Anaml iawn y byddai gwragedd yn ysgrifennu amdanynt eu hunain.

Unwaith eto allwn i wneud dim ond edmygu dewrder y gwragedd yma a cheisio cyfleu'r ffordd urddasol y maen nhw wedi dygymod â'r sefyllfa a dechrau bywyd newydd yn wyneb caledi mawr.

Ni welent ychwaith obaith y gwþr a'r gwragedd am y dyfodol, eu gofal dros eu plant, na'u paratoi wrth hau a medi.

Pwysleisiodd mai gwragedd a roddodd heddwch yn uchel ar yr agenda gwleidyddol ac mai'r arweinwyr â'u dilynodd drwy arwyddo cytundebau rhyngwladol.

Pan gyrhaeddodd gwŷr, gwragedd a phlant Uitenhage eu tref newydd dechreusant adeiladu eglwys newydd yn syth.

Nid oes amheuaeth mai'r gwragedd oedd yn cynnal y cymunedau morwrol i raddau helaeth, oherwydd bod y gwŷr oddi cartref mor aml.

"A'r hogyn bach wedi deud dim byd o'i le!" Y gwragedd!

Ni châi gwragedd fynd i brifysgol na bod yn offeiriaid nac yn feddygon.

Merched du llachar yw gwragedd Cwffra, merched cryf, llon, ac yn eu plith ambell un dawel, feingorff, na fyddai ei symud drwy'r tŷ yn ddim amgenach na chwyth o berarogl neu dincial isel tlysau arian.

Ac i'r gwragedd (oedd hefyd yn y Cymun) ddod ataf i gydymdeimlo'n dyner "hefo'r hogyn bach." "Mi ddangosodd yr hen lanc i ddannedd cil heddiw'n o glir on'do?" meddai un wraig wrth y llall.

Daeth Dafydd gyda mi i'r t , ac eisteddasom yn yr hen gegin, canys yr oedd ``gwragedd rai'' gyda Miss Hughes yn y parlwr.

Ar hyd y bymthegfed ganrif gwelir yn amlwg gynnydd mawr ymhob gwlad yn rhif y rhai a ddysgasai ddarllen: lleygwyr yn ogystal â chlerigwyr, gwyr a gwragedd fel ei gilydd.

Mi weles hefyd aberthu geifr dirifedi mewn puja i'r dduwies kali yn Shillong, a'r gwaed yn tasgu'n goch ar gnawd a dillad defosiynol gwþr a gwragedd a phlant ac aml-freichiau nadreddog y duwies ei hun.

Cyfeiriodd Symons hefyd at anniweirdeb honedig y gwragedd yn siroedd Brycheiniog, Maesyfed a Cheredigion:

GWIBDEITHIAU: Ar y dydd Mercher olaf o'r mis fe deithiodd wyth deg ac wyth o hynafgwyr, a gwragedd i ganolfannau siopio Pen Bedw.

Fe'i cefnogir gan haid o wleidyddion, cyfreithwyr, barnwyr, academyddion a dynion busnes, pob un yn cuddio tu ôl i'r honiad nad ydynt yn gwneud dim ond eu dyletswydd, gwy^r a gwragedd sy'n rhy ofnus i olchi'r piso o'u dillad isaf.

Wrth gwrs, doedd mwyafrif y gwragedd ddim yn gallu darllen nac ysgrifennu.

Rhyfedd yr ymgeledd a gafodd dynion drwy'r oesoedd gan y gwragedd: Dyma air o un baraita Iddewig hen, hen: "I bob creadur a arweinir y tu allan i'r porth i farw, fe roddir tamaid bach o fygarogl neu sbeis mewn cwpanaid o win i drymhau a marweiddio'r synhwyrau ......

Yna, mae'r gwragedd yn palu'r ddaear ar gyfer y planhigion gwerthfawr.

Gall y gwybodus ddilyn lli'r atgof amdanynt, am eu gwragedd a'u plant, am het newydd a brynwyd yn y fan a'r fan, am ymbarel a adawyd ar ôl yn y lle a'r lle.

