio neu ddefnyddiau adeiladu er mwyn cyrraedd y safonau amgylcheddol uwch sydd yn angenrheidiol mewn parciau cenedlaethol; iii) Dylai asiantaethau datblygu gwledig ac awdurdodau lleol gydweithio gyda'r parciau cenedlaethol i hybu cynlluniau datblygu economaidd sydd yn cydweddu ag amcanion parciau cenedlaethol; iv) Dylid edrych yn ffafriol ar arall gyfeirio fferm sydd yn cyfrannu at gynnal busnesau fferm heb beryglu amcanion parciau cenedlaethol.

Trwy wyth mlynedd ymdrech Mrs Beasley, un Cymro arall yn y dosbarth gwledig a ofynnodd am bapur y dreth yn Gymraeg.

Ac eto, mae Cymdeithas yr laith yn cydnabod na all y drefn bresennol barhau ac nid yw'n bosibl amddiffyn ysgolion gwledig yn union fel y maent ar hyn o bryd.

Mae arnom angen strategaeth gadarnhaol ar gyfer addysg yn yr ardaloedd gwledig ac mae'r model Seisnig yn gwbl annerbyniol.

Mewn Llythyr Rheolaeth diweddar at aelodau'r Pwyllgor Addysg mae'r Archifydd Dosbarth yn ceisio dylanwadu ar benderfyniadau'r Pwyllgor drwy ganfasio'n wleidyddol dros un opsiwn arbennig a fyddai'n golygu cau nifer o ysgolion gwledig y sir.

'Byddai'n llawn cystal i chi adeiladu pencadlys newydd y Cynulliad ar blaned Mawrth ag ym Mae Caerdydd gan eich bod cymaint allan o gysylltiad a dyheadau'n cymunedau gwledig.

Mae angen cymryd camau breision ymlaen yn awr o ran hybu cydweithrediad rhwng cylchoedd o ysgolion gwledig cyfagos i'w datblygu fel unedau academaidd cryf.

Mehefin 1999. Yr angen am frwydr newydd i ddatblygu ysgolion gwledig fel canolfannau addysg i gymunedau lleol. Llawlyfr Deddf Eiddo

Roedd yr unigolion hyn (dros 250 o enwau i gyd, wedi eu casglu dros gyfnod o ryw dair wythnos), yn cytuno â'r datganiad hwn: GALWN AR Y CYNULLIAD CENEDLAETHOL I LUNIO STRATEGAETH GADARNHAOL I DDATBLYGU YSGOLON GWLEDIG.

Gwyr pawb fod amheuon ac ofnau yn yr ardaloedd gwledig y bydd yr ardaloedd diwydiannol yn eu dominyddu.

Yn raddol, gwelid trafaelwyr o'r trefi ac o Loegr yn galw heibio i'r seiri gwledig a chynnig iddynt fylau i olwynion wedi eu tyllu'n barod.

Gellir awgrymu nifer o resymau am y teyrngarwch rhanbarthol hwn, sef twf gweinyddiaeth a datblygiad sefydliadau sirol, cynnydd cyfoedth y bonedd gwledig a'u tuedd gynyddol i briodi aeresau lleol, eu diddordeb mewn hanes, hynafiaeth a chyfraith, a thwf trefi sirol yn ganolfannau cymdeithasol, diwylliannol a gweinyddol.