Dadl David Griffiths yw ei bod yn ffasiwn i ystyried mai gwŷr galluog, talentog, cydwybodol, ond wedi eu camarwain, oedd y Dirprwywyr.

Pan gyrhaeddodd gwŷr, gwragedd a phlant Uitenhage eu tref newydd dechreusant adeiladu eglwys newydd yn syth.

Nid oes amheuaeth mai'r gwragedd oedd yn cynnal y cymunedau morwrol i raddau helaeth, oherwydd bod y gwŷr oddi cartref mor aml.

Mewn soned arall, 'Y Rhufeiniaid' (Synfyfyrio), mae ef yn ceryddu'r gwŷr a adeiladodd yr Ymerodraeth Rufeinig, nid am fod yn ormweswyr creulon a diystyrllyd o hawliau pobloedd eraill, ond am fethu â sylweddoli na fyddai eu gweithiau hwy yn parhau yn dragwyddol.

Peth cyffredin iawn yn Lloegr, hyd yn oed ymysg gwŷr llengar, fu adweithio yn erbyn addysg glasurol, a diystyru llenyddiaeth Ladin a Groeg fel rhwybeth sych a phendantaidd na allai byth fod yn berthnasol i fywyd cyfoes.

Baich gwŷr llys Aber oedd gwarchod gwlad wedi'r cwbl.

Ond prin y gallent hwy, hyd yn oed, gystadlu o ran harddwch â'r eglwysi cadeiriol, yr hen eglwysi clas (megis Llanbadarn Fawr) ac ambell eglwys blwyf, heb sôn am abatai a phriordai'r gwŷr wrth grefydd- casgliad nodedig o adeiladau gwych dros ben.

Ond roedd y crefyddwyr yn dal i gredu yn nyfodol yr achos ac wedi sylweddoli pwysigrwydd hanes, a dysgu ei wersi hyd yn oed os nad oedd y gwŷr rhyfelgar wedi gwneud hynny.

Ond yn gwy na dim efallai, yr oedd Nedw yn siarad yn lle sgwennu.

Fe'i cefnogir gan haid o wleidyddion, cyfreithwyr, barnwyr, academyddion a dynion busnes, pob un yn cuddio tu ôl i'r honiad nad ydynt yn gwneud dim ond eu dyletswydd, gwy^r a gwragedd sy'n rhy ofnus i olchi'r piso o'u dillad isaf.

Neu yntau Stadiwm enfawr lle gallai gwŷr enwog o wledydd eraill ddod i ymrysonfeydd a thwrnamentau?

Deffrôdd y gelyn mewn dychryn i glywed gwŷr Gideon yn dynesu gan weiddi 'Cledd yr Arglwydd a Gideon'.

Tebyg mai o blith y gwŷr rhyddion y dôi'r rhan fwyaf o'r offeiriaid plwyf.

Gwir fod y teitl 'academi' wedi marw yn ystod y ganrif a bod y gair 'coleg' yn taro'n fwy parchus ar glust gwŷr oes Victoria - er, chwarae teg iddynt, parhaodd y gair 'athrofa' yn bur boblogaidd trwy ail hanner y ganrif.

Bellach, trown at wahanol gyrchfannau'r Cywyddwyr - a'r Cwndidwyr - o fewn terfynau Sir Forgannwg, gan ddechrau gyda'r mynachlogydd a chartrefi rhai gwŷr eglwysig eraill.

Ymhlith y siaradwyr diddorol (gan gynnwys John Jones, Rhaeadr Gwy, a gyrhaeddodd ei gant oed) y bu+m yn sgwrsio â nhw, yr oedd un â chanddo stori ddiddorol am ei brofiadau fel labrwr yn helpu i adeiladu'r argaeau dwr.

Ond cymaint fu'r ysgaru artiffisial rhwng y gwyddorau a'r celfyddydau mewn addysg uwch nes bod gwŷr llen a gwŷr gwyddoniaeth yn dra anwybodus am weithiau y naill a'r llall, nid yn unig yng Nghymru ond trwy Brydain.

Yn y straeon am Sir Gaernarfon yr un modd, y gwragedd biau trin a bwydo'r anifeiliaid: yr oedd y chwarel yn mynd â holl egni'r gwŷr - y chwarel a'r daith hir iddi ac ohoni.

Cododd y dref a'r gymdogaeth rai gwŷr galluog eraill, megis John Blackwell (Alun), Thomas Jones (Glan Alun), John Davies, Nercwis.

Mewn sioliau y mae'r mamau yn cario eu plant mân yn 'Diwrnod i'r Brenin' - a nodwch fod y mamau yn mynd â'u plant mân gyda nhw ar y trên i siopa er bod eu gwŷr yn segur gartref ac yn rhydd i'w gwarchod.

Deuthum o hyd i drysorau lawer yno - casgliad mawr o lyfrau Williams Pantycelyn, Morgan Rhys, yr emynydd, Nathaniel Williams (y gūr y cafodd Ann Griffiths y clod am rai o'i emynau), Thomas Dafis, Argoed, Phylip Dafydd, Dafydd Williams, Llandeilo Fach, John Thomas, Rhaeadr Gwy, a Dafydd Jones o Gaio.

Dyfynnir Gruffydd Robert a ddywedodd mai 'dysgu, helpu, diddanu a pherffeithio gwŷr' oedd y nod.

Gan fod cerddi'r beirdd proffesiynol yn cael eu datgan i gyfeiliant telyn neu grwth (mewn dull y collasom ni yn llwyr ei gyfrinach), fe ffurfiai'r beirdd ynghyd â'r telynorion a'r crythorion un dosbarth o wŷr wrth gerdd, a thebyg fod y cyfarwyddiaid - y gwŷr a adroddai'r hen chwedlau - hwythau'n perthyn i'r dosbarth hwn tra parhaent.