Bwriad y gwragedd hyn oedd hel arian i wneud gwaddol a dychwelyd i'r oasis i briodi a bod yn wragedd da a ffyddlon.

A'r un diwrnod pan oedd ein gwragedd yn siopa a ninnau'n edrych ar rywbeth neu'i gilydd daeth merch ifanc arall ataf gyda 'hard luck story' ac eisiau arian.

Byddai'r merched a'r gwragedd wedi paratoi gwledd i'w mwynhau yn yr awyr agored, a byddai'r darlithydd fynychaf yn torri ei ddarlith yn ddwy ran - un cyn y picnic mawr a'r llall ar ôl hynny.

Eu gobaith wrth ddod i'r wlad hon oedd creu cysyllt iadau rhwng gwragedd yn Rwsia a theuluoedd yn rhannau eraill o'r byd.

Erbyn hyn 'roedd sifiliaid wedi ymuno yn yr ymladd, a phensiynwyr, gwragedd a phlant yn dioddef ymosodiadau o'r awyr.

Yr oedd yn byw yn Chapel Street yr adeg honno, ac fe gadwai "Bopty mawr" lle y byddai gwragedd Pentraeth yn dwad i grasu bara ac arferai llawer gael eu bara yn rheolaidd yno.

Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, er enghraifft, bu nifer y gwragedd priod a ymunodd a'r gweithlu yn llawer uwch na'r disgwyl, tra bu'r cynnydd mewn cynhyrchaeth llafur, ar y llaw arall, yn is o gryn dipyn.

Ni allai ei gweld yn codi ei phac fel rhai gwragedd a mynd i hwylio gyda'i gŵr yn hytrach na byw hebddo, a gadael i'r gwynt chwythu ei gwallt a hithau i bob cyfeiriad.

Wrth edrych yn ôl ar flynyddoedd cynnar Plaid Cymru fe'n hargyhoeddir ar unwaith mai gwyr glew a gwragedd dewr a'i sylfaenodd, H. R. Jones, Saunders Lewis, Lewis Valentine, D. J. Williams, J. E. Jones, Kate Roberts; amser a ballai i mi fynegi am J. P. Davies, Ben Owen, Ambrose Bebb, Mai Roberts, Cassie Davies ac eraill, y rhai a roddodd fudiad rhyddid Cymru ar sylfaen ddiogel.

Ond yr hyn a'm tarawodd i, a'r tafod yn y boch, oedd: os yw merched sydd yn bwriadu mynd i'r weinidogaeth yn fwy tebyg i ddynion, ac i'r gwrthwyneb, yna beth felly yw'r anhawster ynglyn ag ordeinio gwragedd yn yr Eglwys Anglicanaidd?

Yma, cafodd wyth mil o ddynion, gwragedd a phlant eu dienyddio.

Darlunia'r baneri y pethau mwya gwerthfawr i'r gwragedd a'u cre%odd.

Dyna'r ymresymiad oedd tu ôl i'w benderfyniad ac, fel gwr dibriod, mae'n bosib nad oedd yn sylweddoli'r pwyse ychwanegol y bydde taith fel hon yn ei roi ar y gwragedd.

Gwragedd oedd gwragedd a dynion oedd dynion.

Wrth i'r gwragedd fynd i mewn i'r pebyll, maen nhw'n rhoi cangen yr un ar y llawr - er mwyn cadw'r tân coginio yn y canol ynghynn.

Yn y straeon am Sir Gaernarfon yr un modd, y gwragedd biau trin a bwydo'r anifeiliaid: yr oedd y chwarel yn mynd â holl egni'r gwŷr - y chwarel a'r daith hir iddi ac ohoni.

Nid ar gyfer yr offeiriaid yn unig y copi%wyd y rhain; ymddengys fod cryn ddiddordeb ynddynt ymhlith gwyr a gwragedd lleyg yn ogystal.

Ac mi ellwch fentro bod esmwythdra'r eli a roddodd y gwragedd ar fy mriw wedi aros.

