Gwyddai'r llywodraethwyr yn iawn na allai cyfraith sicrhau fod pobl yn siarad Saesneg ar eu haelwydydd neu yn eu sgyrsiau preifat â'u ffrindiau.

Bu rhieni ac ardalwyr Bryncroes yn ymladd brwydr yr ysgol am ddwy flynedd gyda chefnogaeth cymdeithasau a mudiadau trwy Gymru gyfan, ond wydden nhwythau ddim, mwy nag y gwyddai beicwyr Byclins, fod tynged yr ysgol wedi ei benderfynu ymhell cyn gwneud unrhyw gyhoeddiad swyddogol ynglŷn a'r bwriad.

Gwyddai fod yr awyren yn troi gan ei fod yn teimlo fel pe bai pwysau mawr ar ei gefn a'i ben.

Ond y cyfan a ddigwyddodd oedd iddynt brynu tyddyn bach mewn sir arall, lle'r oeddent - hyd y gwyddai ac y maliai Owen Owens - yn dal i gecru fel dwy afr gythreulig wedi eu stancio yn uffern.

Gwyddai pa anghyfiawnderau yr oedd am eu dileu, ond pa fath o gyfundrefn a fedrai weinyddu'r chwyldro?

Drwy gyfrwng y colofnau hyn, bu Dewi Mai yn weithgar iawn yn ennyn diddordeb y cyhoedd gyda sawl sylw dadleugar, trwy drefnu nifer o gystadlaethau, ac ambell waith trwy fentro cyhoeddi rhestr y gwyddai'n iawn a fyddai'n debyg o dynnu nyth cacwn i'w ben.

Gwyddai pawb arall mor ddi-ddal oedd y chwaraewr ac na fyddai'n dod.

Mi wnawn ni drefniadau i gadw hwsmonaeth ar y fferm hyd fis Gorffennaf; erbyn hynny mi fyddi di wedi cael cyfle i feddwl ac mi fyddi wedi cael gorffen yn yr ysgol, ac os byddi di am newid dy feddwl mi fedri fynd i goleg." Gwyddai Alun oddi wrth yr olwg styfnig yn ei hwyneb nad oedd wiw iddo ddadlau â hi, roedd hi wedi penderfynu.

A'r peth nesaf y gwyddai Meic, roedd yn gwibio'n nes at yr anghenfil disglair gan ergydio at ei goesau gyda'r fwyell.

Pe gwyddai'r plismyn ble'r oedd o, byddent wedi dychryn am eu hoedl.

Cod dy galon, Harri; mi ddaw haul ar fryn eto.' Gwyddai Harri fod yr Yswain yn siarad ei galon, ac nad oedd yn rhagrithio.

Dyma'r unig sefydliad Undodaidd y gwyddai ambell Undodwr anghysbell amdano.

Nid oedd Francis yn bencampwr yn y maes hwn; fe'i daliwyd ac fe'i cosbwyd laweroedd o weithiau gan y gwyddai'r stiwardiaid amdano mor dda.

Yr oedd yn sicr erbyn hyn mai Ffrangeg a siaradent canys clywodd y gair 'gendarmes' fwy nag unwaith a gwyddai mai'r gair Ffrangeg am blisman oedd gendarme '.

Wrth yrru adref dechreuai ail-bendroni am y posibilrwydd o 'gyfarfod eto a rhywun annwyl.' Gwyddai nad gŵr atyniadol mohono ef yng ngolwg neb.

Ond gwyddai Owen Edwards ei hun y gwahaniaeth hanfodol rhwng ddau beth, a dewisodd achlesu'r math o ddiwylliant y gellid ei wasgaru trwy'r genedl oll.

Teimlai hwnnw'n ofnus oherwydd gwyddai mai neges annerbyniol iawn oedd ganddo i'w rhoi, ond dywedai wrtho'i hun mai nid ei fai e oedd fod llawer o'r ceffylau yn y fintai naill ai wedi, neu ar fin colli eu pedolau.