Wrth gwrs, ni ddylid anghofio gwragedd y gwŷr hyn.

Yn hanes Maelgwn dallwyd ef a'i wŷr gan golofn niwl a aeth gyda Chadog, ac yn hanes Rhun fe'u dallwyd gan fwg a godai o ysgubor y ceisiai gwŷr Rhun ei llosgi.

Tramwyai yr Yswain a'r Person, a'r hen bobol pan allent, hyd y ffyrdd, ond teithiai'r gwŷr ieuainc rhyfygus bron fel yr ehed y frân yn syth ar ôl y cŵn.

Canlyniad hyn fu cyfodi o blith y gwŷr rhyddion Cymreig, nad oedd ganddynt at ei gilydd ond ychydig aceri ar eu helw er gwaethaf eu hachau urddasol, ddosbarth o ysgwieriaid llawer mwy cefnog, a elwir yn aml yn uchelwyr.

Dyna weddillion yr hen briffordd a gysylltai gwr uchaf Dyffryn Gwy â Gogledd Ceredigion yn yr oesau a fu.

Yr ail elfen yw cyfraniad y mewnfudwyr a'r newydd- ddyfodiaid a ddaeth i'r cylch yn sgîl diwydiannu'r ardal, gwŷr megis Gomer ab Tegid a D.

Gwŷr Gŵr Glangors-fach a'i ferched y gwir ond atelir hwy gan eu dicter rhag ei gydnabod.

Fel y rhai y mae'r prif gyfrifoldeb arnynt am y sefyllfa, gwŷr Gŵr Glangors-fach a'i ferched am fodolaeth y lleill er nad yw Rhys ac Ifan, Elen a Sal yn ymwybodol nad ar eu pennau eu hunain y maent ym murddun y tyddyn.

Bydd gennych gwy o gymhelliant i beidio a throi yn ol os yw'ch cytundeb gennych i'ch atgoffa.

Cychwyn o Lanelwedd a chroesi'r bont dros afon Gwy i Lanfair-ym-Muallt.

Carwn gredu hynny, ond rwy'n ei amau, oherwydd gall y nawddogaeth, a'r gwobrwyon lawer sydd at wasanaeth ei Gweinidogion arwain at ddibyniaeth, os nad gwaeth ar ran ein gwŷr a gwragedd cyhoeddus.

Etifeddodd y ddau fab y cafodd hi eu magu i oedran gwŷr, Dafydd a Daniel, rannau gwahanol o'i chynhysgaeth, y naill yn datblygu'n adroddwr storiau yn null yr hen gyfarwyddiaid, a'r llall yn datblygu'n nofelydd, ac y mae'n rhyfedd, er nad efalli'n gwbl annisgwl, ei bod hi'n fath o ddolen gyswllt rhwng yr anterliwd neu'r ddrama Gymraeg, ym mherson Twm o'r Nant, a'r nofel Gymraeg ym mherson ei mab Daniel, oblegid y mae gwreiddiau mwy nag un elfen yn y nofel i'w holrhain yn ôl i'r ddrama.

Canent awdlau ac englynion mawl a marwnad crefftus ryfeddol i'r tywysogion Cymreig, ac ar dro i'r gwŷr mawr a wasanaethai'r tywysogion hynny.

Y rheswm am hyn (a rheswm arall dros ddweud mai llyfr arbennig ydyw) yw mai gwŷr yn unig sydd wedi sgrifennu ynddo, ac ar ben hynny, gweinidogion yr Efengyl ydynt i gyd.

Y mae gwŷr eto'n fyw a eill dystio am y goleuni a dywynnodd arnynt wrth droi at ei ysgrifau a'i lyfrau ef o fwrllwch caddugol ysgrifenwyr "arddullaidd" y cyfnod hwnnw.

Pan ymffyrnigodd y tyndra rhwng awdurdod Rhufain a'r cenedlaetholdeb herfeiddiol daeth gwŷr y dagr, y Sicarii, yn amlwg ymhlith y Selotiaid.

Uwchben y silff ben tân hongiai darlun olew mawr ac uwchben y darlun roedd llumanau gwŷr meirch, naill ai wedi eu rhwygo gan fwled neu eu bwyta gan wyfyn, ar ffurf croes mewn ffrâm wydr.

(Roedd y gwŷr gyda llaw yn cyd-dynnu'n well o dipyn na'r gwragedd.) Bydd y camerâu weithiau'n cael eu hanelu at ei gilydd hefyd er mwyn dangos natur y syrcas gyfryngol sy'n amgylchynu'r cyfarfod.

Byddaf yn amau weithiau mai gwŷr a lesteirwyd gan eu rhieni rhag mynd yn feirdd yw'r estate agents un ac oll.

A waeth heb a malu awyr am brydferthwch cwysi union gwŷdd main yn sgleinio yn yr haul, a siffrwd y gyllell drwy'r dywarchen, a rhugl y cwlltwr drwy'r pridd wrth i wedd o geffylau porthiannus ei dynnu, a'r certmon rhwng y cyrn yn ei ddal ag un troed yn y rhych ac un goes yn fwy na'r llall drwy'r dydd.

Un o ddisgynyddion gwŷr y traethau, y tywod gwyn, yr awyr a'r palmwydd glas oedd Joe Erskine ac wrth eistedd felny o flaen y tân, roedd ei wedi dechrau chwysu a gwamalu wrth y lleill ei fod e am wneud 'come back' a threchu Frank Bruno am ffortiwn yn ei ffeit gyntaf.