Roedd tadau a theidiau yn ei hadrodd wrth y gwragedd a'r gwragedd yn ei hail-ddweud wrth y plant.

Disgynnodd Mr Parker, a oedd yn chwe throedfedd tair modfedd o daldra ac yn pwyso pymtheg stôn ar ben pentwr o wŷr, gwragedd a phlant.

Oherwydd hyn mae nifer o chwaraewyr yn anfodlon i'w mamau, gwragedd neu gariadon eu gwylio'n chwarae.

Wrth gwrs, ni ddylid anghofio gwragedd y gwŷr hyn.

Pobl o'r wlad oeddynt wedi dod o'r gorllewin ac o'r gogledd i gael gwaith yn y pyllau glo a llawer o'r gwragedd yn ffrindiau i mam ac yn siarad iaith y wlad.

Y gwragedd cyntaf yn cael eu hordeinio yn offeiriaid yn yr Eglwys yng Nghymru.

A llwyddiant drwy chware rygbi agored, cynhyrfus a chreadigol--dyma'r adladd a adawyd gan hyfforddiant athrylithgar pobol fel Ieuan Evans, Carwyn James a Norman Gale I orffen y flwyddyn arbennig hon, roedd y Clwb i gyflawni taith genhadol i Ganada, a dyna pryd, o bosib, y gwnaeth Carwyn un o gamgymeriade prin ei yrfa, pan fynnodd bod gwragedd y chwaraewyr i gael y cyfle i ddod ar y daith Ar y pryd, roedd iwfforia'r tymor dros bawb oedd yn gysylltiedig â'r Clwb, ac ...

Enghraifft o'r geidwadaeth hon oedd amharodwydd nifer o w^yr dosbarth canol i ganiatáu eu gwragedd i gwrdd â Morfydd Llwyn Owen.

Ac y maent - i'r neb y mae ganddo ddiddordeb yn hanes dynion a gwragedd - yn ddiddorol ynddynt eu hunain.

Darllenwn eto hanes y gwragedd ar fore'r Atgyfodiad yn mentro allan i wersyll y gelyn, a darganfod fod y gwersyll yn wag.

Fe ddaw ei eiriau am y rhan o wisg pen Rhiannon a ddylasai guddio'i hwyneb ag adlais o gynghorion Tertullian ar wisg gwragedd, a llenni'n arbennig, a hefyd o eiriau canon y chweched ganrif sy'n gorchymyn i wragedd clerigwyr wisgo llenni.

Nawddsantes gwragedd beichiog oedd Margred ac arferai gwragedd apelio ati i leddfu eu gwewyr esgor er mai morwyn oedd Margred.

Gwþr caredig oedd gwþr Sir Gaerfyrddin; gwþr cymwynasgar, tylwythgar, teulugar, cymdogion da, boneddigion y tir; gwragedd diwyd, doeth a ffrwythlon; pobl heb ddail ar eu tafod, yn lletygar i grwydriaid, yn talu dyledioon, yn rhoi arian ar fenthyg heb wystl ond ymddiriedaeth, yn cynorthwyo'i gilydd; y bobl a fu'n dioddef gorthrwm a thrais y meistri tir a'r stiwardiaid, yn ymladdd yn erbyn anghyfiawnder, yn aberthu pob dim er mwyn egwyddor ac yn dal at eu hargyhoeddiadau hyd y carchar a'r bedd.

Gall darluniau fel hyn ddweud llawer wrthym am ffasiynau gwragedd yn y cyfnod hwn ond ni allant ddweud wrthym sut roeddent yn meddwl nac yn teimlo.

Roedd y plant wedi'u geni yn yr Almaen, roedd y gwragedd wedi byw yno ar hyd eu hoes.

Ond gan fod y gwesty hefyd yn fan cynhadledd Foslemaidd bwysig am gyfran o'r wythnos, trefnwyd i'r cyflenwad gael ei droi 'mlaen er cysur y mullahs a'u gwragedd a'u cynrychiolwyr.

Mae'r baneri yn dangos dawn artistig y gwragedd, eu hymrwymiad i heddwch, a'u hatgasedd tuag at ryfel.