Yr oedd gofalu bod y cylchgrawn yn cyflawni'r swyddogaeth ddwbl yma'n hollbwysig i'r golygydd, canys gwyddai ef o brofiad am gymaint a ddymunai gadw ei fudiad hereticaidd yn fud, a'i dewi am byth, os yn bosibl.

Roedd Llio wedi anghofio popeth am ei haddewid ond gwyddai nad oedd pwrpas protestio.

Gwyddai Gwyn nad oedd hithau'n gwybod fawr am y sefyllfa ond 'roedd clywed ffasiwn eiriau yn gysur.

Gwyddai yn iawn beth oedd yn ei medddwl.....

Gwyddai Anna nad oedd William yn ei hoffi a gallai deimlo tyndra rhyngddynt.

Syrthiodd i mewn i'w gwely, ond gwyddai fod cwsg heno yn bell iawn oddi wrthi.

Synnai Nofa at eu diffyg gofal a gwyliadwriaeth, ond gwyddai'n reddfol erbyn hyn nad oedd yna lawer o bobl yn y wlad a fyddai'n gallu peri problem iddo.

Gwyddai'r gwyr hyn beth oedd pregethu i dyrfaoedd enfawr a dengys hynny un o nodweddion amlycaf eu dawn - eu gallu i gyfareddu gwerin gymharol ddiaddysg a hynny heb lastwreiddio na darostwng urddas y genadwri.

Ac yn olaf, gwyddai'r ysgolhaig yn dda ddigon faint o yndrech feddyliol a llenyddol y buasai'n rhaid wrthi er mwyn sicrhau trosiad teilwng.

Cafodd ei fagu yn Annibynnwr a gwyddai'n dda am y dadleuon diwinyddol chwerw rhwng Arminiaid a Chalfiniaid a rwygodd yr eglwys yng Nghefnarthen lle cafodd ei fagw.

Dyna'r ffordd orau i ddal cathod gan eu bod nhw mor hoff o browla yn y tywyllwch." Gwyddai pob un ohonynt fod Wyn wedi deffro o'r diwedd, a'i fod cystal â neb am ddefnyddio'i ddychymyg ar ôl iddo agor ei lygaid yn iawn.

Estynnodd wahoddiad i Bernez hefyd, wrth gwrs, ac roedd yntau'n falch o gael mynd gan y gwyddai y byddai Madelen yno.

Mae'r darlleniad o Habacuc yn lleisio'r pryder y gwyddai'r hen fyd mor dda amdano.

Gwyddai oddi wrth yr ychydig lythyrau a ddilynodd nad oedd pethau'n argoeli'n dda i Lynges Prydain yn India'r Gorllewin - Eistaing, a'r Llyngesydd a'i holynodd, Comte de Guichen, yn gyfrwys, y morwyr a'r milwyr yn anystywallt, afiechydon yn rhemp a llong ugain oed fel y Cornwall yn gollwng fel basged.

Gwyddai awdur Gereint ac Enid rywbeth am y ffordd hon o blethu hanesion a'u hystofi'n gyfrodedd gymhleth ac fe'i defnyddiodd yn effeithiol ac yn hollol ymwybodol, er heb holl gywreinrwydd ystyrlon rhamantau'r drydedd ganrif ar ddeg.

Gwyddai'r bugail yn dda am y boen o weld praidd newynog yn chwilio am borthiant a heb ei gael; gwyddai hefyd na chaent eu porthi oni ellid darparu ar eu cyfer yr Ysgrythur yn eu hiaith eu hun.

Gwyddai sut i blesio'i fam.

Gwyddai hefyd y byddai ei fam - fel rhyw fath o ymddiheuriad dros beidio â' i amddiffyn pan gosbid ef - yn gwthio chwecheiniog, neu hyd yn oed swllt, yn llechwraidd i'w law, ac roedd hynny'n ei blesio'n iawn ac yn tanseilio datganiad f'ewythr, "Wel, os na halwn ni ef bant i'r ysgol, rhaid ei gadw fe'n brin o arian a chadw disgyblaeth iawn arno." Pan ddechreuodd Dic fynd i Ysgol Ramadeg Derwen, i'r Dosbarth Cyntaf, roedd yn cael mwy o arian poced mewn wythnos nag a gawn i am fis pan oeddwn yn y Chweched Dosbarth.

Felly y gwyddai ei daid mai y fo oedd yno.

Gwyddai na allai Dad redeg ar ei ôl, ddim â'r bygi yn ei ofal a'r pecyn sglods dan ei fraich.

Gwyddai yn iawn beth oedd gorfod mynd heb ambell bryd o fwyd a beth oedd bod yn oer yn ogystal â newynog.

Gwyddai o'r gorau fod y tristwch mawr a oedd yn ei oddiweddyd y dyddiau hyn yn bygwth troi Meg oddi wrtho, ond doedd ganddo ddim rheolaeth ar ei deimladau.

Ond drwy wneud hyn ymdoddodd y ddwy yn un, ac erbyn hyn gwyddai mai Betsan oedd Meg a Meg oedd Betsan.

(Troai fy nhad yn ei fedd pe gwyddai beth wy'n mynd i'w ddweud yn awr ar goedd gwlad am yr hen lanc duwiol - dyn da oedd y Parch.

Ond efe a ystyriodd yn ei galon y byddai hwyl a miri mawr ymhlith gweithwyr yr adeilad hwnnw pe gwyddai pawb am ei gwymp.

Gwyddai Del fod hynny'n wir, ond roedd ganddi ofn credu y byddai Fflwffen yn gwneud hynny bob tro .

ond ar y llaw arall, gwyddai nad oedd dim byd arall y medrai ei wneud i'w achub ei hun.

Doedd dim dwywaith mai newid gwely oedd yn gyfrifol amdano, gwyddai hynny'n iawn.

Unwaith neu ddwy meddyliodd am gymryd y goes oddi yno ond wedi syllu ar goesau hirion Mwsi gwyddai nad oedd obaith iddo fedru dianc.

Oni bai am ei ddawn adrodd stori byddai pawb ohonom yn ei gasa/ u ac eithrio f'ewythr Vavasor, oedd yn rhoi pris uchel ar ei waith fel bugail, ac nid oedd ei well am dewhau bustych, gwyddai i'r dim pryd i'w symud i'r tir pori gorau.

Gwyddai'r sefydliad sut i frathu trwy fygwth diarddel o swyddi am ddifetha delwedd cwmni neu sefydliad addysgol.

Gwyddai Ynot Benn a Dik Siw yn dda y byddai'n ben ar wynwyn yn N'Og unwaith y ceid gwared a'r Lotments.

Ac er ei bod hi'n fwy na thebyg fod Elsie Williams, oedd yn gwybod hanes pawb yn y pentref, yn gwybod yn iawn na fyddai Elfed a Delyth yn mynd allan yn rhyw aml iawn, eto fe allen nhw fod wedi trefnu rhywbeth at y nos Sadwrn arbennig yma am y gwyddai hi.

Gwyddai Ieuan Gwynedd fod nifer o offeiriaid eglwysig yn cribo i lawes Lingen, Symons a Johnson, ac er ei fod yn fawr ei ofid yn sgil marwolaeth ei wraig a'i fab, aeth ati i gasglu ystadegau ynglŷn ag enwadau crefyddol yr ardaloedd glofaol.

Meddwl oeddwn i fod pobl 'run fath â ti, rwyt ti'n gweld, bob amser i'w cael mewn tai bach - cachgi yn y cachdy, fel petai.' 'Mae'n ddrwg 'da fi nad oes gen ti ddim byd gwell i'w wneud, Gary, na'm dilyn i o gwmpas y lle, ond mae gen i.' Gwyddai Dilwyn ei bod yn rhaid iddo gadw'i dymer, beth bynnag a ddywedai'r cythraul hwn.

Gwyddai Mrs Pamela Shepherd mai Duw oedd wedi ei dysgu sut i ddidoli'r bratiau a dywedodd hynny wrth gyfeillion lu o weithiau yn ddiweddarach.

Gwyddai'r Blaid yn iawn nad oedd modd i Gymru ddilyn polisi o niwtraliaeth mewn gwirionedd.

Gwyddai hefyd am waith Elis y Cowper.