Anghofia' i fyth ychwaith y wefr yn un o wersylloedd mwyaf anghysbell y Cwrdiaid o weld milwyr ifainc yn rhoi eu gynnau ar eu cefnau ac yn cario'r hen, y musgrell, y claf, gwragedd beichiog a babanod i hofrenyddion i'w cludo adref.

Margaret, merch Syr Dafydd Hanmer, swyddog pwysig i'r brenin, a'r wraig 'orau o'r gwragedd' yn ôl Iolo, sy'n estyn y croeso.

Ar ôl i'r darnau priodol gael eu sychu yn yr haul, bydd gwragedd dethol o'r llwyth yn eu gwisgo o amgylch eu gyddfau - ac yn cael blaenoriaeth wrth fynd ar ôl dwr.

Carwn gredu hynny, ond rwy'n ei amau, oherwydd gall y nawddogaeth, a'r gwobrwyon lawer sydd at wasanaeth ei Gweinidogion arwain at ddibyniaeth, os nad gwaeth ar ran ein gwŷr a gwragedd cyhoeddus.

Yng Nghymru gallai gwyr a gwragedd wahanu os oedden nhw eisiau.

Yn yr un modd â'r famddaear yr oedd y gwragedd i feichiogi a'r anifeiliaid i besgi.

Nid yw'r dynion yn petruso rhag ymolchi o flaen y benywod, ac ni phetrusa gwragedd rhag newid eu dillad isaf o flaen y dynion.

Ni chyfrifant hi yn ddim i gywilyddio rhagddi, ac ni chyll y gwragedd eu braint wrth ei harfer.

Efallai na chefais glywed amdanyn nhw am nad oedden nhw yn wyr a gwragedd o egwyddor fawr.

Ni wyddai Hadad chwaith am arfer gwragedd gwerddon Cwffra o deithio i fyny i Bengasi i elwa ar eu cyrff trwy buteinio'n agored, neu gudd, fel morwynion, efallai, i Americanwr neu Brydeiniwr oedd yn byw am ysbaid heb ei wraig ac yn hoff o gwmni yn y gwely.

Ni all dim fod yn is, neu'n hytrach yn fwy diraddiol na chymeriadau'r gwragedd wyneb yn wyneb â'r dynion.

Cafwyd ymateb eithaf sylweddol hefyd gan bobl oedd wedi ymddeol, gweithwyr rhan-amser, gwyr a gwragedd ty, myfyrwyr coleg a'r di-waith.

Ei syniad oedd cael gwragedd ar draws y byd i greu baneri eu hunian ar y thema 'Y pethau na allwn ddioddef gweld eu dinistrio gan ryfel niwcliar'.

Dan fwngial awgrymodd rhai gwyr oedd a gwragedd ifanc y dylid ei ysbaddu, ond roedd hynny'n rhy beryglus i un yn ei oedran ef ac ni allent fforddio ei golli Chwerthin am ben yr awgrym a wnaeth hynafgwyr y llwyth Y gwir oedd nad oedd yr un o'r gwragedd ifanc y daeth Hadad yn agos atynt yn ddeniadol iawn yn ei farn ef, a byddai'n rhaid iddynt hwy dalu â'u bywyd pe baent yn dangos ffafriaeth tuag ato.

(Roedd y gwŷr gyda llaw yn cyd-dynnu'n well o dipyn na'r gwragedd.) Bydd y camerâu weithiau'n cael eu hanelu at ei gilydd hefyd er mwyn dangos natur y syrcas gyfryngol sy'n amgylchynu'r cyfarfod.

Y mae'r dynion a'r gwragedd, yn briod ac yn sengl, yn byw yn yr un tŷ, ac yn cysgu yn yr un ystafell.

Ac fe ddiflannodd pryder gwyr y llwyth ynghylch unrhyw gysylltiad a allai fod rhwng Hadad a'r gwragedd bron yn gyfan gwbl, gan na ddangosai unrhyw ddiddordeb ynddynt.