Efallai fod gan Rhodri gopi ohono ond gwyddai na fedrai fyth ofyn iddo.

Ffoniodd cymydog atom ni'r meddygon yn y dref Gwyddai hwnnw fod Bob yn gorfod gwrando ar ei frawd yn griddfan ddydd a nos, a bod ei gorff yn berwi o chwys drwy'r amser.

Gwyddai Jacob fod darllenwyr Yr Ymofynnydd wedi hen gyfarwyddo â gweld eu cylchgrawn yn syrthio i gysgu ar adegau anodd, eithr yn dihuno'n fuan wedi'i atgyfnerthu'n llwyr.

Er nad oedd wedi cwyno wrth neb gwyddai Bob ei fod yn dioddef poenau yn ei gefn.

Dan gochl y ffugenwau 'Cambro Sacerdos' a 'Ordovicis' yr ymddangosodd y llythyrau bustlaidd hyn, ond gwyddai Ieuan Gwynedd mai ficer Aberdâr oedd y 'Jeroboam rhyfygus a chelwyddog hwn'.

Gwyddai fod hynny'n plesio llygad eu tad.

Gwyddai nad oedd modd iddo droi'r tro hwn.

Wrth i Carol ysbarduno'r car bach yn ddidrugaredd tua'r gogledd, gallai glywed eu lleisiau'n parablu'n gynhyrfus am yr holl bethau a welent drwy'r ffenestri, a gwyddai mai felly'r oedd hi wedi disgwyl i bethau fod.Gallai ei chysuro'i hun nad ymddwyn yn fyrbwyll a wnaethai, ond paratoi cynllun brysiog yn ei phen a gweithredu arno'n syth.

Gwyddai fod ei frawd yn meddwl y byd ohonynt ac wedi eu hel yn ddiwyd ers chwe mis bron ...

Gwyddai eu bod ar ddyfod wrth y cryd oer a âi drosto, ac wedi eu dyfod collai bob nerth a syllai arnynt â'i lygaid, fel aderyn wedi ei lygad-dynnu gan drem y sarff.

Ei broblem fwyaf oedd nad oedd ganddo'r wybodaeth i ddatrys y problemau hyn, ond gwyddai y câi hyd i rai atebion yn Nofa II.

Yn ei galon, gwyddai Capten Timothy mai hwn oedd y cyfle olaf iddo fod gyda'i wraig a'i bum plentyn - naw mis oed oedd Jane, yr ieuengaf - a hynny am hir, hir amser; llythyrent â'i gilydd mor gyson â phosibl yn ôl y cyfleustra a hyd yn oed anfon ambell gerdd i'r naill a'r llall: May Guardian Angels their soft wings display And guide you safe thro' every dangerous way.

Gwyddai hithau na allai dderbyn y fath swyddogaeth.

Gwyddai na fyddai Llio yn falch o glywed hynny ond ar hyn o bryd oedd dim ots ganddo fo o gwbl.

Aethai drwy wythnos gyntaf yr arholiadau, ond gwyddai fod ei bapurau yn un gybolfa hurt ac nid oedd ganddo fawr o gof beth y bu'n ei ysgrifennu.

Nid oedd y golled ariannol yn ddim yn ei olwg o'i chymharu â'r gwawd y gwyddai a fynwesid, yn y man, nid yn unig gan ei uchafiaid, ond ei isafiaid hefyd.

Gwyddai'r rhain beth oedd blas erledigaeth ac alltudiaeth yng nghfnod Mari Tudur.

Gwyddai mai ofer fyddai gwrthwynebu'i fam ar hyn o bryd.

Gwyddai'r gwrandawyr cyfarwydd i'r dim b'le i dorri ar draws ac i ba raddau.) "Roedd y fenyw yma'n wyllt ac awdurdodol iawn, a'i gwr, oedd yn ddyn tawel, gonest a swil iawn, yn methu â'i thrafod hi.

Ysgrifennent lythyrau caru at ei gilydd; edrychai rhai carcharorion yn gariadus ar y bechgyn Borstal a gwyddai meddyg y carchar am y poenydio ar gnawd a'r dirdynnu ar gyrff.

Mae'n bosibl mai rhan o ffurf gynharach ar yr hanes yw'r orfodaeth i adrodd ei stori wrth bob un sy'n dod i'r llys ac yna cynnig ei ddwyn ar ei chefn, neu, fel y dangosodd y Dr Brynley Roberts, fe all fod yn ffurf o gosb gynnar, cosb a ddarostyngai'r troseddwr yn boenus ac y gwyddai'r awdur amdani.

Gwyddai fod ganddo rywbeth personol yn erbyn ei dad, a gwyddai y carai gael gwared ohono, ond medrai ei dad gadw'i dymer, yr hyn na fedrai Wiliam.

Ond gwyddai Ann Clwyd yn wahanol.

Gwyddai fod pawb yn edrych arni, ac roedd gwybod hynny yn fêl iddi.

Gwyddai y byddwn yng nghwmni Breiddyn a'r ddau actor proffesiynol, ac nid oedd am gynffonna o gwmpas er mwyn cael eu cyfarfod.

Tystiai Capten Napier, Goruchwyliwr yr Heddlu ym Morgannwg, y gwyddai am weision a morwynion yn cysgu yn yr un ystafell.

Neu efallai ei fod wedi mynd at ei frawd a'i chwaer, er gwyddai Vera nad oedd hynny'n debygol.

Gwyddai ei fod yn gryfach na'r storm.

Pan weddi%ai'n gyhoeddus gwyddai pawb ei fod wedi treulio cryn amser cyn hynny'n gweddi%o'n ddirgel.

Doedd dim o'i le arno, hyd y gwyddai.

Gwyddai fod Llefelys yn darllen llawer a phenderfynodd sgrifennu ato i ddweud beth oedd yn bod ac i weld a oedd ganddo unrhyw ateb i'w gynnig.

Gwyddai'r Dirprwywyr yn burion beth oedd pwysigrwydd canolog iaith ble bynnag y byddent, yn Lloegr a Chymru fel ei gilydd.

Gwyddai na fyddai byth yn medru dringo i lawr i'r traeth drachefn.

Twm sy'n pwyntio at yr Eifl ac yn dweud wrth ei frawd, "o ffor' acw rydan ni wedi cychwyn." Ac ar ddiwedd y nofel mae Owen yn gweld y broses yn fwy cyffredinol wrth edrych i lawr ar ei ardal o ben y mynydd: Yr oedd y tir o gwmpas lle'r eisteddai ef yn gochddu, a gwyddai Owen fod yr holl dir, cyn belled ag y gwelai ei lygaid, felly i gyd - tua chan mlynedd cyn hynny.

Gwyddai ei fod yn bwysig i'w gŵr wybod beth oedd yn mynd ymlaen yn y byd mawr tu allan.

Gwyddai hi'n iawn na fedrai ei ddilyn, yn wir ni allai neb ei ddilyn.

Gallai gyfansoddi brawddegau bachog a byw, a gwyddai fod amser a lle priodol i ddefnyddio sebon a sgrafell.

Doedd yr un ferch, hyd y gwyddai, wedi gwrthod Rod.

Wrth iddo ddechrau dringo'r grisiau, gwyddai ei fod bron cyrraedd diogelwch, ond erbyn hyn roedd rhai o'r corachod wrth ei sodlau.

Gwyddai yntau fy mod i'n hollol onest.

Gwyddai mai cyfeillion a wnai hynny.

Gwyddai Carol, yr eiliad honno, na fedrai wynebu gweddill y siwrnai heb Emyr, heb sôn am dreulio'r Nadolig a'i phenblwydd hebddo.

Er na fedrai weld eu hwynebau yn glir, gwyddai eu bod yn gwelwi i liw'r eira o'u cwmpas.

Roedden nhw mor agos a gwyddai'n iawn fod yr ychydig gannoedd o filwyr y Senedd a oedd yn y castell yn dyheu am ei weld ef a'i fyddin.

y ceisiai droi oddi wrthi i feddwl am y bod byw prydferthaf y gwyddai ef amdano - a'i wraig ef ei hun oedd y bod hwnnw.